Monika Osińska Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

(1)

Monika Osińska

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu

AnAlizA pOrównAwczA KApitAłu inteleKtuAlneGO wyBrAnych KrAJów eurOpeJSKich

¹

Streszczenie: Kapitał intelektualny odgrywa istotną rolę w rozwoju długookresowym.

Jest ona mu przypisywana zgodnie przez wszystkich naukowców zajmujących się ana- lizą aktywów niematerialnych. Problemem istotnie ograniczającym te badania jest brak jednoznacznej definicji pojęcia kapitału intelektualnego, co stwarza poważne problemy, szczególnie przy jego pomiarze. W niniejszym artykule porównano 16 wybranych krajów europejskich pod względem poziomu kapitału intelektualnego, stosując do jego wyce- ny wskaźnik względnego poziomu rozwoju, oraz przeanalizowano współzależności wy- stępujące pomiędzy wyróżnionymi jego komponentami: kapitałem ludzkim, społecznym, strukturalnym i relacyjnym. Ponadto kapitał intelektualny przedstawiono w ujęciu czterech grup pokoleniowych: dzieci i uczniów, studentów, dorosłych i seniorów.

Słowa kluczowe: kapitał intelektualny, wycena kapitału intelektualnego.

wstęp

W ciągu ostatnich kilkunastu lat nastąpił bardzo szybki wzrost zainteresowania kapitałem intelektualnym zarówno w odniesieniu do przedsiębiorstw, jak i na szczeblu makroekonomicznym. Teorie zapoczątkowane na poziomie mikroeko- nomicznym starano się przenieść na grunt rozważań makroekonomicznych, do- strzegając w kapitale intelektualnym podstawy do utrzymania długookresowego wzrostu gospodarczego.

Choć pojęcie kapitału intelektualnego regionu nie zostało dotychczas jednoznacznie i w pełni określone, udało się wypracować dwie metody jego pomiaru. Pierwsza metoda polega na „mierzeniu kapitału intelektualnego” za pomocą

1 Na podstawie danych pochodzących z Raportu o kapitale intelektualnym Polski z roku 2008 [Bochniarz 2008].

(2)

jednej syntetycznej miary obliczanej na podstawie zestawu wskaźników. Dru- ga metoda, sprowadzająca się do szczegółowego analizowania wartości wielu wskaźników, jest określana jako „raportowanie o kapitale intelektualnym” lub

„opisywanie kapitału intelektualnego”. O ile celem pierwszej metody jest przede wszystkim tworzenie rankingów i porównywanie regionów pod względem war- tości zdefiniowanej miary syntetycznej, o tyle celem drugiej jest dogłębne przeanalizowanie stanu poszczególnych komponentów kapitału intelektualnego. Taka szczegółowa analiza pozwala na opracowanie nowej, opartej na kapitale intelektualnym strategii przyszłego rozwoju regionu [Węziak-Białowolska 2010, s. 12].

W Raporcie o kapitale intelektualnym Polski zastosowano obie wyżej wymienio- ne metody. Ukazano miejsce Polski w Europie zarówno ze względu na poziom ka- pitału intelektualnego ogółem, jak i ze względu na poziom wybranych wskaźników.

Dokument ten został opracowany przez Zespół Doradców Strategicznych Pre- zesa Rady Ministrów. Ma charakter tzw. zielonego dokumentu (ang. green pa- per), to znaczy, że jego głównym celem nie jest sugerowanie konkretnych roz- wiązań zapewniających przyszły rozwój kraju, ale obiektywne ukazanie stanu kapitału intelektualnego w celu wszczęcia debaty publicznej².

We wspomnianym raporcie kapitał intelektualny jest rozumiany jako „ogół niematerialnych aktywów ludzi, przedsiębiorstw, społeczności, struktur, regio- nów i instytucji, które, odpowiednio wykorzystane, mogą być źródłem obecnego bądź przyszłego rozwoju kraju” [Bochniarz 2008, s. 6]. Raport o kapitale intelek- tualnym Polski składa się z trzech części: wstępu, diagnozy oraz rekomendacji.

We wstępie przedstawiono podstawowe informacje na temat nie tylko samego kapitału intelektualnego, ale również na temat warunków powstawania raportu.

Część rekomendacyjna zawiera listę siedmiu priorytetowych działań, które na- leżałoby podjąć w celu poprawy stanu kapitału intelektualnego Polski. W części diagnostycznej z kolei zmierzono kapitał intelektualny czterech grup wiekowych:

dzieci i uczniów, studentów, dorosłych oraz seniorów. Starano się wyjaśniać po- zycję Polski w przygotowanych rankingach, prezentując kształtowanie się warto- ści wybranych wskaźników na tle pozostałych krajów europejskich.

Dla każdej grupy wiekowej stworzono odrębne mapy konceptualne, prezen- tujące wyróżnione komponenty kapitału intelektualnego oraz zawierające listę wskaźników pozwalających na ich pomiar. Łącznie wykorzystano 114 wskaźni- ków, z czego 13 opisuje kapitał intelektualny dzieci i uczniów, 10 odnosi się do studentów, 64 wskaźniki oceniają stan kapitału intelektualnego osób dorosłych, natomiast 7 – seniorów.

W niniejszym artykule zaprezentowano wyniki badań nad pomiarem kapita- łu intelektualnego 16 krajów europejskich. Do pomiaru wykorzystano wskaźniki

2 Elektroniczną wersję Raportu o kapitale intelektualnym Polski umieszczono w Internecie z możliwością komentowania jego części przez internautów na specjalnym forum. Adres strony:

http://www.innowacyjnosc.gpw.pl/Kapitał_Intelektualny_Polski.pdf [dostęp: 27.09.2011].

(3)

użyte w Raporcie o kapitale intelektualnym Polski. Celem jest nie tylko porów- nanie 16 krajów europejskich ze względu na poziom kapitału intelektualnego po- szczególnych grup wiekowych oraz poziom wyróżnionych komponentów i kategorii, ale również kompleksowe przeanalizowanie, za pomocą współczynnika korelacji rang Spearmana, współzależności występujących pomiędzy różnymi komponentami i kategoriami kapitału intelektualnego³.

1. pojęcie kapitału intelektualnego i wskaźniki go oceniające

Chronologicznie wcześniejszym w stosunku do pojęcia kapitału intelektualnego regionu było pojęcie kapitału intelektualnego przedsiębiorstw. To właśnie pyta- nie o determinanty przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw doprowadziło do

„odkrycia” tego pojęcia, którego pomimo ponaddwudziestoletnich intensywnych badań naukowych nie udało się jednoznacznie i w pełni zdefiniować [Węziak- -Białowolska 2010, s. 12].

Definicje kapitału intelektualnego regionu oparto w głównej mierze na funk- cjonujących już teoriach kapitału intelektualnego przedsiębiorstw. Leif Edvinsson poprawność takiego rozumowania uzasadniał tym, że historia społeczności oraz krajów jest odzwierciedleniem historii mieszkańców i organizacji, które funkcjo- nują w tym regionie [za: Andriessen i Stam 2004]. Natomiast Bontis [2004] uwa- żał, że kapitał intelektualny regionu to przede wszystkim ukryte aktywa społecz- ności, instytucji oraz przedsiębiorstw, dostrzegając w nich główne i potencjalne źródło bogactwa kraju. Definicja kapitału intelektualnego pojawiająca się w Ra- porcie o kapitale intelektualnym Polski została przytoczona w poprzedniej części artykułu. Autorzy tego dokumentu wyróżniają cztery komponenty tego kapitału:

1) kapitał ludzki – potencjał zgromadzony we wszystkich mieszkańcach, wyraża- jący się w ich wykształceniu, doświadczeniu życiowym, postawach, umiejęt- nościach; potencjał może służyć poprawie aktualnego i przyszłego dobrobytu społecznego kraju,

2) kapitał strukturalny – potencjał zgromadzony w materialnych elementach infrastruktury narodowego systemu edukacji i innowacji – placówkach oświato- wych, naukowych, badawczych, infrastrukturze teleinformatycznej oraz wła- sności intelektualnej,

3 W Raporcie o kapitale intelektualnym Polski dokonano porównania poziomu kapitału inte- lektualnego poszczególnych grup wiekowych przez stworzenie rankingów względem pewnej miary syntetycznej oraz podjęto próbę „intuicyjnego” wyjaśnienia tych pozycji, analizując wskaźniki kapitału intelektualnego danej grupy wiekowej. W niniejszym artykule podjęto próbę wyjaśnienia pozycji rankingowych przez gruntowną analizę współczynnika korelacji rang Spearmana pomię- dzy rankingami względem miar o różnym poziomie kategoryzacji: kapitału intelektualnego ogółem, komponentów oraz kategorii.

(4)

3) kapitał społeczny – potencjał zgromadzony w społeczeństwie w postaci obo- wiązujących norm postępowania, zaangażowania i zaufania, które, wspierając współpracę i wymianę wiedzy, przyczyniają się do wzrostu dobrostanu kraju, 4) kapitał relacyjny – potencjał związany z wizerunkiem kraju na zewnątrz, poziomem integracji z globalną gospodarką, atrakcyjnością dla zagranicznych klientów – partnerów handlowych, inwestorów i turystów.

Jak wspomniano we wprowadzeniu, wskaźniki użyte przez autorów raportu zo- stały podzielone na cztery grupy. Pierwszą stanowią wskaźniki opisujące kapitał intelektualny dzieci i uczniów, drugą – kapitał studentów, trzecią – kapitał dorosłych, a ostatnią – wskaźniki wyceniające kapitał intelektualny seniorów. Kapitał intelektualny dorosłych jest jedynym spośród czterech rozpatrywanych, który opisano za pomocą pełnego zestawu wskaźników, to znaczy takiego, w którym można się do- szukać wskaźników oceniających wszystkie cztery wyróżnione komponenty. Kapi- tał intelektualny dzieci i uczniów opisują wskaźniki przypisane do kapitału ludzkiego, natomiast wśród wskaźników kapitału intelektualnego studentów wyróżniono dodatkowo wskaźniki kapitału strukturalnego i relacyjnego. Kapitał intelektualny seniorów z kolei opisano za pomocą wskaźników kapitału ludzkiego, strukturalnego i społecznego. W raporcie podział poszczególnych wskaźników zaprezentowano graficznie w postaci diagramów ścieżkowych modelu kapitału intelektualnego po- szczególnych grup pokoleniowych [Rószkiewicz i Więziak-Białowalska].

W dalszej części artykułu mianem komponentów kapitału intelektualnego określać będziemy kapitał ludzki, strukturalny, społeczny oraz relacyjny, natomiast przez kategorie kapitału intelektualnego rozumieć będziemy elementy wy- różnione w ramach poszczególnych komponentów i opisane za pomocą zestawio- nych dalej w tabelach wskaźników.

1.1. Kapitał intelektualny dzieci i uczniów

Wśród wskaźników pochodzących z Raportu o kapitale intelektualnym Polski i odnoszących się do dzieci i uczniów znalazło się 26 wskaźników wyceniających tylko i wyłącznie ich kapitał ludzki. W ramach kapitału ludzkiego wyróżniono dwie kategorie: edukację (13 wskaźników) oraz jakość życia (13 wskaźników).

Definicje oraz podział wskaźników pomiędzy poszczególne kategorie zaprezentowano w tabeli 1.

1.2. Kapitał intelektualny studentów

Wśród wskaźników pochodzących z Raportu o kapitale intelektualnym Polski i odnoszących się do studentów znalazło się 10 wskaźników, w tym 7 wskaźni- ków oceniających ich kapitał ludzki, 1 wskaźnik opisujący kapitał strukturalny i 2 wskaźniki oceniające kapitał relacyjny. Ze względu na to, że wskaźnik kapi- tału strukturalnego przyjmował dla wielu analizowanych krajów wartości zero- we został on pominięty w dalszych analizach. Wskaźniki opisujące kapitał ludzki,

(5)

tabela 1. Definicje wskaźników opisujących kapitał intelektualny dzieci i uczniów nazwa

kompo- nentu

nazwa

kategorii Definicja wskaźnika

Kapitał ludzki

edukacja

– czterolatki w edukacji (%)

– odsetek uczniów uzyskujących w teście kompetencji poziomy 4–6 w matematycznej skali PISA (%)

– odsetek uczniów uzyskujących w teście kompetencji poziom 1 lub niż- szy w pomiarze czytania PISA (%)*

– odsetek uczniów „lubiących zdobywać nową wiedzę” (%)

– odsetek uczniów uzyskujących w teście kompetencji poziom 1 lub niż- szy w matematycznej skali PISA (%)*

– odsetek uczniów „uczących się świadomie” (zdających sobie sprawę z użyteczności) (%)

– odsetek uczniów „chcących pracować na stanowiskach naukowych” (%) – długość okresu szkolnego (lata)

– średnia liczba języków obcych na ucznia szkoły średniej

– odsetek uczniów, którzy poświęcają co najmniej 4 godziny w tygodniu na naukę przedmiotów ścisłych (%)

– odsetek uczniów, którzy poświęcają co najmniej 4 godziny w tygodniu na naukę czytania (%)

– odsetek uczniów, którzy poświęcają co najmniej 4 godziny w tygodniu na naukę matematyki (%)

– odsetek uczniów uzyskujących w teście kompetencji poziom 4–5 w pomiarze czytania PISA (%)

jakość życia

– DPT3: odsetek dzieci immunizowanych w wieku 12–23 miesięcy (%) – Polio3: odsetek dzieci immunizowanych w wieku 12–23 miesięcy (%) – liczba zgonów wskutek wypadków i urazów na 100 000 osób poniżej

19 lat*

– śmiertelność dzieci poniżej 5. roku życia (%)*

– zasiłki rodzinne na osobę w populacji (PPS)

– odsetek uczniów zażywających w swoim życiu narkotyki inne niż haszysz i marihuana (%)*

– odsetek młodych ludzi (w wieku 11, 13, 15 lat) żyjących w strukturze niepełnych rodzin (%)*

– odsetek uczniów (w wieku 11, 13, 15 lat) żyjących w strukturze rodziny przyrodniej (%)

– średnia liczba dni w tygodniu, kiedy młodzi ludzie (w wieku 11, 13, 15 lat) są aktywni fizycznie przez jedną godzinę bądź więcej

– odsetek młodych ludzi (w wieku 11, 13, 15 lat) „bardzo lubiących szkołę”

– odsetek uczniów zażywających haszysz lub marihuanę w ciągu ostatnich 30 dni (%)*

– odsetek osób (w wieku 15–24 lat) z nadwagą (%)*

– odsetek uczniów palących papierosy w ciągu ostatnich 30 dni (%)*

* Zmienna o charakterze destymulanty.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Bochniarz 2008.

(6)

analogicznie jak poprzednio, zostały podzielone na te odnoszące się do edukacji (6 wskaźników) oraz jakości życia (1 wskaźnik). Definicje oraz podział wskaźni- ków pomiędzy poszczególne komponenty i kategorie zaprezentowano w tabeli 2.

tabela 2. lista wskaźników opisujących kapitał intelektualny studentów nazwa

nazwa

Kapitał ludzki

edukacja

– udział rocznych wydatków na edukację na studenta w PKB na osobę (%) – dotacje na edukację dla jednostek prywatnych w stosunku do PKB (%) – odsetek osób w wieku 18–24 lat z wykształceniem co najwyżej na po-

ziomie gimnazjum i niekontynuujących kształcenia bądź szkolenia (%)*

– odsetek osób w wieku 20–24 lat, którzy ukończyli co najmniej szkołę średnią (%)

– liczba absolwentów szkolnictwa wyższego kierunków ścisłych i tech- nicznych przypadająca na 1000 osób w wieku 20–29 lat

– odsetek absolwentów matematyki oraz nauki i techniki (%) jakość

życia – odsetek osób palących w populacji między 15. a 24. rokiem życia (%)*

Kapitał relacyjny

– udział studentów (5. i 6. poziom według Międzynarodowej Standardo- wej Klasyfikacji Kształcenia ISCED) z EU-27, EEA i krajów kandydu- jących (%)

– udział studentów (5. i 6. poziom według Międzynarodowej Standardo- wej Klasyfikacji Kształcenia ISCED) uczący się w innym kraju EU-27, EEA lub kraju kandydującym (%)

1.3. Kapitał intelektualny dorosłych

Wśród 64 wskaźników pochodzących z Raportu o kapitale intelektualnym Pol- ski i odnoszących się do tej grupy wiekowej, znalazły się wskaźniki wyceniają- ce ich kapitał ludzki (22), strukturalny (27), relacyjny (9) oraz kapitał społeczny (6). Wskaźniki opisujące kapitał ludzki zostały podzielone na grupy odnoszące się do: edukacji (10 wskaźników), jakości życia (5 wskaźników) oraz postaw osób dorosłych (7 wskaźników). Wskaźniki kapitału strukturalnego podzielono na wskaźniki opisujące: współpracę naukową (kategoria nauka, 4 wskaźni- ki), zaawansowanie technologiczne firm (kategoria firma, 4 wskaźniki), technologie komunikacyjno-informacyjne (kategoria ICT, 9 wskaźników), środowisko (4 wskaźniki), własność intelektualną (3 wskaźniki) oraz jakość infrastruktury edukacji i wydatków na B&R (kategoria edukacja i wydatki na B&R, 3 wskaź- niki). Definicje oraz podział wskaźników pomiędzy poszczególne komponenty i kategorie zaprezentowano w tabeli 3.

(7)

tabela 3. lista wskaźników opisujących kapitał intelektualny dorosłych nazwa

nazwa

Kapitał ludzki

edukacja

– odsetek osób w wieku 25–64 lat, którzy ukończyli przynajmniej szkołę średnią (%)

– odsetek osób w wieku od 25–64 lat uczestniczących w nieformalnym kształceniu i szkoleniach (%)

– średni udział wydatków na edukację w całkowitych wydatkach kon- sumpcyjnych gospodarstw domowych (%)

– liczba godzin spędzonych na kursach doszkalających na tysiąc godzin przepracowanych

– odsetek osób w wieku od 25–64 lat uczestniczących w kształceniu i szkoleniach (%)

– odsetek osób, które średnio korzystają z Internetu przynajmniej raz w tygodniu (%)

– odsetek osób, które w ciągu ostatnich trzech miesięcy zamówiły/kupiły przez Internet towary bądź usługi na użytek prywatny (%)

– odsetek osób w wieku 16–74 lat o „wysokim” poziomie znajomości i obsługi komputera (%)

– średnia liczba godzin spędzonych na nieformalnych szkoleniach oraz poświęcanych nieformalnej edukacji na osobę

– odsetek osób w wieku 25–54 lat uczestniczących w jakiejkolwiek akty- wizacji naukowej (%)

jakość życia

– liczba wypadków śmiertelnych w miejscu pracy na 100 tys. osób zatrudnionych*

– przeciętne spożycie alkoholu na osobę w wieku powyżej 15 lat (li- try)*

– odsetek osób (w wieku 35–44 lat) z nadwagą (%)*

– odsetek osób (w wieku 35–44 lat) palących (%)*

– odsetek osób (w wieku 25–64 lat) deklarujących bycie „bardzo szczę- śliwym”

postawy

– godziny przepracowane na tydzień przy zatrudnieniu na pełen etat (%) – odsetek respondentów (w wieku 25–64 lat) nadających szczególną

wagę ciężkiej pracy (%)

– odsetek respondentów (w wieku 25–64 lat) nadających szczególną wagę poczuciu odpowiedzialności (%)

– odsetek respondentów (w wieku 25–64 lat) nadających szczególną wagę tolerancji i szacunkowi dla innych (%)

– odsetek respondentów (w wieku 25–64 lat) nadających szczególną wagę determinacji i wytrwałości (%)

– odsetek respondentów (w wieku 25–64 lat) nadających szczególną wagę bezinteresowności (%)

– odsetek osób pozostających na bezrobociu 12 miesięcy i dłużej (%)*

Kapitał strukturalny

edukacja i wydatki na B&R

– odsetek osób w wieku 16–74 lat, którzy korzystają z Internetu w miejscu edukacji (%)

– udział publicznych wydatków na edukację w PKB (%) – udział publicznych wydatków na B&R w PKB (%)

(8)

nauka

– jakość naukowych instytutów badawczych**

– współpraca badawcza między uniwersytetami a przemysłem**

– jakość systemu edukacyjnego

– odsetek dużych firm współpracujących z uczelniami wyższymi (%)

firmy

– odsetek przedsiębiorstw pozostających w klastrach (%)

– odsetek przedsiębiorstw zaawansowanych technologicznie w procesie produkcji (%)

– udział zatrudnionych w sektorze usług intensywnie wykorzystujących wiedzę w zatrudnieniu ogółem (%)

– udział zatrudnionych w sektorze wysoko- i średniotechnologicznym (%) w zatrudnieniu ogółem

ICT

– odsetek przedsiębiorstw umożliwiających klientom zamawianie pro- duktów przez Internet (%)

– odsetek osób w wieku 16–74 lat używających Internetu do interakcji z administracją rządową (%)

– odsetek przedsiębiorstw, które korzystają z Internetu do interakcji z władzami rządowymi (%)

– government e-readiness index

– udział wydatków na IT (technologie informacyjno-komunikacyjne) w PKB (%)

– liczba szerokopasmowych łącz internetowych na 100 mieszkańców – liczba abonamentów telefonów komórkowych na 100 mieszkańców – odsetek rodzin, które mają dostęp do Internetu w domu (%)

– odsetek gospodarstw mających szerokopasmowe łącze internetowe (%) środowi-

sko

– energochłonność gospodarki (w kgoe na 1 tys. euro)*

– całkowita emisja gazów cieplarnianych (w odpowiednikach CO2)*

– energia pozyskiwana z odnawialnych źródeł jako odsetek całego zuży- cia energii (%)

– wytwarzane odpady komunalne (w kg na osobę)*

własność intelektualna

– liczba zgłoszeń do Europejskiego Urzędu Patentowego (EPO) na milion mieszkańców

– liczba patentów przyznanych przez Urząd Patentów i Znaków Towaro- wych USA (USPTO) na milion mieszkańców

– liczba posiadanych europejskich patentów w wysokozaawansowanej technologii na milion mieszkańców

Kapitał relacyjny

współ- praca gospodarcza

– udział eksportu produktów zaawansowanych technicznie w całkowitym eksporcie (%)

– koszt eksportu (w $ na kontener)*

– koszt importu (w $ na kontener)*

– odsetek przedsiębiorstw zaangażowanych w jakikolwiek rodzaj współ- pracy w dziedzinie innowacji z krajami europejskimi (%)

– udział średniej wartości importu i eksportu usług w PKB (%) – udział średniej wartości importu i eksportu towarów w PKB (%) nauka

i turysty- ka

– liczba turystów pozostających przynajmniej na jedną noc w hotelach oraz innych punktach noclegowych (w tys. osób)

– liczba artykułów naukowych na milion mieszkańców – relatywna waga przytaczanej literatury naukowej

cd. tab. 3

(9)

nazwa kompo- nentu

nazwa

Kapitał społecz- ny

aktyw- ność

– odsetek osób deklarujących podpisanie petycji w ciągu ostatnich 5 lat – odsetek osób deklarujących przyłączenie się do bojkotu w ciągu ostat-(%)*

nich 5 lat (%)*

– odsetek osób deklarujących uczestniczenie w obrzędach religijnych częściej niż raz w tygodniu (%)

– odsetek osób deklarujących oddawanie się modlitwie, medytacjom... (%) dyskry-

minacja i zaufanie

– udział nadwyżki godzinowych zarobków kobiet i mężczyzn w godzino- wej stawce mężczyzn (%)*

– odsetek osób zgadzających się ze stwierdzeniem, że większości ludzi można ufać (%)

** Na podstawie badań Światowego Forum Gospodarczego (World Economic Forum).

1.4. Kapitał intelektualny seniorów

Wśród wskaźników pochodzących z Raportu o kapitale intelektualnym Polski i odnoszących się do tej grupy wiekowej znalazło się łącznie siedem wskaźników wyceniających ich kapitał: ludzki (cztery wskaźniki), strukturalny (dwa wskaźni- ki) i społeczny (jeden wskaźnik). Wszystkie wskaźniki opisujące kapitał ludzki odnosiły się do jakości życia seniorów. Definicje oraz podział wskaźników po- między poszczególne komponenty i kategorie zaprezentowano w tabeli 4.

tabela 4. lista wskaźników opisujących kapitał intelektualny seniorów nazwa

nazwa

Kapitał

ludzki jakość życia

– zasiłki emerytalne na głowę w populacji (PPS) – wskaźnik zatrudnienia starszych pracowników (%) – odsetek osób (w wieku 55–64 lat) z nadwagą (%)*

– odsetek osób (w wieku 55–64 lat) aktualnie palących (%)*

– wydatki na zdrowie na osobę (PPS) – liczba lekarzy na 100 tys. mieszkańców Kapitał

społeczny – odsetek wyobcowanych osób starszych (%)*

cd. tab. 3

(10)

2. Metodyka badań

Na oficjalnej stronie internetowej Raportu o kapitale intelektualnym Polski udo- stępniono dane na temat kształtowania się 114 wskaźników kapitału intelektualnego w 16 wybranych krajach europejskich. Wskaźniki te pochodziły z różnych lat z okresu 1999–2007.

Badania, których wyniki zostały zaprezentowane w dalszej części artykułu, w pierwszej kolejności polegały na obliczeniu miar poziomu kapitału intelektualnego poszczególnych grup wiekowych oraz miar wyróżnionych komponentów i kategorii. W obliczeniach zastosowano miernik względnego poziomu rozwoju:

( )

1 1 1, ,

max

=

= =

=

∑

_

m j ij

i m

i n ij

j

R WPR

R , (1)

gdzie:

WPR_i– wartość wskaźnika względnego poziomu rozwoju dla i-tego obiektu, m – liczba wskaźników, na których podstawie jest obliczana wartość mier-

nika,

n – liczba obiektów (krajów) poddanych analizie, i – numer kolejnego obiektu (kraju),

j – numer kolejnego wskaźnika,

R_ij – wartość j-tego wskaźnika dla i-tego obiektu obliczana według wzoru:

1, ,

( )

=min

= +

ij ij i n ij

R Z Z .

Zmienne Z_ijto wartości wyjściowych wskaźników ujednoliconych pod wzglę- dem charakteru⁴ i standaryzowanych. Miernik WPR_iwe wzorze (1) wykorzystano do oszacowania wartości kapitału intelektualnego poszczególnych grup wiekowych ogółem, wartości wyróżnionych komponentów (kapitału ludzkiego, strukturalnego, relacyjnego, społecznego) oraz wartości wyodrębnionych kategorii.

Wybór tego miernika jest tym podyktowany, że nadaje on jednakowe wagi po- szczególnym zmiennym opisującym analizowane zjawisko, co pozwala na uzy- skanie bardziej obiektywnych wyników, oraz tym, że jego konstrukcja pozwala na określenie, jak bardzo pożądane wartości maksymalne poszczególnych zmien- nych (stymulant) są rozproszone pomiędzy obiektami.

Do przeanalizowania występujących współzależności zastosowano współ- czynnik korelacji rang Spearmana [Aczel 2000]:

4 Destymulanty, ze względu na ich dodatnie wartości, sprowadzono do stymulant przez zasto- sowanie zwykłej odwrotności.

(11)

2 21

6 1 ( ⁼ 1)

= − −

∑

ⁿ ⁱ

sp i

d

r n n , (2)

gdzie:

r_sp– wartość współczynnika korelacji rang Spearmana pomiędzy s-tym i p-tym miernikiem syntetycznym (przez s-ty i p-ty miernik syntetyczny rozumie się dwa różne komponenty kapitału intelektualnego, dwie różne kategorie albo komponent i kategorię wyróżnianą w ramach innego komponentu), n – liczba obiektów (krajów) poddanych analizie,

i – numer kolejnego obiektu (kraju),

d_i – różnica pozycji rankingowych i-tego obiektu w rankingach utworzonych ze względu na poziom s-tego i p-tego miernika syntetycznego.

3. wyniki badań empirycznych

Zgodnie ze wzorem (1) obliczono wartości czterech miar syntetycznych kapitału intelektualnego: dzieci i uczniów, studentów, dorosłych oraz seniorów, następ- nie dla każdej z nich utworzono listy rankingowe. Obliczone według wzoru (2) współczynniki korelacji rang Spearmana zestawiono w tabeli 5. Widać wyraź- nie, że pomiędzy rankingami utworzonymi ze względu na kapitał intelektualny seniorów oraz dorosłych występują istotne podobieństwa. Oznacza to, że kraje mające wysoki (niski) poziom kapitału intelektualnego dorosłych charakteryzują się odpowiednio wysokim (niskim) poziomem kapitału intelektualnego wśród se- niorów. W pozostałych wypadkach współczynnik korelacji rang Spearmana nieistotnie różni się od zera.

tabela 5. wartości współczynników korelacji rang Spearmana Kapitał intelektualny

studentów Kapitał intelektualny

dorosłych Kapitał intelektualny seniorów Kapitał intelektualny

dzieci i uczniów 0,053 0,435 0,229

Kapitał intelektualny

studentów 0,347 0,182

Kapitał intelektualny

dorosłych 0,715*

* Współczynnik istotny na poziomie istotności 0,05.

(12)

Niniejszy punkt artykułu podzielono na cztery podpunkty, w których zostały omówione wyniki przeprowadzonych analiz w odniesieniu kolejno do kapitału intelektualnego dzieci i uczniów, studentów, dorosłych oraz seniorów.

W treści artykułu podano informacje na temat wartości miar syntetycznych ka- pitału intelektualnego poszczególnych grup wiekowych oraz wyróżnianych w ich ramach komponentów. W celu zapewnienia przejrzystości tabel pominięto w nich wartości miar syntetycznych kategorii, podając jedynie numery pozycji rankingowych.

3.1. Kapitał intelektualny dzieci i uczniów

Ze względu na obecność wśród wskaźników opisujących kapitał intelektualny dzieci i uczniów tylko tych, które wyceniają kapitał ludzki, miara poziomu kapi- tału intelektualnego może być utożsamiania z miarą poziomu kapitału ludzkiego.

Co więcej, pomiędzy wyróżnionymi jego kategoriami – edukacją oraz jakością tabela 6. wartości miary kapitału intelektualnego dzieci i uczniów oraz pozycje rankingowe dwóch kategorii kapitału ludzkiego

Kraje

Kapitał intelektualny dzieci i uczniów

ogółem w tym kapitał ludzki

edukacja jakość życia pozycja

w rankingu miara pozycja

w rankingu pozycja w rankingu

Francja 1 0,537 5 2

Wielka Brytania 2 0,520 1 7

Włochy 3 0,509 4 6

Szwecja 4 0,509 12 1

Holandia 5 0,494 9 3

Niemcy 6 0,491 3 8

Hiszpania 7 0,481 10 4

Czechy 8 0,478 8 5

Finlandia 9 0,474 2 13

Belgia 10 0,471 7 9

Polska 11 0,458 6 12

Irlandia 12 0,415 13 10

Portugalia 13 0,399 14 11

Węgry 14 0,393 15 14

Austria 15 0,387 16 15

Grecja 16 0,369 11 16

Źródło: Obliczenia własne.

(13)

życia – nie obserwuje się żadnych istotnych współzależności. Współczynnik korelacji rang Spearmana pomiędzy rankingami utworzonymi ze względu na miarę poziomu edukacji oraz miarę jakości życia wynosi 0,291 i nieistotnie różni się od zera.

Obliczone miary syntetyczne kapitału intelektualnego (kapitału ludzkiego) oraz miary wspomnianych wyżej kategorii zestawiono w tabeli 6. Pierwsze miejsce pod względem poziomu kapitału intelektualnego dzieci i uczniów zajmuje Francja. Ma ona również wysoki – w porównaniu z innymi krajami z czołówki rankingu – poziom zarówno edukacji (5. miejsce w rankingu), jak i jakości życia (2. miejsce w rankingu). Wielka Brytania pod względem poziomu kapitału intelektualnego dzieci i uczniów zajmuje 2. miejsce w rankingu, pomimo najwyż- szego w Europie poziomu edukacji (7. miejsce pod względem poziomu jakości życia). Kraje znajdujące się na końcu listy rankingowej utworzonej ze względu na poziom kapitału intelektualnego – Irlandia, Portugalia, Węgry, Austria oraz Grecja – wypadają bardzo słabo pod względem obu kategorii. Jedynie Polska, która jest w Europie 11. krajem pod względem wielkości kapitału intelektualnego dzieci i uczniów, ma stosunkowo wysoki poziom edukacji (6. miejsce w rankingu).

3.2. Kapitał intelektualny studentów

Oprócz miary poziomu kapitału intelektualnego studentów ogółem obliczono miary dwóch jego komponentów – kapitału ludzkiego i relacyjnego – oraz mia- rę jednej kategorii kapitału ludzkiego, którą jest edukacja studentów. Poziom ja- kości życia studentów (kategoria wyróżniona obok edukacji w ramach kapitału ludzkiego) jest opisywany tylko przez jeden wskaźnik (tab. 2).

Nie da się zaobserwować istotnych zależności pomiędzy kapitałem relacyjnym i kapitałem ludzkim studentów (współczynnik korelacji rang Spearmana wynosi –0,5), co więcej, brak istotnych zależności pomiędzy kapitałem relacyjnym stu- dentów a jakością życia i poziomem edukacji⁵.

Pierwsze miejsce pod względem poziomu kapitału intelektualnego studentów zajmuje Irlandia, która wypada też najlepiej wśród rozpatrywanych krajów pod względem poziomu kapitału ludzkiego (tab. 7). Najwyższy w Europie poziom ka- pitału relacyjnego ma Szwecja (najniższy – Grecja). Węgry to kraj o najniższym w Europie kapitale ludzkim i stosunkowo wysokim kapitale relacyjny (2. miejsce w rankingu). Polska zajmuje 5. miejsce w Europie pod względem poziomu kapi- tału intelektualnego studentów. Wypada też bardzo dobrze, jeśli chodzi o poziom kapitału ludzkiego (3. miejsce w rankingu).

5 Współczynniki korelacji rang Spearmana pomiędzy kapitałem relacyjnym studentów a jako- ścią życia i poziomem edukacji wynoszą odpowiednio –0,321 i –0,461.

(14)

tabela 7. wartości miary kapitału intelektualnego studentów oraz jego komponentów i numery pozycji rankingowych względem kategorii

Kraj

Kapitał intelektualny studentów

ogółem

w tym:

kapitał ludzki

kapitał relacyjny

ogółem eduka-

cja jakość życia pozycja

w ran-

kingu miara pozycja w ran-

kingu

pozycja w ran-

kingu

kingu miara

Irlandia 1 0,590 1 0,699 1 10 14 0,238

Francja 2 0,569 2 0,643 3 4 13 0,329

Finlandia 3 0,564 5 0,563 2 5 5 0,567

Szwecja 4 0,537 9 0,456 8 11 1 0,798

Polska 5 0,531 3 0,576 4 3 11 0,384

Austria 6 0,497 7 0,470 7 16 3 0,585

Czechy 7 0,477 6 0,500 5 7 9 0,400

Grecja 8 0,442 4 0,567 6 9 16 0,035

Niemcy 9 0,440 10 0,441 12 15 7 0,437

Wielka

Brytania 10 0,430 11 0,404 9 8 6 0,516

Belgia 11 0,389 12 0,386 11 6 10 0,398

Włochy 12 0,386 8 0,466 10 2 15 0,125

Portugalia 13 0,356 13 0,338 13 1 8 0,417

Holandia 14 0,354 15 0,287 14 12 4 0,574

Hiszpania 15 0,321 14 0,315 15 13 12 0,338

Węgry 16 0,312 16 0,215 16 14 2 0,625

3.3. Kapitał intelektualny dorosłych

Posługując się wskaźnikami przypisanymi do poszczególnych komponentów ka- pitału intelektualnego dorosłych, obliczono wartości czterech miar syntetycznych: poziomu kapitału ludzkiego, relacyjnego, strukturalnego i społecznego. Za- obserwowano występowanie istotnych zależności pomiędzy kapitałem ludzkim a kapitałem strukturalnym i relacyjnym. Ponadto kraje charakteryzujące się wysokim poziomem kapitału strukturalnego miały również wysoki poziom kapitału relacyjnego (tab. 8).

Szwecja zajmuje pierwsze miejsce pod względem kapitału intelektualnego do- rosłych. Ponadto charakteryzuje się najwyższym poziomem kapitału ludzkiego i strukturalnego. Pod względem kapitału społecznego wypada jednak wśród analizowanych krajów bardzo słabo, zajmując 12. miejsce w rankingu.

(15)

tabela 8. wartości współczynników korelacji rang Spearmana Kapitał strukturalny

dorosłych Kapitał relacyjny

dorosłych Kapitał społeczny dorosłych Kapitał ludzki doro-

słych 0,847* 0,561* –0,415

Kapitał strukturalny

dorosłych 0,591* –0,362

Kapitał relacyjny do-

rosłych –0,235

tabela 9. numery pozycji rankingowych względem komponentów kapitału intelektualnego dorosłych

Kraj

Kapitał intelektualny dorosłych

ogółem kapitał

ludzki

kapitał struktural-

ny

kapitał

relacyjny kapitał społeczny pozycja

w rankingu pozycja

Szwecja 1 0,589 1 1 6 12

Finlandia 2 0,588 2 2 7 4

Holandia 3 0,512 4 3 5 9

Belgia 4 0,449 6 7 3 8

Austria 5 0,441 3 6 11 11

Francja 6 0,433 5 8 2 16

Wielka

Brytania 7 0,430 11 4 4 14

Irlandia 8 0,421 10 10 1 1

Niemcy 9 0,400 7 5 9 15

Włochy 10 0,373 9 9 8 5

Czechy 11 0,334 8 11 12 13

Węgry 12 0,320 13 15 10 6

Hiszpania 13 0,319 12 13 14 7

Polska 14 0,319 15 12 15 2

Portugalia 15 0,292 16 14 16 3

Grecja 16 0,262 14 16 13 10

(16)

Najniższy poziom kapitału intelektualnego ma Grecja, zajmując końcowe miejsca również w rankingach uwzględniających poziomy wszystkich jego kom- ponentów. Polska zajmuje 14. miejsce w rankingu ze względu na kapitał intelektualny dorosłych ogółem. Charakteryzuje się stosunkowo wysokim poziomem kapitału społecznego (2. miejsce w rankingu), jednak nie wypada najlepiej w rankingach utworzonych ze względu na poziom kapitału ludzkiego, strukturalnego i relacyjnego.

3.3.1. Kapitał ludzki dorosłych

Jak wspomniano wyżej, obserwuje się istotne statystyczne podobieństwo rankin- gów utworzonych ze względu na kapitał ludzki oraz kapitał strukturalny i spo- łeczny (tab. 8). Oznacza to, że kraje mające wysoki poziom kapitału ludzkiego – w szczególności wysoki poziom edukacji (tab. 10) – charakteryzują się również wysokim poziomem kapitału strukturalnego i relacyjnego. Ponadto w krajach o wysokiej jakości życia obserwuje się także znaczny poziom kapitału strukturalnego oraz niski poziom kapitału społecznego.

tabela 10. wartości współczynników korelacji rang Spearmana Kapitał intelektualny dorosłych w tym:

kapitał ludzki kapitał

strukturalny kapitał

relacyjny kapitał społeczny jakość życia postawy

edukacja 0,488 0,494 0,915* 0,624* –0,335

Jakość życia 0,118 0,55* 0,253 –0,506*

postawy 0,256 0,285 –0,126

Szwecja zajmuje pierwsze miejsce pod względem poziomu kapitału ludzkiego dorosłych oraz ma najwyższy w Europie poziom edukacji, jednak zdecydowa- nie gorzej wypada ze względu na poziom jakości życia oraz postaw dorosłych (6. miejsce w rankingach). Portugalia, która ma najniższy poziom kapitału ludzkiego, charakteryzuje się też najniższym w Europie poziomem edukacji. Polska z kolei plasuje się na miejscu przedostatnim pod względem poziomu kapitału ludzkiego dorosłych – charakteryzuje się też najgorszą w Europie jakością życia wśród dorosłych (tab. 11).

(17)

3.3.2. Kapitał strukturalny dorosłych

Istnieją istotne współzależności pomiędzy kapitałem strukturalnym dorosłych a ich kapitałem ludzkim oraz relacyjnym (tab. 8). Oznacza to, że kraje o wysokim potencjale strukturalnym, w szczególności zaawansowanym poziomie współpra- cy naukowej (kategoria nauka), wysokim poziomie technologii informacyjno- -komunikacyjnych (kategoria ICT) oraz wysokiej własności intelektualnej, cha- rakteryzują się również wysokim poziomem kapitału ludzkiego i relacyjnego.

Kraje mające wysoki kapitał ludzki oprócz wysokich wartości miar wspomnianych wyżej kategorii mają również wysoki poziom infrastruktury edukacji i wy- datków badawczo-rozwojowych. Można również zaobserwować istotne podo- bieństwo rankingów utworzonych ze względu na poziom własności intelektualnej oraz na poziom infrastruktury edukacji i wydatków, współpracy naukowej, a tak- że poziom technologii informacyjno-komunikacyjnych. Co ciekawe, kraje cha- rakteryzujące się wysokimi wartościami miary ICT, wysokimi wartościami miary własności intelektualnej oraz wysokim poziomem współpracy naukowej mają słaby poziom zaawansowania technologicznego firm (tab. 12).

tabela 11. wartości miary kapitału ludzkiego dorosłych oraz numery pozycji rankingowych względem kategorii

Kraj

Kapitał ludzki dorosłych

ogółem edukacja jakość życia postawy

pozycja

w rankingu pozycja

Szwecja 1 0,610 1 6 6

Finlandia 2 0,579 2 4 11

Austria 3 0,527 4 1 1

Holandia 4 0,516 3 3 5

Francja 5 0,491 7 2 2

Belgia 6 0,446 5 13 3

Niemcy 7 0,411 10 5 14

Czechy 8 0,381 8 15 4

Włochy 9 0,376 11 11 8

Irlandia 10 0,374 9 14 7

Wielka Brytania 11 0,366 6 8 16

Hiszpania 12 0,359 13 7 12

Węgry 13 0,329 14 9 15

Grecja 14 0,326 15 10 13

Polska 15 0,317 12 16 9

Portugalia 16 0,299 16 12 10

(18)

tabela 12. wartości współczynników korelacji rang Spearmana Kapitał intelektualny dorosłych kapitał strukturalny

kapitał ludzki

kapitał relacyj-

ny

kapitał społecz- nauka firmy ict środo- ny

wisko

sność wła- intelek- tualna Edukacja

i B&R 0,44 –0,22 0,65* 0,6* 0,63* 0,58* 0,38 –0,25

Nauka –0,51* 0,77* –0,06 0,68* 0,58* 0,72* –0,15

Firmy –0,46 0,25 –0,54* –0,45 –0,49 –0,05

ICT 0,38 0,88* 0,86* 0,57* –0,38

Środowisko 0,37 0,49 –0,02 –0,39

Własność in-

telektualna 0,91* 0,62* –0,39

tabela 13. wartości miary kapitału strukturalnego dorosłych oraz numery pozycji rankingowych względem kategorii

Kraj

Kapitał strukturalny dorosłych

ogółem edu-

kacja

i B&R nauka firmy ict środo- wisko

sność wła- intelek-

tualna pozycja

w ran-

kingu miara pozycja w ran-

kingu

Szwecja 1 0,59 1 1 6 12 1 1

Finlandia 2 0,59 2 2 7 4 2 2

Holandia 3 0,51 4 3 5 9 3 4

Belgia 4 0,45 6 7 3 8 4 6

Austria 5 0,44 3 6 11 11 5 3

Francja 6 0,43 5 8 2 16 6 5

Wielka

Brytania 7 0,43 11 4 4 14 7 11

Irlandia 8 0,42 10 10 1 1 8 10

Niemcy 9 0,40 7 5 9 15 9 7

Włochy 10 0,37 9 9 8 5 10 9

Czechy 11 0,33 8 11 12 13 11 8

Węgry 12 0,32 13 15 10 6 12 13

Hiszpania 13 0,32 12 13 14 7 13 12

Polska 14 0,32 15 12 15 2 14 15

Portugalia 15 0,29 16 14 16 3 15 16

Grecja 16 0,262 14 16 13 10 16 14

(19)

Szwecja zajmuje pierwsze miejsce w rankingu uwzględniającym poziom ka- pitału strukturalnego dorosłych. Osiąga ona również najwyższe pozycje w rankingach ze względu na miary takich kategorii, jak: infrastruktura edukacji i wy- datków na B&R, współpraca naukowa, czystość środowiska oraz własność intelektualna. Nie wypada jednak najlepiej pod względem poziomu technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz poziomu zaawansowania technologicznego firm (tab. 13). Polska i Portugalia zajmują odpowiednio 14. i 15. miejsce w rankingu utworzonym ze względu na poziom kapitału strukturalnego. Podobne pozycje rankingowe można odnotować w wypadku wszystkich kategorii z wyjątkiem rankingu uwzględniającego technologie informacyjno-komunikacyjne – Polska zajmuje 2. miejsce, natomiast Portugalia – 4. Grecja to kraj o najniższym Europie kapitale strukturalnym dorosłych.

3.3.3. Kapitał relacyjny i społeczny dorosłych

Kraje mające wysoki poziom kapitału relacyjnego osiągają również wysokie war- tości miar kapitału ludzkiego oraz strukturalnego (tab. 8). Kapitał społeczny jest jedynym komponentem kapitału intelektualnego dorosłych, w wypadku którego nie obserwuje się istotnych współzależności z żadnym z pozostałych komponen- tów (tab. 8). Kraje charakteryzujące się wysokim poziomem kapitału ludzkie- tabela 14. wartości współczynników korelacji rang Spearmana

Kapitał intelektualny dorosłych kapitał

relacyjny:

aktywność kapitał ludzki kapitał

strukturalny kapitał relacyjny

Zaufanie, dyskryminacja 0,088 0,238 0,185 0,394

Aktywność –0,594* –0,568* –0,432

* Wskaźnik istotny na poziomie istotności 0,05.

tabela 15. wartości współczynników korelacji rang Spearmana Kapitał intelektualny dorosłych kapitał

społeczny:

współpraca gospodarcza

kapitał ludzki kapitał

strukturalny kapitał społeczny Cytowania, turyści, ar-

tykuły 0,088 0,629* 0,818* –0,547*

Współpraca gospodarcza 0,309 0,221 –0,065

* Wskaźnik istotny na poziomie istotności 0,05.

(20)

go oraz strukturalnego dorosłych osiągają niskie wartości miary aktywności obywatelskiej oraz wysokie wartości miary cytowań, turystów i artykułów. Ponadto obserwuje się istotny ujemny współczynnik korelacji rang Spearmana pomiędzy rankingami uwzględniającymi poziom kapitału społecznego oraz miarę cytowań, turystów i artykułów. Oznacza to, że kraje osiągające wysokie wartości tej kategorii mają niski kapitał społeczny (tab. 15).

Najwyższy poziom kapitału relacyjnego ma Irlandia, która odnotowuje także najwyższy w Europie poziom współpracy gospodarczej, natomiast najniższym poziomem kapitału relacyjnego charakteryzuje się Portugalia. Odnotowała ona również niskie wartości miary cytowań, turystów i artykułów (13. miejsce w rankingu) oraz miary współpracy gospodarczej (15. miejsce). Polska zajmuje jedno z końcowych miejsc w rankingu ze względu na poziom kapitału relacyjnego oraz poziomy poszczególnych jego kategorii (tab. 16).

Irlandia, oprócz najwyższego w Europie kapitału relacyjnego, charakteryzuje się też najwyższym poziomem kapitału społecznego, zajmując wysokie pozycje rankingowe ze względu na wyróżnione kategorie (tab. 17). Kraje o najniższych wartościach kapitału społecznego – Czechy, Wielka Brytania, Niemcy, Francja – tabela 16. wartości miary kapitału relacyjnego dorosłych oraz numery pozycji rankingowych względem kategorii

Kraj

Kapitał relacyjny dorosłych

ogółem cytowania,

turyści, artykuły współpraca gospodarcza pozycja

Irlandia 1 0,249 11 1

Francja 2 0,201 5 3

Belgia 3 0,189 10 2

Holandia 5 0,179 4 5

Szwecja 6 0,167 2 9

Włochy 8 0,131 7 10

Niemcy 9 0,123 3 14

Węgry 10 0,121 14 4

Austria 11 0,108 8 12

Czechy 12 0,100 15 7

Grecja 13 0,074 12 11

Hiszpania 14 0,069 9 16

Polska 15 0,055 16 13

(21)

wypadają bardzo słabo zarówno ze względu na poziom zaufania i dyskrymina- cji, jak i ze względu na poziom aktywności obywatelskiej. Polska ma najwyż- szy – zaraz po Irlandii – poziom kapitału społecznego, w szczególności zajmuje pierwsze miejsce w rankingu uwzględniającym poziom aktywności obywatelskiej⁶.

tabela 17. wartości miary kapitału społecznego dorosłych oraz numery pozycji rankingowych względem kategorii

Kraj

Kapitał społeczny dorosłych

ogółem zaufanie,

dyskryminacja aktywność pozycja

Irlandia 1 0,159 3 2

Polska 2 0,157 13 1

Włochy 5 0,129 4 7

Węgry 6 0,127 10 4

Hiszpania 7 0,122 9 5

Belgia 8 0,102 1 11

Holandia 9 0,093 5 10

Grecja 10 0,085 8 9

Austria 11 0,073 14 8

Szwecja 12 0,060 2 16

Czechy 13 0,059 16 12

Niemcy 15 0,045 12 14

Francja 16 0,042 11 15

6 Dane, które posłużyły do opisu tej kategorii, były danymi ankietowymi (tab. 3). Okazuje się, że w Polsce najwyższy w Europie odsetek obywateli deklaruje oddawanie się modlitwie i medytacjom (około 86,5% ankietowanych Polaków). W Polsce również najmniejszy odsetek osób (zaraz po Węgrach) deklaruje podpisanie petycji w ciągu ostatnich pięciu lat (około 21% ankietowanych Polaków). Ponadto około 9,3% ankietowanych Polaków twierdzi, że uczestniczy w obrzędach religijnych częściej niż raz w tygodniu. Jedynie Włochy (około 10,19%) oraz Irlandia (około 16,4%) wyprzedzają Polskę pod tym względem. Natomiast w ciągu ostatnich pięciu lat tylko nieco ponad 4% ankietowanych Polaków zadeklarowało uczestnictwo w jakichkolwiek bojkotach.