Wiadomości Techniczne Uzbrojenia : dodatek kwartalny do zeszytu 4-go „Przeglądu Artyleryjskiego”. 1934, nr 24

WIADOMOŚCI

TECHNICZNE UZBROJENIA

D o d a te k k w a r ta ln y do z e s z y tu 4-go

„ P r z e g l ą d u A r t y l e r y j s k i e g o "

R O K SZÓSTY. ZESZYT Nr. 24.

W A R S Z A W A — K W IE C IE Ń 1934 R.

A u t o r z y a r ty k u łó w , z a m ie szcz o n y ch w „ W ia d o m o ­ śc ia c h T e c h n ic z n y c h U z b ro je n ia " , s ą o d p o w ie d z ia ln i za p o g lą d y w nich w y ra żo n e.

T R E Ś Ć ZESZYTU:

str. Por. H o f f m a n H e n r y k . O k re ś le n ie o d le g ło ś c i p r z y s tr z e la n iu do

celó w n isk o le c ą c y c h . . . 101

I n ż . T y s z k o M i e c z y s ł a w . 0 g łó w c z e n iu sk o ru p p o c is k ó w . 118 I n ż . W i n n i c k i T a d e u s z . W s p ra w ie u n o w o c z e śn ie n ia P . S. ,,0 n o r ­

m a liz a c ji" . . . . 137

P p ł k . inż. R a k o w s k i H e n r y k . P r z e p is y o u rz ą d z e n iu i p r o w a d z e ­

n iu w y tw ó rn i o g n i sz tu c z n y c h . . . . . 162

W ia d o m o ś c i z p r a s y o b c ej. . . . 190

S p r a w o z d a n ia i re c e n z je . . . . 211

B ib ljo g r a f ja . . . 238

623.558

O K R E Ś L E N IE O D L E G Ł O Ś C I PRZY S T R Z E L A N IU DO C E L Ó W N ISKO LEC Ą C Y C H .

(ciąg dalszy) *)

Określanie wartości W i a', Do w y z n a c z e n ia p r z y s z ­ łej w a rto ś c i B p ró c z odległości o b ecnej p o t r z e b a je s t jes zc ze s z y b k o śc i celu i k ie r u n k u jego lotu. „ In str u k c ja "

z 1924 r. nie p r z e w id u je p o m ia ru t y c h w ie lk o śc i. T r z e 4 ba je oceniać. P onie w aż ch o d z i tu w z a s a d z ie o r z e c z y ­ w i s t ą szy b k o ść celu i jego k ą t drogi, o c e n a je s t d o ś ć t r u d n a i w s k u t e k tego p o d le g a m ożliw ości d u ż y c h b łę d ó w .

Określanie B p r z y p o m o c y tabel B [ z \ a.'. W) „ I n s t r u k ­ c j a " p o d aje ta b e l e do o k r e ś la n ia B w funkcji odległości zm ie rz o n e j z ' i k ą t a lotu o! p rz y sz y b k o ś c i W = 45 m/sek- T a b e l dla in n y c h w a rto ści W niem a. Istn iejąc e t a b e l e są

T T

s p o r z ą d z o n e n a z a s a d z ie — = — = a p rz y c z e m w y b ra n o :

D z

a = 0,0050 dla g r a n a t u wz. 1917

... Lr o \ ::j;' s u ' Toc

*) p. Nr. 23 W ia d . T e c h n , Uzbr.

P o r . H O F F M A N H E N R Y K .

102

a — 0,0059 dla g r a n a t u wz. 1900 a = 0,0053 dla s z r a p n e l a z zap. 30/55

G d y sam olot p o r u s z a się w p ła sz c z y ź n ie strza łu , a' = 0 i w ó w c z a s w z ó r z a sa d n ic z y (5) p rz yjm uje p o s ta ć

z ' = z 4 - W T (10)

a w z ó r p ra k ty c z n y (6) s p r o w a d z a się do formy:

z ' = z - \ - a z W = z (1 -f- a W ) (11) W ł a ś c iw ą w a r t o ś ć z osiągam y o p e r u ją c w z o re m (10), p o d c z a s gdy w z ó r (11) d aje z x\ rys. 10 p r z e d s t a w i a k r z y ­ w ą z — z 1 = f [ z ) p r z y w s p ó łc z y n n ik u a z = 0,0050 z. Z w y ­ k r e s u w idzim y, że p rz y m a ły c h o d leg ło ś ciac h ro z p ry sk i k ł a d ą się d alek o za ogonem , z a te m w sp ó łc z y n n ik 0,0050 z je s t z b y t mały. P rz y d u ż y c h od leg ło ściac h m am y zja w i­

sko o d w ro tn e . G d y 2 = 5800, b łą d z — z 1 = 0, s t rz a ły t -4-12

s ą n a odległości celu. R a c h u n e k dla 2 = 5800

2

p o w i e r d z a tę d e m o n s t r a c j ę , d a ją c w y n ik 0,0050. T a b e l e są w ięc d o k ła d n e ty lk o w okolicy 2 = 5800, w e dług któ- rej p r z y ję t o w a r t o ś ć s ta łą s t o s u n k u — . T P o n ie w a ż b łę d y

- 2

s ą szczególnie w ielkie p r z y m ały ch o d ległościac h, ta b e l e u r y w a ją się n a n ajm n iejszej odległości D = 5000 albo D = 4000 (dla g r a n a t u wz. 1900), p o niżej k tó re j s ta ją się zu p e łn ie p o z b a w io n e w a rto ści.

S am o lo t n a w y so k o ś c i 500 m p r z e k r a c z a w g órę 10°

k ą t a p o ło ż e n ia d o p ie ro p rz y poziom ej odległości 2 = 500 .

. ctg 10° = 2900. W o b e c b r a k u t a b e l dla m ały ch 2, ist-

103

nieje więc pew ien m a rtw y pierśc ie ń otacz ając y baterję, w któ ry m nie m ożna określić B ani zapom ocą zw ykłych odległow nic B ( h , S ) , ani p rz e z p o m ia r z ' i p r a c ę t a b e l a ­ mi. Możliwe jest tylko zastosow anie pew nego d o r y w ­ czego systemu, polegającego na dalsze m w yzyskaniu m o ­ żliwości szyb k o śc io m ierza linijkowego. P r o c e d e r te n

Rys,10,

104

o p i e r a się n a b e z p o ś r e d n i m p o m ia rz e prz yszłej o d le g ło ś ­ ci poziom ej z i p r z e k s z t a łc e n i u jej n a w a r to ś ć B w e d łu g u p ro s z c z o n e j funkcji B = kz, gdzie k o z n a c z a p e w n ą stałą.

P o m i a r p r z y s z ł e j odl egł ości p o z i o m e j z. Z a k ł a d a j ą c p e w n ą stałą szy b k o ść w = c o trz y m a m y z w z o ru (6)

Z = z ' f ( z ' ) (12)

S z y b k o śc io m ie rz e m linijkow ym m ierz y się odległość p o ­ ziom ą w e d łu g w z o ru

z ' — l . 500 % (13

Z r ó w n a ń (12) i (13) o t rz y m u je m y

z = l . f ( 0 . 5 0 0 1 (14)

J e ż e l i u s ta w im y o czko ce low nic ze sz y b k o ś c io m ie r z a w takiej odległości -V od osi o b ro tu , aby

* = /./(< * '), (15)

to b ę d z ie m y o trz y m y w a li w p r o s t p rz y s z łą odległość p o ­ ziomą. D la o k r e ś la n ia długości

; w y s t a r c z y w y c e c h o w a ć n a szynie p o d z i a łk ę w e dług w z o r u (15). Do p o m ia ru b e z ­ p o ś r e d n ie g o przyszłej odległości poziom ej u s t a w i m y s u ­ w a k n a p u n k c ie p o d z ia łk i o z n a c z o n y m w a r t o ś c i ą k ą t a dro g i

K ą ty dro g i m o ż n a oceniać, posłu g u jąc się p r z e z n a ­ c z o n ą do tego t a r c z ą poziom ą, k t ó r ą z a k ła d a się n a o b s a ­ d ę szyny. T a r c z a o b r a c a się w ra z z szyną. D la o d c z y ­ t a n i a w a r t o ś c i k ą t a dro g i należ y r z u to w a ć n a t a r c z ę w e k t o r aa' w y z n a c z o n y p r z e z igły n a linijkach.

P o d z ia łk a x = l . f ( a') jest w y z n a c z o n a p rz y za łoż eniu

p ew n ej stałej szybkości. P rz y jm u ją c l F = 5 0 m / s o t r z y ­

105

m u jem y dla a = 0,0050 w e d łu g w z o ru (6)

Z 1

£ - = 7 (a') = ____ , _________ -=^ = == — .

z ' y 1,0625 + 0,5 cos [ a ' + a r c sin (0,25 sin a') ] Z n a k i d o d a tn ie pod p ie rw ia s tk ie m o d n o s z ą się do sam o lo tó w p rz y c h o d z ą c y c h , u j e m n e — do o d c h o d z ą c y c h . R a c h u j ą c tym w zorem , o t rz y m u je m y n a s t ę p u j ą c e w a rto ś c i d la X w e d łu g ró w n a n i a (15) p r z y z a ło ż e n iu / = 1 0 0 c m .

p rz y c h o d z i

a.' 45° 60° 75° 90°

/ ( « ' ) 0,86 0,91 0,96 1,03

X 86 cm 91 cm

o d ch o d z i

96 cm 103 cm

a' 75° O '

o o 45°

/ ( « ' ) 1,1 1,18 1,13

X 110 cm 118 cm 123 cm

O r y g in a ln e s z y b k o śc io m ie rz e f r a n c u s k i e n a s k u t e k

b łęd u w p rz y ło ż e n iu kliszy p rz y f a b ry k a c ji p o s i a d a j ą po-

d z ia łk ę n a szy n ie „ o d w ró c o n ą p le c a m i" . B łą d te n n a jle ­

piej u w y d a tn i a się n a w y k re s ie . K r z y w a ciągła n a rys. 11

p r z e d s t a w i a x = / ( a ' ) , liczo n ą j a k pow yżej w e d łu g w z o ru

(6), przy założeniu: l ł Z = 5 0 m / s . ,

= 0,0050; k r z y w a p r z e ­

r y w a n a p r z e d s t a w i a

(«') w y c e c h o w a n ą n a sz y n ie

w p o sta c i podziałk i. O w e o d w ró c e n ie funkcji s t w a r z a

o cz y w iście błąd, w y k lu c z a ją c y m ożliw ość u ży c ia sz y b k o ­

śc io m ie rz a linijkow ego do b e z p o ś r e d n i e g o p o m i a r u p r z y ­

szłej odległości poziom ej. P rz y ję c ie p r z y r z ą d u z ta k i m

b łęd em n ie d w u z n a c z n ie d a je do zro z u m ie n ia , j a k znikom e

z n a c z e n ie p rz y w ią z y w a n o do całej tej m e t o d y o k r e ś l a ­

n ia B.

106

P r ze k sz t a ł ce ni e p r z y s z ł e j odł egł oś ci p o z i o m e j na w a r ­ tość odet kani a. W z a sad zie, z m i e r z o n ą b e z p o ś re d n io p r z y s z ł ą o dległość p o z io m ą

m o ż n a p rz e k s z t a ł c i ć n a w a r t o ś ć B z a p o m o c ą p am ięciow ej o p e r a c ji u p r o s z c z o n ą f u n k c ją

B = 0,9 z d la g r a n a t u w z ó r 1917 oraz

B = z + 250

d la s z r a p n e l a z zap. 30/55. P o m i a r z jest t a k n ie d o k ł a d ­ ny, że n ie m a n a jm n iejszej ra cji p o słu g iw a ć się ta b e la m i

R ys. 11.

B (z), k t ó r e p o z w a la ją d o k o n y w a ć p r z e k s z t a ł c e n i a z m ini­

m a ln y m b łę d e m . W ro z w a ż a n iu tej możliwości nie n a l e ­

ż y p o n a d t o z a p o m in a ć , że p rz y jm u ją c a = 0,0050 o b o w ią ­

zujem y się z a r a z e m z a c h o w a ć m a r tw y czas obliczenia B

w y n o s z ą c y 4 sek; c a łk o w ity b o w iem cz as m a r t w y ©,

107

k t ó r y p osłużył do u s t a l e n i a — ' = --- = a, liczy się na

z z

12 sek, z czego 8 p o t r z e b a n a obsługę n a s t a w n ic y i działa.

W sz e lk ie p r z e w i d y w a n e „ I n s tr u k c ją " z 1924 r. s p o ­ so b y o k r e ś la n ia B p r z y s tr z e la n iu do ce lów n isk o le c ą ­ cyc h z a w ie r a ją m ożliw ości b a r d z o d u ż y c h b łę d ó w , w o b e c czego „ I n s tr u k c j a " n a k a z u j e p o g ł ę b i a n ie ognia sk o k am i w z g lę d e m celu co i/2 w ideł. Po k a ż d e m obliczeniu B n ależ y d a ć 3 s trz a ły u g r u p o w a n e w g łąb w z g lę d e m celu, co osiąga się d o s to s o w a n ie w ielk o ści sk o k u n a n a s t a w n ic y do zm ian odległości celu, w y n i k a ją c y c h z jego ru c h u .

J e ż e l i B je s t o d e tk a n ie m , p o lic z o n e m w e d łu g p o m ia ­ ru z ' i t a b e l B { z ' ) , — p ie rw s z y s t r z a ł m a być d a n y z o d e t ­ k a n ie m B — x 1, 2 s t r z a ł z o d e tk a n ie m B — x „ , 3 s tr z a ł z o d e t k a n i e m B — x 3 . W z a s a d z ie Xj , x 2 , x 3 w in n y być ta k i e , ab y s t r z a ły ułożyły się: 200 m k r ó tk i, w celu, 200 m długi.

W chwili r o z p r y s k u na o d e t k a n i u B — x 1 w p u n k c i e A, sa m o lo t b ę d z ie sfę z n a jd o w a ł w p u n k c ie A, n a o d e t k a n iu B -j- I F c o s a [ t s — t[B — ,v) ] — I F c o s a . r , gdzie W o z n a c z a s z y b k o ś ć sam o lo tu , a jego k ą t drogi, r czas u p ły w a ją c y m ięd zy p ie rw s z y m a r o z p a t r y w a n y m s trz a łe m serji (rys. 12) tg — — je st ró ż n ic ą c z asu lotu p ocisku, w y w o ła n ą s k r ó c e n i e m obliczonego o d e t k a n i a B o w a r t o ś ć X. W o b e c teg o t s — t[B — x:) = — , gdzie V jest ś r e d n ią s z y b k o ś c ią

pocisku.

R ó ż n ic a obu o d e t k a ń (o d p o w ia d a ją c e g o p u n k to w i A i o d p o w ia d a ją c e g o p u n k t o w i A t ) w yniesie zatem

U = ( B ~ x ) — B + W cos a . i W cos a. z (16)

D la sa m o lo tó w p r z y c h o d z ą c y c h t s —> I

—

, z a te m — je st d o d a t n i e . M a ją c to n a u w a d z e , m ożem y z a p o m o c ą 108

x>

w z o ru (16) u ło ży ć ogólne r ó w n a n i e d la s k o k ó w n a n a ­ sta w n ic y :

u + W cos a i

W cos

(17)

- y

P o n ie w a ż chodzi o p o g łęb ian ie co x/2 w ideł = 200 m

w z g lę d e m celu, n a le ż y z a s to s o w a ć llx — 2 0 0 , u2 = 0 f

w3 — — 200, P rz y z m ie n ia n iu o d e t k a n i a s z y b k o ś ć s trz e la n ia

w yn o si około 15 na m in u tę . W o b e c tego ^ = 0, t 2 = 4,

109 + = 8. D la sam o lo tu o s z y b k o śc i W — 50 m/s. p rz y ś r e d ­ nich o d ległościac h, d la k t ó r y c h p rz y ją ć m ożem y V = 200m/s., o trz y m a m y w e d łu g w z o ru (17)

1 s trz a ł, 200 o d e tk a n ie B — x,

2 s trz a ł, o d e tk a n ie B — x 2

3 s trz a ł, o d e tk a n ie B -

T3

O

-C

O N

a

"3

1 — 0,25 cos a 200 cos a 1 —(—0,25 c o s a '

— 2 0 0 -(-4 0 0 co s a -ao j

=

200 1 — 0,25 co s a

— 200 cos a 1 — 0,25 cos a ’

— 600 cos a 1 — 0,25 cos a 1 -j- 0,25 cos a

N a p o d s ta w ie ty c h r ó w n a ń m o ż n a u łożyć t a b e l k ę s k o ­ k ó w n a n a s t a w n ic y w za le ż n o śc i od k i e r u n k u lotu celu, o d p o w ie d n ią dla p r z e c i ę t n y c h w a r u n k ó w strze la n ia.

P r z y c h o d z i__________________________________________Odchodzi

0

; 15

30

45

60

75

1 s t r z a ł , 2

D efil. 2 3

G

ca

160 160 160

sk o k

B — 165 B — 140 B — 115 B — 170 B — 115 B — 60 B — 180 B — 90

B — 0

B — 190 B — 25 B + 140

B — 2 0 0

B — 0

B + 2 0 0

25 25

55 55

90 90

165 165

200 200

B — 270 B + 2 6 5 B + 8 0 0 B — 250 B + 2 2 5 CU B + 7 0 0 B — 240 B + 170

ca B + 580

ja '

B — 230 O) B + 115 B + 4 6 0 -0

o B — 210

B + 55 B + -3 2 0

s k o k 535

„ 535

475 475

410 410

345 345

265 265

110

T a b e l a t a p o d a j e d o k ł a d n e w a r t o ś c i sk o k ó w n a n a ­ s t a w n ic y d la r e g u la rn e g o p o g łęb ian ia ognia, jest j e d n a k zło ż o n a i w s k u t e k te g o t r u d n a do u t r w a l e n i a w p am ięci.

O fic e r s t rz e la ją c y p o d a je k o m e n d y o d e t k a n i a w e d łu g ta b e l B (zr), z m ie n ia ją c o d p o w ie d n io w a rto śc i z n a le zio n e w tab eli celem p o g łę b ie n ia ognia. O k r e ś l a n i e sk o k ó w na n a s t a w n ic y p r z y p o m o c y tak iej ta b e li ja k p o w y ż sz a p r z e ­ d ł u ż y ło b y czas m a rtw y , n a w e t po z a o k rą g le n iu w a rto ś c i s k o k ó w do w ie lo k ro tn o ś c i 50 m, Z ty c h w z g lę d ó w „In­

s t r u k c j a " z 1924 z a o k rą g la w a rto ś c i s k o k ó w do w ielo ­ k r o tn o ś c i 100 i n a k a z u je w k a ż d y m w y p a d k u s k ró c ić 1.

s trz a ł s erji o 200, p o c z e m w y k o n a ć sko k i w p rz ó d : 0 gdy cel p r z y c h o d z i 0 lub + 15°

co 100 „ „ „ . + 30° „ + 45°

co 200 „ „ „ + 60°, + 75° lub gdy defiluje

co 300 „ „ o d c h o d z i + 75° lub + 60°

co 400 „ „ „ ± 45° „ + 30°

co 500 „ „ „ + 15° „ 0 .

P o r o w n y w u j ą c w a r to ś c i s k o k ó w p r a k t y c z n y c h z ta- b e la r n e m i w idzim y, że dla a = 0° i a = 90° w a rto ś c i te są naogół b a r d z o zbliżone do siebie, N a to m ia s t dla p o ś r e d ­ nich k ą t ó w dro g i i s tn ie ją z n a c z n e ró ż n ic e tak, że s t r z e l a ­ jąc w e d łu g p rz e p is ó w p r a k ty c z n y c h „Instrukcji" o t r z y m y ­ w a lib y ś m y około 7 0 % s t r z a łó w długich. B łęd y p o m i a r u z ' sz y b k o ś c io m ie r z e m linijkow ym s ą p rz y p a d k o w e , b łęd y r a c h u n k u B t a b e la m i B [z') t a k ż e r o z k ł a d a j ą się r ó w n o ­ m iernie po o b u s tro n a c h w łaściw ej w a rto śc i, ja k to w id ać z rys. 10. (k r z y w a z — z x — f ( z ) je st s y m e tr y c z n a w z g lę­

d em p o c z ą tk u u k ład u ). Z a te m ś r o d e k r o z r z u t u o b liczeń o d e t k a n i a leży n a celu, i nic nie u z a s a d n i a p rz e s u n ię c i a ś r o d k a ro z r z u t u b a lis ty c z n e g o n a w ię k s z ą odległość. G d y p o m ia ru z ' d o k o n y w a się d alm ierz em , p o w s ta je b łą d sy­

s te m a t y c z n y n a k o rz y ść s trz a łó w długich; w tym w y p a d ­

111 k u jesz c z e b a rd z ie j s ta je się n i e z r o z u m ia łe ow e fa w o ry ­ z o w a n ie długich s t rz a łó w p r z e z p r a k ty c z n ą ta b e l ę sk o k ó w do p o g łę b ia n ia ognia.

D o k o n a n a p o w y ż ej r e w i z j a d zisiejszy c h m e to d o k r e ­ ś la n ia B p rz y s trz e la n iu do sam o lo tó w n isk o l e c ą c y c h n a s u w a w n io s e k ogólny, że m e t o d y te nie s t w a r z a j ą m o­

żliwości o gnia s k u te c z n e g o . Z a s a d a p o s t ę p o w a n i a je s t w y t k n i ę t a — p o s z u k i w a n ie B w funkcji B (h, D) lub B (h , z), lecz n ie m a z a d a w a la ją c e j re alizacji tej zasady.

G łó w n a p r z y c z y n a t r u d n o ś c i , t. j. b r a k d o k ła d n e g o p o m i a r u D ' , o d p a d ł a z ch w ilą z a o p a t r z e n i a b a t e r y j plot, w s t e r e o s k o p o w e w y s o k o ś c io m ie rz e . P r z y r z ą d y te m ie rz ą r ó w n ie ż o d ległość i to z d u ż ą d o k ła d n o śc ią .

P o z o s ta je o p r a c o w a ć w y k o r z y s t a n i e p o m ia r u o d le ­ głości celu do oblicze nia w a rto ś c i p rz y sz łe g o o d etk an ia . I s t n i e j ą tu d w ie m ożliwości:

s p o r z ą d z e n ie t a b e l za m ia ny,

z b u d o w a n i e w y liczn ik a , to z n a c z y m asz y n y do li c z e ­ nia B, a w ię c odleg ło w n icy o p a r te j n a za sa d z ie B [ h , D ) .

T a b e la m oże by ć z a s t o s o w a n a do ro z w i ą z y w a n ia funkcji m iędzy t r z e m a zm iennem i. N a jw y g o d n ie jsz e p r z e j ­ ście od odległości zm ie rz o n e j do p rz y s z łe g o o d e t k a n i a osią­

ga się w z o rem , w k tó ry m w y s t ę p u j e pięć zm ie n n y c h

B [ h , f ( D ' , a.', W) ]. Z a k ł a d a j ą c s z e re g w a rto śc i stałych

dla c z y n n ik ó w najm niej z m ie n n y c h w czasie, t. zn. dla

w y so k o ś c i h i s z y b k o ś c i linjow ej W, b ę d z ie m o ż n a za

k a ż d y m ra z e m n a p i s a ć la b e l ę d la funkcji m ięd zy t rz e m a

z m ie n n e m i B («', D ' ) . P o w s t a n i e z b ió r tab el. J e ż e li w y ­

b ie rz e m y 4 r ó ż n e w a r t o ś c i w y s o k o ś c i h± — 300, h2 — 600,

h6 = 900, hi = 1200 i 4 r ó ż n e w a r t o ś c i s z y b k o śc i 1 1 ^ = 50 m/s,

112

W, = 60 m/s , 1F3 = 70 m /s , W i = 80 m/s . b ę d z ie m y m u ­ sieli n a p is a ć 16 tab el. S z y b k a p r a c a ta k im z b io re m ta b e l jest n a d e r u ciąż liw a, a z a c h o w a n ie p e w n e g o stałeg o czasu o b lic z e n ia b a r d z o t ru d n e , z w ła szcz a w o b e c częstej k o n ie c z n o śc i i n te r p e lo w a n i a p a m ięc io w eg o m iędzy w yzna- cz o n em i w a rto ś c ia m i.

Z tv c h w z g lę d ó w w y d a je się w ła ś c iw s z e z a s to s o w a ­ n ie r a c h u n k u w y k re śln e g o , w ięc z b u d o w a n ie w y liczn ik a W y lic z n ik do r a c h o w a n i a B m o żn a o p rz e ć n a r o z p a t r z o ­ nym już w z o rze:

y ’ 2 \

2

W T j ± 2 z W T cos W T .

a: -+- a r c sin I sin a (18) P o n ie w a ż d a lm ie rz -w y s o k o ś c io m ie rz m ierz y odległość rz e c z y w i s tą D, ' w z ó r (18) d o s to s u je m y do tej w ielkości, p rz y jm u j ą c z a ra z e m

cos : cos S ' = l,

do czego u p o w a ż n ia ją k ą ty poło żen ia m n iejsze niż 10°.

P o n a d to , dla u su n ię c ia p iątej zm iennej T, n a p is ze m y

L D — f { D ) = u (19)

W t e n sposób u z y s k u je m y ró w n a n ie

D

D W : l + ( u W j ± 2 u W c o s

a r c sin in W sin a 'j j

(

20

113 w k t ó r e m z n a k i u jem ne o d n o s z ą się do sam o lo tó w o d c h o ­ d z ą c y c h .

Zasada bu d o wy wylicznika B. P rzy jm ijm y p r a w ą s t r o n ę r ó w n a n i a (20) za z m ie n n ą y , w ó w c z a s — = y . J e ż e li w a r ­ D'

to ś ć y jest zn a n a , m o ż n a z n a jd o w a ć w a r t o ś ć D na w y ­ k r e s i e D' — D y (rys. 13); k r z y w e D, — C m ają k s z t a łt h y p e r b o l; o d c ię ta p u n k t u n a k rz y w ej D' 0 o rz ę d n e j _y0 daje w a r t o ś ć D 0,

D' 0 p o d a je d a lm ie rz . N ależy o k re ślić w a r t o ś ć y

W e d łu g w z o ru (20) _y2= l <j>2 + 2 <J> cos [ a ' + a r c sin (41 sin a')]

gdzie y — — , ij> D' = u W ; jeżeli ó je s t z n a n e , m o ż n a o k r e ś ­

lać y, za p o m o c ą w y k r e s u a' = f ( y , <|>). R z ę d n a p u n k t u na k rz y w e j a '0 o odciętej <]>„ d a je w a r t o ś ć y0 (rys. 14).

a '0 p o d a je p r z y r z ą d do m ie r z e n i a k ą t ó w drogi, lub t e ż o c e n a n a oko. N a le ż y o k re ś lić w a r t o ś ć <J».

Założyliśm y § — u W . J e ż e li u je s t zn a n e , m ożem y

(!)

o k r e ś la ć za p o m o c ą w y k r e s u W — — (rys. 15). O d c ię ta u

p u n k t u n a k rz y w ej W 0 o r z ę d n e j u0 d aje w a r t o ś ć . W 0 p o d a je p r z y r z ą d do m ie rz e n ia s z y b k o ś c i rz e c z y ­ w istych. N a le ży o k re ślić li.

■ i T ć + 0 , . *

J a k w iadom o, ll = — = --- , gd zie t o z n a c z a czas

D D

lotu p o c is k u n a odległość D, 0 o z n a c z a stały cz as m a r ­

t w y oblicze ń i obsługi. J e s t to w ięc funkcja b a listy c z n a ;

jej p r z e b i e g o k r e ś la n a s t ę p u j ą c a tab elk a :

114

D G r a n a t wr. 1917 S z ra p n e l, zap. 30/55

T —- 1 — |— 12 u T = t + 12 u

1000 14,2 0,01420

1500 15,1 0,01005 15,4 0,01025

2000 16,3 0,00815 16,8 0,00 842

2500 17,6 0,00705 i 8,3 0,00732

3000 19,1 0,00637 19,9 0,00662

4000 22,4 0,00560 23,5 0,00589

5000 26,0 0,00520 27,4 0,00548

6000 29.9 0,00497 31,8 0,00530

7000 34,4 0,00490 36,6 0,00523

8000 39,8 0,00497 42,4 0,00527

9000 45,2 0,00502 49,8 0,00552

W a r t o ś ć u zm ie n ia się b a r d z o n ie z n a c z n ie z wyso- kością,

Do s p o r z ą d z e n ia ta b e l p r z e k s z t a ł c a ją c y c h z na. B & p o ­ d a n y c h w „ I n s tr u k c j i ” z 1924 r. p r z y ję t o u = C — 0,0059 d la g r a n a t u w r 1917 i 0,0053 d la s z r a p n e la . J a k w id a ć z ta b e lk i, w a r t o ś ć u zm ien ia się w y b itn ie ze z m ia n ą o d ­ ległości. Zatem , ab y m ieć U, t r z e b a z n a ć D, ty m c z a s e m D je s t jeszcze n ie z n a n e , a do o k re ś le n ia w a r t o ś c i D p o ­ t r z e b n a je s t w ła śn ie w a r t o ś ć u.

Z ałóż m y n a chw ilę, że D je s t zn a n e . F u n k c j ę m iędzy d w ie m a z m ie n n e m i f [ul D} = 0 m o ż n a p r z e d s t a w i ć zapo- m o cą d w u p o d z i a łe k p rz y le g ły c h (rys. 16). W t e n s p o ­ sób o t r z y m a n a f u n k c y jn a p o d z ia łk a u może o k r e ś la ć licz­

b o w a n ie po osi r z ę d n y c h w y k r e s u W = -— . J e ż e li p rz y -

ó

Rys. 14.

Rys. 15. R ys. 13.

r z ą d będ z ie t a k z b u d o w a n y , że o d k ł a d a n i e o dcięte j D na w y k r e s ie D ' = D y w y w o ła s a m o c z y n n e o d k ł a d a n i e rząd- nej t i = f ( D ) n a w y k r e s ie W = — , to o trz y m a m y zme-

4>

c h a n iz o w a n ie w z a je m n y c h p rz y b liż e ń obu tych zm iennych, d o p r o w a d z a j ą c e w p r o s t do u z y s k a n ia w ła śc iw y c h ich w a rto śc i.

115

2 W i a d . T e c h . U z b .

116

W y k r e s y są w y ry s o w a n e na w a lc ach ułożonych jak n a schem acie rys. 17. O b ra c a ją c p o k rę tłe m a, p r z e s u ­ w am y w s k a z ó w k ę b w zdłuż osi o d ciętyc h D w y k re s u

D ' — D y na w alcu 1, a zarazem o b ra cam y w alec 2 z wy­

kre sem W — — , czyli odk ład am y jednocześnie w a rto ść

ł

117 r z ę d n e j l l — f (D) tego w y k re s u . W a r t o ś ć o d cięte j ó odło ży ­ my, z g r y w a ją c z a p o m o c ą p o k r ę t ł a e w s k a z ó w k ę c z k rz y w ą d a n e j s z y b k o ś c i W n a w a lc u 2. Tern sa m e m o d k ł a d a m y o d c i ę tą <J> w y k r e s u o! (<]> , y) n a w a lc u 3, A b y odłożyć r z ę d n ą y n a tym w y k re s ie , o b ró c im y w a le c p o k r ę t k ą g t a k . a b y zg ra ć k r z y w ą dan e j w a rto ś c i a! z k o ń c e m cx.

O b r ó t w a lc a 3 u d z ie la się w a lc o w i 1; w t e n s p o só b o d ­ k ł a d a się z a r a z e m w a r t o ś ć rz ę d n e j y n a w a lc u 1 n o s z ą ­ cym w y k r e s D ' = D y .

D rugi k o n iec w s k a z ó w k i b ch o d z i w z d łu ż w a lc a 4 z w y k r e s e m B (h, D ). W a r t o ś c i odległości D o k re ś lo n e są o d c i ę t ą w y k re s u , w a r t o ś c i w y so k o śc i h — rz ę d n ą . A b y n a ­ s t a w i ć w y s o k o ś ć n a w a lc u 4 n a le ż y o b ró c ić p o k r ę t k ę k.

W a r t o ś ć o d e t k a n i a w s k a z u je k r z y w a B p o k r y t a d o l­

n y m k o ń c e m w s k a z ó w k i.

P r z y r z ą d je st z a w a r t y w sk rz y n c e r o z m ia ró w 4 2 0 X 2 3 0 X 180 mm. W a le c z w y k re s e m D ' = D y i w a ­ lec z w y k r e s e m B [h, D) z n a jd u ją się po jednej stro n ie s k r z y n k i , w a le c z w y k r e s e m W = — i w a le c z w y k r e s e m a(<j>,y) w id o c z n e są po drugiej. Do obsługi p r z y r z ą d u p o t r z e b a d w ó c h ludzi: j e d e n u t r z y m u j e w s k a z ó w k ę c na k rz y w ej d a n e j szy b k o ś c i W i n a s t a w i a k r z y w ą d a n e g o k ą t a a' n a w s k a z ó w k ę c1 j u ż y w a do teg o p o k r ę tł a e i po- k r ę t k i g. D rugi, po n a s t a w ie n iu w y so k o ś c i celu p o k r ę t k ą k n a w a lc u 4, u t rz y m u je z a p o m o c ą o b r a c a n i a p o k r ę tł a a w s k a z ó w k ę b n a k rz y w e j D ’ o d ległości m ierzonej d a lm ie ­ rzem , p o d c z a s gdy p r z e c iw n y k o n iec w s k a z ó w k i b służy mu do o d c z y ty w a n i a w a r t o ś c i o d e t k a ń n a w a lc u 4.

P o n ie w a ż d o w y z n a c z e n ia u = f ( D ) założono 0 = 12 s e k , a do obsługi n a s ta w n ic y i d z ia ła p o t r z e b a 8 sek,, p o d a n ie w a rto ś c i o d e t k a n i a p o w in n o n a s t ą p i ć w 4 sek.

po z g r a n iu o b r a z u celu w d a lm ie rz u p o d a ją c y m o d l e ­

g ło ść D' .

6 7 2 + 6 2 4 . 4 5 1 .8

In ż . T Y S Z K O M IE C Z Y S Ł A W .

O G Ł Ó W C Z E N IU S K O R U P P O C I S K Ó W 1).

J a k wiadomo, sk o ru p y g ra n a tó w w inny p o sia d a ć górną część czyli t a k zw a n y o stro łu k w postaci owalu.

K s z t a łt o ra z długość ow alu za le ży od wielkości i ty p u pocisków. P r z y u ru c hom ie niu nowej p r o d u k c ji skorup n a ­ d aw an ie kształtu , czyli t a k z w an e gi ówczeni e n a s tr ę c z a p e ­ wne trudności, k tó re w y n ik a ją w sk u tek s p ec ja ln eg o w p ły w u tej o p e r a c ji n a gotowy wyrób. O d głów czenia w dużej m ie­

rz e za le ż y pojem ność, ciężar i p ołożenie ś ro d k a ciężkości sk o ru p y gotowej, Z tych w zględów wielkie znaczenie dla w a r s z ta t u p o s ia d a odpo w ied n ie op an o w an ie w szystkich czynników w p ły w a ją c y c h na w ynik główczenia.

N ależycie z a p ro je k to w a n a i w y k o n a n a m a try c a , dobór w y m iaró w sk o ru p y p r z e d głów czeniem o ra z w a ru n k i n a g r z e ­ w a n ia p r z y główczeniu s ą n a jw a ż n ie jsz e m i elem e n ta m i tej operacji.

P r z y p r o je k to w a n iu m a try c y do głów czenia wychodzi się z z a ło ż en ia pro filu gotowej skorupy. P o d a j ą c p e w n ą ilość m a t e r j a ł u n a obróbkę m e ch a n iczn ą owalu, oka, u w z g lę ­ d n ia ją c e w e n tu a ln e w y p a cze n ie sk o ru p y p o d c z a s główczenia

a) O d c z y t w y g ło sz o n y n a V II Z je ź d z ie S .I.M .P . w S a k c ji W o js k -T e c h n . w d n iu 28. V, 1933 r.

119 i p r z y obróbce term icz nej — o trz y m a m y n ie z b ę d n ą ilość m a t e r j a ł u p o trze b n eg o do główczenia. Z drugiej strony, m a ją c w y m ia ry w e w n ę trz n e sk o ru p y po tłoczeniu, p r z y j m u ­ jąc długość o ra z śre d n ic ę z e w n ę trz n ą sk o ru p y z p e w n y m z a ­ pasem , n iez b ę d n y m d la obróbki końcow ej — będ z ie m y mieli ilość m a t e r j a łu do ro z p o rzą d zen ia.

O k re ś la ją c te dwie wielkości (t. j. ilość m a t e r j a ł u do r o z p o rz ą d z e n ia o ra z ilość m a t e r j a ł u p o trze bnego do głó w ­ czenia) d o b iera m y odpo w ied n ie w y m ia ry m a try c y i sk o ru p y p r z e d butelkow aniem .

G łów czenie skorup, jak wiadomo, m oże odb y w a ć się na p r a s a c h m echa nicznyc h (korbow ych lub fry k cy jn y ch ), h y ­ d ra u lic z n y c h lub n a w e t n a m ło ta ch p n e u m a ty c z n y c h lub in ­ nych. P r z y t e m istnie je kilka m etod główczenia zależnie od um ieszczenia sk o ru p y o ra z sposobu d z ia ła n ia u rz ą d z e n ia :

1) S k o ru p a p r z y głów czeniu ruchom a, n a to m ia st m a ­ try c a nieru c h o m a (rys. 1).

J a k w idzim y na r y s u n k u m a try c a B jest um ieszczona pionow o n a stole p r a s y ; n ato m iast sk o ru p ę A odpow iednio n a g r z a n ą w staw ia się do m a try c y denkiem do góry. P r a s a C d z i a ła ją c na denko, w ciska s k o ru p ę do m a try c y i form uje owal.

2) S k o ru p a nieru c h o m a — m a t r y c a ru c h o m a (rys. 2).

W ty m w y p a d k u m a try c ę B um ieszcza się rów nież pionowo, lecz n a ruchom ej części p ra sy . S k o ru p ę A n a g r z a n ą w s t a ­ wia się do u c h w y tu D um ieszczonego n a stole. M atry c a, o p u sz c z a ją c się n a dół, w g n ia ta m a t e r j a ł n a g rz a n e j skorupy, n a d a j ą c jej k s z t a ł t p o ż ą d a n y .

3) S k o ru p a ru c h o m a i m a t r y c a ru c h o m a (rys. 3). Owal

t u ta j fo rm u je się sposobem im itu jąc y m kucie. M a t r y c a B

jest p o d zielo n a n a 2 ró w n e połów ki w z d łu ż osi: je d n ą u m ie ­

szcza się n a części p r a s y górnej ruchom ej C, d r u g ą — na

stole nieruchom o. S k o ru p ę A, n a g r z a n ą odpowiednio, w s t a ­

120

wia się poziomo do u c h w y tu D um ieszczonego n a sp e c ja ln y m p rz y r z ą d z i e E, k tó ry p o d cz as główczenia p o su w a ją ró w n o ­ m iernie n ap rzó d . C zęste u d e r z e n ia p r a s y lub m ło tk a z g n ia ­ t a j ą n a g r z a n ą część skorupy, tw o rz ą c w y m a g a n y profil. J e d -

PRA5A

e

R ys. 1. Rys. 2.

n ak ż e od u d e r z e ń m a try c y n a skorupie p o w s ta j ą w głębienia i p o w ierzchnia ow alu robi się falistą.

D la o trz y m a n ia pow ierzchni ow a lu rów nej i gład k iej, p r z y r z ą d p o s u w a ją c y E winien p o s ia d a ć s p e c ja ln e u r z ą d z e ­ nie a m o rty z a c y jn e b ą d ź p n eu m aty c zn e, b ą d ź to sprę ży n o w e, ja k p o d a n o n a rys. 3.

U rz ą d z e n ie takie p o zw ala skorupie A w ra z z uch w y te m

D i w a łk ie m F nieco cofać się w tulei G p o d c z a s u d e r z e ń

121 i p rz e z to w y ró w n y w ać profil n a g r z a n e j skorupy, tw o rz ąc g ł a d k ą powierzchnię.

Sposób te n jest b a r d z o p o ż y te c z n y d la główczenia s k o ­ ru p o d użyc h ś re d n ic a c h p rz y b r a k u od p o w ied n ich p ra s.

c

W ię k sz e t y p y sk o ru p w y m a g a ją p r a s o większej sile i d ł u ż ­ szym skoku ze w z glę du n a d łu ż sz y i w iększy owal. N a to ­ m ia st sposób p o d a n y p o z w a la główczyć sk o ru p y n a p ra sie o b a r d z o m a ły m skoku i znacznie m n iejszej sile, niż stosuje się p r z y innych sposobach.

P ró b y tak ie dok o n an e swego czasu p r z e z a u to r a w F a ­

b ry c e A m u n icji w S k a rż y s k u d a ł y zu p e łn ie d o b re wyniki

p r z y głów czeniu sk o ru p większego t y p u n a p r a s ie k o rb o ­

wej o sile 50 to n n i skoku 70 mm. (zam iast n o rm aln ie p o ­

122

trz e b n e j p r z y innych sposobach sile ok. 250 to n n i skoku 320 mm.).

Do w a ru n k ó w głów niejszych, k tó re d e c y d u ją o w y n i­

kac h d o d a tn ic h główczenia, n a le ż y o d pow iednie n a g r z e w a ­ nie sk o ru p y t. j. długość grzania, czas n a g rz e w a n ia i t e m p e ­ ra tu r a .

P r z y główczeniu j e d n a k o w ą m a t r y c ą u k ł a d a n i e się ma- t e r j a ł u n a g rz e w a n e g o do jed n ej i tej sam ej t e m p e r a t u r y z a ­ leżne jest od długości grzania. D ługością g rz an ia n a z y w a ­ m y p rz e s trz e ń , n a k tó re j sk o ru p a n a g r z e w a się dla zaform o- w a n ia owalu.

P r z y g rz an iu k ró tsze m ścianki p r z y oczku z g ru b ia ją się silniej. N a to m ia s t w części dolnej w s tro n ę d e n k a z g r u b ie ­ nia ścianek p ra w ie się nie obserw uje. Oczko fo rm u je się dłuższe. W re z u lta c ie o trz y m u je m y s k o ru p ę o większej pojem ności. P o n ie w a ż w ty m w y p a d k u większe skupienie m a t e r j a ł u z n a j d u j e się p r z y oczku — śro d e k ciężkości o w a ­ lu, a ra z e m z te m i całej sk o ru p y p rz e s u w a się w s tro n ę oka.

P r z y g rz an iu d łu ż sz e m o trz y m u je się zjaw isko o d w r o t ­ ne. Ścianki z g r u b ia ją się rów nom ierniej n a większej p r z e ­ strz e n i grzania. P r z y oczku tw o rz y się m niejsze skupienie m a te r ja łu . S tą d śro d e k ciężkości ow alu i sk o ru p y p rz e s u w a się w stro n ę dna. P o je m n o ść takich skorup jest m niejsza.

D ługość g rz a n ia o k re śla się zw ykle p ra k ty c zn ie, z a l e ż ­ nie od ż ą d a n e j pojem n o ści i ś ro d k a ciężkości skorupy.

C zas n a g r z e w a n ia za le ży od k a lib ru i r o d z a j u skorup.

J e d n a k winien on być k ró tk i ze w zględu n a możliwie d o ­ k ł a d n e u trz y m a n ie długości grzania. W y n o si zw y k le kilk a minut.

T e m p e r a t u r a ścianek sk o ru p y w pobliżu o tw oru w inna

być ok. 1150 + 50°. Lecz w k ie ru n k u d n a t e m p e r a t u r a s p a ­

d a stopniowo i n a pew n ej odległości zw anej „d łu g o ścią g r z a ­

123 n ia " wynosi ok. 750°. W części dalszej t e m p e r a t u r a szybko sp a d a .

J a k w y g lą d a m i k ro s tru k tu ra m a t e r j a łu po b u t e l k o w a ­ n iu ? O tóż b a d a j ą c b u d o w ę od górnej części sk o ru p y w s t r o ­ n ę dna, spostrzegam y, że p r z y oczku, o ra z w pobliżu górnej części ze w n ę trz n e j, fot. 4 (x 200) stal p o s ia d a s tru k tu rę,

R ys. 4.

M ik r o s tr u k tu r a m a te rja łu g ó rn e j c zę śc i s k o ru p y po g łó w c z e n iu , (x 200).

grub o z ia rn istą, c h a r a k t e r y z u j ą c ą p rz eg rz an ie. W d alszy m ciąg u jako skutek obniżenia t e m p e r a t u r y w idzim y n a fot. 5 (x 200) s t r u k tu r ę o c h a ra k te r z e zbliżonym do n o rm alne j (p e rlito - fe rr y ty c z n e j) stali p ó łtw a rd e j. O b n iż a ją c się je s z ­ cze niżej o b s e rw u je m y n a fot. 6 p r z y te m s am em p o w ię k ­ szeniu d ro b n o z ia rn is tą p e r lis to -fe rry ty c z n ą budowę. D ow o­

dzi to, że główczenie w tem m iejscu o d b y w a ło się w tem p e-

124

R ys. 6.

M ik r o s tr u k tu r a m a te rja łu s k o r u p y p o g łó w c z e n iu w c z ę śc i b lis k ie j

do g ra n ic y g rz a n ia . (x 200)

125 r a tu r z e b a r d z o nieznacznie wyższej od p r z e m ia n y A r 3.

Id ą c jeszcze niżej •— fot. 7 (x 200) w chodzim y w z a k re s s t r u k t u r y p a s a przejściow ego, gdzie g rzanie sk o ru p y do głów czenia kończy się. W idzim y, że m a t e r ja ł by ł p r a s o ­ w a n y w s trefie t e m p e r a t u r niepełnego p rz e k ry s ta liz o w a n ia w t e m p e r a t u r z e p o m iędzy p u n k ta m i A r 3 i A r 3. Z ia rn a p e r-

R ys. 7.

M ik r o s tr u k tu r a c z ę śc i s k o ru p y n a g ra n ic y g rz a n ia . (x 200)

litu s ą słabo u fo rm o w an e n a tle fe rrytu. O b se r w u ją c szlify w d a lsz y m k ie ru n k u w s tro n ę d n a w idzim y — fot. 8 (x 200) n o r m a l n ą s t r u k t u r ę p e r lity c z n ą stali pociskowej w skorupie, k t ó r ą o trz y m u je się po tłocze niu i przeciąganiu. T u ta j zmian ż a d n y c h nie widzimy, gdyż sk o ru p a nie b y ła n a g rzew a n a.

P r z y ró ż n y ch długościach g rz an ia c h a r a k t e r s t r u k t u r y p o ­

d a n y n a za łą c z o n y c h fo to g ra fjach za ch o w u je się.

126

R óżnice o b se rw u je się w p rz esunięciu b u d o w y p r z e j ­ ściowej bliżej lub dalej od oka, za leżnie od długości g r z a ­ n ia o ra z p rz esu n ięcia w z ajem n eg o ró ż n y ch s tru k tu r.

B yłoby p c ż ą d a n e m unik n ąć p r z e g rz a n ia górnej części skorupy. Lecz n a g rz a n ie sk o ru p y w ciągu kilku m inut do te m p e r a t u r y 1150 + 50° w ym aga t e m p e r a t u r y p ieca ok.

1400°. P r z y tych w a ru n k a c h p ra k ty c z n ie tr u d n o unik n ąć

R ys. 8.

M ik r o s tr u k tu r a s k o ru p y p o g łó w c z e n iu w c z ę ś c i n ie n a g rz a n e j. (x 200)

p rz e g rz a n ia . J e d n a k ż e n a le ż y d ąż y ć do tego, żeby p r z e ­ g rz a n ie nie sięgało w głąb grubości ścianek, lecz było m ożli­

wie płytkie.

S tosow anie niższej te m p e r a t u r y od 1100" nie p o zw ala

osiągnąć p o trze b n eg o z a fo rm o w a n ia oczka. N a le ż y z a z n a ­

czyć, że po n a s t ę p n e m te rm ic z n e m u lep sze n iu s t r u k t u r a

u j e d n o r a d n i a się, i w c ale nie o b se rw u je się ż a d n y c h ślad ó w

127 p o p rz e d n ie g o p r z e g rz a n ia stali w górnej części owalu. N a fot. 9 (x 200) m am y takiego r o d z a j u zd ję c ie szlifu z części ow alu p o p rz e d n io p rz e g rz a n e j.

R ys. 9.

M ik r o s tr u k tu r a g ó rn e j c z ę ś c i s k o r u p y g łó w c z o n e j p o n o rm a ln ie s to so w a n e j w p r o d u k c ji te rm ic z n e j o b ró b c e. (x 200)

G łów czenie może odb y w a ć się w m a try c y p o s ia d a ją c e j ko re k lub bez k o rk a (rys. 10). Korek, um ieszczony w górnej części m atry c y , s łu ż y d la n a d a n ia określonego, albo d o k ł a d ­ nego k s z ta łtu oka skorupy.

T e m a te m d alszy m będzie omówienie niek tó ry c h b a d a ń , z w ią zan y c h z w y jaśn ien ie m w p ły w u k o rk a p r z y b u te lk o w a ­ niu je d n o k ro tn e m n a skorupę, p r z y sposobie b u te lk o w a n ia drugim , t. j. m a t r y c a ru c h o m a — sk o ru p a nieruchom a.

M a t r y c a u d e r z a j ą c zg ó ry pionowo u s ta w io n ą s k o ru p ę

fo rm u je owal. N a g rz a n a górna część ścianek p o d w p ły w e m

128

nacisku m a try c y w g n ia ta się do w n ę tr z a skorupy, p rzyczem ścianki z g r u b ia ją się. Lecz u d e r z e n ie m atrycy, p rz e n o s z ą c się rów nież n a część d o ln ą n ien ag rzan ą , w y w o łu je o d k sz ta ł-

"S

& r\

O "S fV

70

I

o 8>

ta­ fii V o

c enią średnic. S ą to zn a n e roz dęcia sk o ru p w części cylin ­ dry c zn ej, położonej cokolwiek niżej form ow anego owalu.

P r z y roz d ęciu ścianki w y p a c z a ją się n az ew n ą trz. J e s t to

129 n iekorzystne, gdyż p r z y dalszej p rz e ró b c e s k o ru p y część w y p a c z o n a obtacza się i w re zultacie o trz y m u je się ścianki nieco cieńsze.

P o z a te m o d k s z ta łc e n ia tak ie o d b y w a ją się w części zimnej, nien ag rzan e j, co jak w iadom o w y w o łu je n a p r ę ż e n ia w m a te r ja le .

Za p o d s ta w ę pom iaró w wzięliśmy o d k s z ta łc e n ia z e ­ w n ę tr z n y c h śre d n ic pew nego ty p u skorup p r z y ró ż n y ch w a ­ r u n k a c h butelkow ania.

S k o ru p y do b a d a ń b y ły obrobione na b a r d z o g ła d k ą p o ­ w ierzchnię ze w nętrz ną. P ow ierz chnię tę podzielono n a p a ­ ski o jednak o w ej szerokości p r o s t o p a d ł e do sk o ru p y i r ó w ­ n o ległe do siebie. K a ż d y p a s e k za num erow ano, pom ierzono

śre d n ic e w dwóch p ro s to p a d ły c h k i e ru n k a c h i określono ś r e ­ d n ie wartości.

P o główczeniu rów nież w ym ierzono p a sk i w ty ch s a ­ m y c h p u n k ta c h i określono różnicę śre d n ic p r z e d i p o g łó w ­ czeniu. Do p ró b za sa d n ic z y c h u ży to 18 skorup pew nego t y ­ p u ze stali pociskowej jednego w y to p u o sk ła d z ie chem icz­

n ym : C — 0,73, M n — 0,70, Si — 0,26%.

W s z y s tk ie sk o ru p y b u telkow ano na jed n ej i tej sam ej m a try c y

77,0 mm. (w m iejscu gdzie z a czy n a się łu k o w a ­ lu). Czas n a g rz e w a n ia o ra z te m p e r a t u r a b y ły rów nież j e d ­ nakow e. S k o ru p y obrobiono na w y m ia ry n a s tę p u ją c e :

I. g ru p a 6 s k o r u p n a ś r e d n ic e 76,3 + 0.05 (N .N .1,4,7,10,13,16)

II. „ 6 „ „ „ 77,3 ± 0,05 (N .N .2,5,8,11,14,17)

III. „ 6 „ „ „ 78,3 ± 0,05 (N .N .3,6,9.12,15,18)

S k o ru p y p o s i a d a ły je d n a k o w ą długość 271 + 0,1 mm.

N a to m ia s t długość g rz an ia p r z e d główczeniem b y ła r ó ż n a :

50 mm., 75 mm. i 90 mm. P o ło w a skorup (od N r. 1 do 9

w łącznie) głów czona b y ła z korkiem, d ru g a p o ło w a bez

korka.

130

N a tabeli Nr. 1 p o d a n o kolejność butelkow ania, długoś grzania, p o m ia ry o ra z wyniki odkształc eń . P o m ia ry szc ze­

gółowe k aż d ej sk o ru p y u ję te b y ły w o d d zieln y c h ta b e la c h (p a tr z tab elę Nr. 2). N a p o d s ta w ie d a n y c h z tab eli w y k o ­ n ano w ykre sy. W y k r e s Nr. 1 (rys. 11) uw idac znia d e f o r ­ m a c je sk o ru p g rz an y ch n a długości 50 mm. N a osi p o zio ­ mej p o d a n o m iejsca pom iaró w odkształceń, n a osi pionowej

— w yd ę cie sk o ru p y na śre d n ic y w proc entach. K rz y w e ciągłe o z n a c z a ją o d k s z ta łc e n ia śre d n ic sk o ru p b u te lk o w a ­ nych z korkiem , n a to m ia s t linje p r z e r y w a n e o d p o w i a d a ją p o m ia ro m sk o ru p butelk o w an y c h bez k crk a. J a k w idzim y z tego w ykresu, o d k sz ta łc e n ia dla s k o ru p y Nr. 3 (b utelko­

w anej z korkiem ) p rz y śre d n ic y 78,3 m m — jest duże i w y ­ nosi 1,76%. R ów nież d u ż ą d efo rm a c ję w y k a z u je s k o ru p a Nr. 12 b u te lk o w a n a bez k o rk a — 1,67%. M niejsze w y b r z u ­ sze nia d a j ą sk o ru p y o

77,3 mm., lecz różnica p o m iędzy głów czoną z ko rk iem i bez k o rk a — nieduża. N a jm n ie js z ą d e fo rm a c ję p o s i a d a j ą sk o ru p y o

76,3 mm. W idzim y, że sk o ru p a o n a jm n ie js z e j

w z glę dem m a try c y u j a w n iła n a j ­ m n ie jsz ą d eform ację. R óżnica p r z y m a k s y m a ln e m roz d ęciu m ięd zy s k o ru p ą b u te lk o w a n ą z k o rkiem i bez k o rk a p r z y g rz an iu 50 mm. dla skor.

78,3 mm. w ynosi 0,08%

„ „

77,3 „ „ 0,14°/0

„ „ 0 76,3 „ „ 0,06°/0

N a w y k re sie II (rys. 12) p o d a n e są o d k sz ta łc e n ia sk o ­ ru p o w y m ia ra c h jak p o p rz ednio, lecz p r z y długości g r z a ­ n ia 75 mm.

W id z im y że d łu ż sz e grzanie naogół sp o w o d o w a ło m n ie jsz e odkształc en ia. M a k sy m a ln e o d k sz ta łc e n ia w czę­

ści sk o ru p n i e n a g r z a n y c h w yn o szą 0,51% , z a m ia s t 1,76%

p r z y długości g rzania 50 mm. Lecz n ależ y zaznaczyć, że

.

'* V '

M H M i S B S n i m m m ■

\

bdfi/ju) <j> A'dic/><x

c o u p ą c z d n i e .

łuL(joso (jrzocrt ‘

( tio isfy ca. /OOid/^kszo

Sfi ? — ? 763

8 — < t > 7 7 - 3

9 — 4 ? 0 . 3

to — 4 ?6.3

11 — <4 7 7,

j a r z u o i o co ^cz

/ a . 7 5 y *

i , o c / o < f y j . 3 A z rL e r A J Qm

t } 8 .3

gr. ^{7 5 >}

//

(o& z. /<LorA,CL

]?N.

e n i u t -

— __ t ■

r o j r f /n a ć s tf& f.

Rys. 14.

\-f

W ł p t m <£ k / e i i c/poc OK ^{’ ” A 7 r . ,} ¥? ^{k -} - i u t e l k .o w OLtiPi, y z A o f l c / e m

u

ę _!o

<

5 _ho

y> ^<

!°‘

*r ✓

» lyyp ecz 'Z U o/fugo Śct

Z ? 4

•e p r z y Z u3ei 'przocnia - ^,

Aoy/ocytiu

/ A " m m .

. 5 - m i ^-

. 6-pS, ^{3- -}

" / j <ff6,5

■ M - ? ] J , 3 - —■

.i5-<fm-

— ---- , —

/ < e r K a

--- // ---

%

1 | ^*

^ * v$ I <h?

1

#

fo

k.

/

r/

* *

r _{r 0}

/ *

&

K

_

\

|

s X

* 5

Y * *

’

A

/

'

f

\ /

'Ar£////////i>*/

___po r o / Z Z m r z t y y t Z/JtiLf//// ą

y

' . i

Kk l k

Y y

^\

H y A / I

" V

^ \

\

1

L 1

✓ ^ / r i i

i

r -__

/ /

/ ^{/ >}

/ / /

X

/ /

______

i

/

- u i 1 i

V

—

1 1

1 1

1

!

0 / \ ^{Z h S} &

^{8 9 10 u i £}

^<6

13

■ r f l z r t

R ys. 12,

131

% skorup o na jm n ie jsz e j ś re d n ic y d e fo rm a c je p r z e s u w a j ą się w stronę części n ag rzan e j i tu ta j m ax im u m wynosi 0,7°/o (linja k ro p k o w a n a ). R óżnice w p u n k t a c h szczytow ych m ię ­ d z y b u telkow anie m z korkiem, a bez k o rk a wynoszą:

dla

78,3 — 0,090/0

„ „ 77,3 — 0 ,1 3 %

„ „ 76,3 — 0 ,2 0 %

P r z y długości g rz an ia o 15 mm. większej t. j. 90 mm.

(rys. 13) d e fo rm a c je co do k s z t a ł t u i wielkości m ało róż nią się od p o p rz e d n ie g o w y p a d k u . M a k s y m a ln a d e fo rm a c ja śre d n ic y n a zimno wynosi rów nież 0,51%.

N a to m ia st d la sk o ru p y o n ajm n iej

w m iejscu częścio­

wo n a g r z a n y m w y p a d a 0,88% . R óżnice w p u n k ta c h szczy­

tow ych p r z y b u telkow aniu z ko rk iem i bez k o rk a w ynoszą:

dla

78,3 — 0,21%

„ „ 77,3 - 0 ,0 9 %

„ „ 76,3 - 0 ,0 1 %

Lecz c h a ra k te r y s ty c z n y m jest fa k t d la skorup o dłuż- szem grzaniu, że d efo rm a c je p r z e s u w a j ą się w stronę n a ­ grz anego owalu.

O ile p r z y grz an iu n a 50 mm. d e fo rm a c je n a zim no r o z ­ p o c z y n a ły się n aw et p r z e d p u n k te m pie rw sz y m p o m ia r o ­ wym, to p r z y grz an iu 75 mm.— m ięd zy pie rw sz y m i drugim, a p r z y długości 90 mm. g rz an ia p o c z ą te k defo rm acji o b s e r­

w u jem y w punkcie 4 t. j. p ra w ie o 40 mm. bliżej owalu, w stro n ę n ag rz a n e j części.

D la u ja w n ie n ia w p ły w u p o s ze rze n ia m a try c y n a d e f o r­

m a c je sk o ru p główczonych z ko rk iem i bez k o rk a dokonano p ró b główczenia d o d atk o w o 6 sk o ru p : 3 z korkiem, 3 bez k o rk a p r z y długości g rzania 75 mm. M a try c e poszerzono

3 W ia d . T e c h . U z b .

132

o 0,8 mm. n a średnicy; n a to m ia s t sk o ru p y wzięto o w y m ia ­ ra c h takich ,jak p r z y p ró b a ch poprzednich.

N a rys. 14 (wykres) widzimy, że głów czona z ko rk iem s k o ru p a o m inim alnej

76,3 w y k a z a ła n ajw ięk sz e o d k s z t a ł ­ cenie, w ynoszące 2 % , lecz w m iejscu częściowo nag rzan e m . W k a ż d y m razie m ożna zauw ażyć, że znaczniejsze p o s z e rz e ­ nie m a try c y d o datnio nie w p ły w a n a d efo rm a c ję 0 .

Różnice punktów szczytowych dla skorup główczonych z korkiem i bez korka wykazały: dla 0 78,3 — 0,40%

„ „ 77,3 — 0 ,1 1 %

„ „ 76,3 — 0 ,0 0 % Z p ow yższych dośw iad c zeń p rz y głów czeniu je d n ą i t ą sa m ą m a t r y c ą b ad a n e g o ty p u sk o ru p y m ożem y wyciągnąć wnioski n a s tę p u ją c e :

1) P r z y jednak o w ej śre d n ic y sk o ru p stopień d e f o rm a ­ cji śre d n ic za le ży od długości grzania.

2) Przy jednakowej długości grzania deformacje zale­

żą od wielkości średnic skorup.

3) S tosow anie k o rk a p r z y głów czeniu zw iększa o d ­ k s z ta łc e n ia od 0,07% do 0,195% (obliczone jako ś re d n ie z b a d a ń ) , w p o ró w n a n iu z o d k sz ta łc e n ie m o trz y m a n e m p o d ­ czas głów czenia bez korka.

J e d n a k ż e stosow anie k o rk a do główczenia p o s ia d a d u ­ że zalety. Oczko p o główczeniu o trz y m u je się stosunkowo do kładne, i d la tego otw ory oka w szystkich skorup w p r o ­ d ukcji m asow ej p o s i a d a j ą b a r d z o zbliżone w ym iary. M a ją c p ra w ie jed n ak o w e w y m ia ry oka, m ożna d o k ła d n ie s p r a w ­ dzić 0 ok a i w n ę tr z a sk o ru p ; p o z a tem o t rz y m u je m y u j e d n o ­ s tajn ien ie p r a c y n a r z ę d z i tnących.

Pewność otrzymania zbliżonych wyników ułożenia się m aterjału w owalu i oku — pozwala na stosowanie mniej­

szych wymiarów skorupy przed butelkowaniem, a stąd i

mniejszego zużycia m aterjału na wyprodukowanie skorupy.

133

134

N a fot. 15, 16 w idzim y p r z e k r o j e skorup główczonych z ko rk iem i bez korka. W obu w y p a d k a c h m a m y s k o ru p y g rz an e p r z e d główczeniem na krótkiej, śre dnie j i d łuższej prz estrze ni.

S k o ru p y główczone bez k o rk a p o s ia d a j ą zb y t ró ż n o ­ ro d n e oczko. N a to m ia st główczone z korkiem p o s i a d a j ą

R ys, 16.

S k o ru p a g łó w c z o n e b e z k o rk a .

oko o zbliżonej do siebie wielkości, aczkolw iek ułożenie się m a t e r ja ł u n a ow alu jest różne. N a fot. 17 m am y sk orupy główczone bez korka. W idzim y, że róż n o ro d n o ść wielkości otw orów cechuje sposób główczenia bez korka.

P o d a n e z a le ty główczenia sk o ru p z korkiem p r z e m a w i a ­

j ą za stosow aniem k o rk a p r z y p rodukc ji.

135

Rys.17. Skorupygłówczonebez korka.

136

P O M IA R Y S K O R U P 75 m m. F .N . P R Z Y G Ł Ó W C Z E N IU . T a b e l a 1 N r.

s k o ­ r u p y

0 s k o r u p y p r z e d b u te lk o w a n ie m

D łu g o ść g rz a n ia m m.

M ax, 0 s k o ru p y po b u te lk o w a n iu

M a k s y m a ln y p rz y ro s t 0

m m . | °/0 UWAGI

1 76.26 50 76,58 0,32 0,419

2 77,32 78,175 0,855 1,105

3 78,30 11 79,675 1,375 1.761 S

4 76,29 75 76,685 0,395 0,518 O

5 77,31 77,695 0.385 0 498 o

6 78,31 78,70 0,39 0,51 -W

7 76,30 90 77,615 0,315 0,413 N

8 77.31

„

9 78,31 - 78,71 0,40 0,51

10 76,31 50 76.63 0,32 0,419

11 77,50 U 78,045 0,745 0,963

12 78,30

„

13 76,28 75 76,465 0,185 0,243 ^ł-

14 77,30 11 77,57 0,27 0,349

15 78,30

„

16 76,28 90 76,66 0.38 0,498

17 77,26 11 77,545 0,285 0.268

18 78,29 11 78,51 0,22 0,281

T A B E L A P O M IA R O W A S K O R U P Y N r. 6 75 m m . F .N . T a b e la 2.

D łu g o ść g r z a n ia do g łó w c z e n ia — 75 mm.

B u te lk o w a n ie m a try c ą z k o rk ie m .

L P .p o m . ś r e d n i c s k o r u p y o d d n a

Odległ.po­ miarów. śre­ dnicy oddna zewn, w mm.

Ś r e d n i c a s k o r u p y A — B w m m

Ś r e d n i c a s k o r u p y C — D w ram

Ś r e d n ia r ó ż n i c a ś r e d n i c s k o r u p y w m m

Ś r e d n i 0 „ r ó ż n i c y

ś r e d n i c p r z e d

b u t e l k . p o b u t e l k .

r ó ż n i c a ś r e d n i c .

p r z e d b u t e l k .

p o b u t e l k .

r ó ż n i c a ś r e d n i c .

1 5 0 7 8 , 3 1 7 8 . 3 1 7 8 , 3 1 7 8 . 3 1

2 6 0 »* — .i ,, — — ■ — •

3 7 0 a

„

4 8 0 u 7 8 . 3 3 0 . 0 2 ii 7 8 . 3 9 0 ' 0 8 0 . 0 5 0 , 0 6

5 9 0

11

6 1 0 0 •i 7 8 . 5 5 0 , 2 4 ♦ » 7 8 . 7 0 0 . 3 9 0 . 3 1 5 0 , 4 0

7 1 1 0 u 7 8 . 7 0 0 , 3 9 II 7 8 . 8 5 0 . 5 4 0 , 4 6 5 0 , 5 9

8 1 2 0 i i 7 8 . 7 8 0 . 4 7 11 7 8 . 9 2 0 , 6 1 0 , 5 4 0 , 6 9

9 1 3 0 i i ii 0 . 4 7 11 7 8 . 9 1 0 . 6 0 0 , 5 3 5 0 , 6 8

1 0 1 4 0 u 7 8 , 7 7 0 , 4 6 11 7 8 . 8 5 0 . 5 4 0 , 5 0 0 , 6 4

1 1 1 5 0 ii 11 0 . 4 6 11 7 8 , 8 1 0 . 5 0 0 , 4 8 0 , 6 1

1 2 1 6 0 n 11 0 . 4 6 11 7 8 . 7 7 0 . 4 7 0 , 4 6 0 , 5 9

1 3 1 7 0 ii 7 8 . 6 3 0 . 3 2 11 7 8 . 6 5 0 . 3 4 0 , 3 3 0 , 4 2

1 4 1 8 0 ii — — 11 — — — —