Jacek lisowski
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
RoZwóJ uBeZPiecZeń KReDytu KupIecKIego a aKcesja polsKI Do unii euRoPeJsKieJ
streszczenie: Ubezpieczenie kredytu kupieckiego jest jedną z najbardziej powszechnych w Europie finansową metodą transferu ryzyka kredytu kupieckiego. Mimo że na świecie ubezpieczenia te funkcjonują od ponad 100 lat, w Polsce gwałtowny ich rozwój można zauważyć od czasu wejścia do Unii Europejskiej. Rozwój ubezpieczeń kredytu kupiec- kiego w Polsce jest nierozerwalnie związany z rozwojem gospodarczym kraju i gospo- darki światowej. Przyspieszenie wzrostu gospodarczego, spadek liczby niewypłacalnych przedsiębiorstw, napływające inwestycje zagraniczne, deregulacja i otwarcie rynków są czynnikiem wspierającym rozwój ubezpieczeń kredytu, natomiast kryzys i recesja oraz rosnąca liczba niewypłacalnych przedsiębiorstw jest wyzwaniem dla ubezpieczycieli kredytu. Wiele ze zmian, które można zaobserwować na rynkach rozwiniętych bardzo szybko znajduje swoje odzwierciedlenie na rynku polskim. Wynika to przede wszystkim z obecności na tym rynku zakładów ubezpieczeń prowadzących swoją działalność na skalę międzynarodową i wprowadzających na polski rynek rozwiązania sprawdzone w innych krajach.
słowa kluczowe: kredyt kupiecki, ryzyko kredytowe, ubezpieczenie kredytu kupiec- kiego.
wstęp
Prezentowany artykuł jest poświęcony dynamicznie rozwijającym się na polskim rynku ubezpieczeniom kredytu kupieckiego. Celem artykułu jest przedstawienie rozwoju tych ubezpieczeń i głównych zmian, jakie można zaobserwować w zacho- waniach zakładów ubezpieczeń prowadzących ubezpieczenia kredytu kupieckiego w Polsce od czasu wejścia do Unii Europejskiej.
1. Kredyt kupiecki i ryzyko z nim związane
Instytucja kredytu jest jednym z podstawowych elementów gospodarki rynko- wej1. W przypadku przedsiębiorców niefinansowych mamy do czynienia z tzw.
kredytem kupieckim (handlowym), który stanowi spontaniczne źródło finansowa- nia majątku obrotowego przedsiębiorstwa. Powstaje on w momencie odroczenia terminu zapłaty za dostawy towarów i świadczenie usług w stosunku do terminu sprzedaży przez wierzycieli przedsiębiorstwa2. Jego znaczenie zarówno w han- dlu międzynarodowym, jak i krajowym jest fundamentalne. Kredyty kupieckie są źródłem finansowania poważnej części międzynarodowych i krajowych obrotów towarowych i usług. Przyczyniają się one do zwiększania obrotów handlowych z zagranicą oraz do utrzymania wewnętrznej równowagi rynkowej. Wskazać należy na korzyści, jakie odnoszą dwie strony transakcji handlowej. Dla dostawcy kredyt stanowi element strategii sprzedaży, natomiast dla odbiorcy jest jednym ze źródeł zewnętrznego finansowania.
U podstaw udzielenia kredytu kupieckiego jest zaufanie wyrażające się w powierzeniu komuś jakiegoś dobra gospodarczego [Briggs i Edwards 1998, s. 14–15]. Każdy kredyt –- niezależnie od formy, w jakiej został udzielony – obar- czony jest jednak ryzykiem kredytowym. Istota tego ryzyka sprowadza się do sytuacji, w której kredytobiorca nie może bądź nie chce wywiązać się ze zobowią- zania podjętego w momencie zawierania transakcji3. Istnienie i urzeczywistnienie się ryzyka kredytowego może zagrozić interesowi ekonomicznemu przedsiębiorcy (wierzyciela) i wpływa na jego wartość4. Potwierdzają to wyniki badań przepro- wadzonych dla różnych podmiotów. Z badania dla Euler Hermes [Credit insurance supports 2006] wynika, że średnio 46% badanych przedsiębiorstw odczuło wpływ opóźnień w płatnościach z tytułu towarów i usług na swoje przepływy pieniężne.
Najlepszy wynik osiągnęły przedsiębiorstwa niemieckie, holenderskie i węgier- skie (odpowiednio 22%, 23% i 23%), natomiast najgorszy – portugalskie i polskie (odpowiednio 58% i 54%).
1 W literaturze istnieje wiele definicji kredytu. Pod tym pojęciem najczęściej rozumie się zarówno kredyt bankowy, jak i kupiecki (handlowy).
2 Kredyt kupiecki nie jest definiowany w żadnych przepisach prawnych. Pojęcie to powstało w praktyce i stosowane jest zamiennie z pojęciem kredyt handlowy. Kredytem kupieckim określa się wzajemne zadłużenie wobec przedsiębiorstw będące wynikiem sprzedaży z odroczonym ter- minem płatności i księgowanym jako zobowiązanie wobec dostawców u nabywcy i należności od kontrahentów u sprzedawcy. Istnieje wiele definicji kredytu handlowego (kupieckiego). Zob. szerzej m.in. w: [Brealey i Myers 1999, s. 1181; Wędzki 2000, s. 22; Bień 2001, s. 538–543; Kubiak 2005, s. 32–34] oraz [Krzemińska 2005, s. 23–26].
3 Szerzej na temat różnych definicji i rodzajów ryzyka kredytowego zamiast wielu zob. m.in.
[Borys 1996, s. 20–26] oraz [Krysiak 2006, s. 13–21].
4 Szerzej na temat wpływu ryzyka kredytowego na wartość firmy [Krysiak 2006].
Z kolei według wyników badań ankietowych przeprowadzonych wśród pol- skich firm na zlecenie firmy Intrum Justitia [Wskaźnik ryzyka 2008, s. 3] udział należności ściąganych w ciągu 30 dni stanowił w 2008 roku 60,6% ogółu kredyto- wanych należności (w 2004 roku – 56,2%), należności ściągane w ciągu 31–90 dni stanowiły 28,1% ( w 2004 roku – 33,8%), natomiast należności ściągane powy- żej 90 dni to 11,3% (w 2004 roku – 10%). Jeśli przyjmiemy, że standardowy okres kredytowania to 30 dni, oznacza to, że 60% należności jest ściągana prawi- dłowo, natomiast reszta jest przeterminowana. Średni uzgodniony okres płatności w 2008 roku na polskim rynku wahał się w zależności od rodzaju odbiorcy od 17 do 30 dni, a średnie opóźnienie wyniosło od 16,6 do 20,2 dni (w 2004 roku – 6,5 dnia) (tabela 1). Wskaźnik utraconych kredytów, które udzieliło przedsiębior- stwo (payment loss) wyniósł w 2008 roku dla Polski 2,9%, co daje 23 miejsce na 25 badanych krajów, gorszy wynik osiągnęły tylko Litwa i Czechy.
tabela 1. struktura średniego okresu płatności w Polsce w 2008 roku w zależności od rodzaju odbiorcy
Średni okres płatności odbiorca B-2-c odbiorca B-2-B urzędy publiczne
Uzgodniony 16,8 29,7 27,7
Opóźniony 16,6 17,1 20,2
Faktyczny 33,4 46,8 47,9
Średnie opóźnienie
płatności w 2007 17,1
Źródło: [European Payment Index 2008, s. 30].
Kredytodawca może ograniczać skutki ryzyka kredytowego przez wypracowa- nie i modyfikowanie procedur oceny wiarygodności kredytobiorcy. Bardzo ważne jest również wypracowanie szybkich i skutecznych metod reakcji na wszelkie nie- prawidłowości w spłacie zobowiązań. Innym elementem mającym wpływ na obni- żenie ryzyka kredytowego może być kontrolowanie stanu zadłużenia odbiorców za pomocą umownych limitów zadłużenia. Kredytodawca może także zabezpieczyć się przed stratami mogącymi powstać z tytułu niewypłacalności kredytobiorców, korzystając z osobistych i rzeczowych zabezpieczeń majątkowych (np. weksla własnego in blanco, poręczenia wekslowego, poręczenia według prawa cywil- nego, przelewu wierzytelności, zastawu, przewłaszczenia na zabezpieczenie, kau- cji, hipoteki).
Jednak nawet najbardziej wszechstronne działania kontrolne nigdy nie wyeli- minują całkowicie ryzyka kredytowego, a jedynie mogą je ograniczyć. Pozostałe ryzyko musi być zatem zabezpieczone z punktu widzenia potrzeby jego sfinan- sowania, a więc pokrycia powstałych szkód i kontynuowania procesów gospo- darczych. Dlatego w przypadku urzeczywistnienia się ryzyka kredytowego musi istnieć mechanizm finansowania skutków ryzyka (potencjalnych strat) jako ważny element zarządzania ryzykiem kredytowym. Finansowanie to może mieć charakter
wewnętrzny lub zewnętrzny. Pierwsze – polegające na pokrywaniu strat z własnych środków (np. rezerw i/lub kapitałów własnych), natomiast drugie – polegające na transferze ryzyka kredytowego na zakład ubezpieczeń (metoda ubezpieczeniowa) lub inne podmioty (np. faktora – metoda pozaubezpieczeniowa) bądź finansowaniu za pomocą kredytów i pożyczek.
Przystępując do finansowania ryzyka kredytowego, każde przedsiębiorstwo powinno więc rozważyć i ustalić następujące kwestie:
– które ryzyko kredytowe zatrzymać do ewentualnego samofinansowania;
– jak zapewnić środki na pokrycie szkód pozostawionych „na ryzyku przedsię- biorstwa”;
– które ryzyko „oddać” ubezpieczycielowi, płacąc za to określoną składkę;
– jakie zastosować szczególne środki, które pozwolą na obniżenie kosztu ubez- pieczenia.
Gdy ryzyko urzeczywistnia się stosunkowo rzadko, a wysokość ewentualnej szkody sięgać może rozmiarów przekraczających możliwości finansowe przed- siębiorstwa, tj. nie mogłaby być sfinansowana z jego środków, włączając także krótko- lub średnioterminowy kredyt, najlepszym źródłem sfinansowania takich szkód jest ubezpieczenie kredytu. Jest to jedna z najbardziej powszechnych w Europie finansowa metoda transferu ryzyka kredytu kupieckiego. Daje ona moż- liwość przeniesienia ryzyka na wyspecjalizowany podmiot (ubezpieczyciela), dla którego koszt działania z ryzykiem jest niższy aniżeli dla innych przedsiębiorstw [Lisowski 1999, s. 191–193].
2. Pojęcie ubezpieczenia kredytu kupieckiego i jego funkcje
Treść pojęcia ubezpieczenia kredytu kupieckiego sprowadza się do zapewnienia przez zakład ubezpieczeń pokrycia strat majątkowych wywołanych u kredyto- dawców z powodu nieotrzymania od kredytobiorców, w sytuacjach określonych w umowie ubezpieczenia, należności za udzielony kredyt kupiecki (rysunek 1) [Lisowski 1998, s. 77].
Dzięki ubezpieczeniu kredytu kupieckiego jednostka gospodarcza uwolnić się może od finansowego problemu związanego z powstaniem strat losowych, a więc strat od niej niezależnych, a możliwych. Uważa się, że ubezpieczenia stanowią efektywne rozwiązanie potencjalnych problemów trudnych sytuacji finansowych.
W tym sensie ubezpieczenia mogą – poprzez dostarczenie środków finansowych – przywrócić jednostce gospodarczej ekonomiczną (finansową) pozycję, jaką miała ona przed powstaniem szkody (ujęcie mikroekonomiczne), a także zabezpieczyć w miarę równomierny i stabilny sposób funkcjonowanie gospodarki narodowej (ujęcie makroekonomiczne). Ubezpieczenia – jako urządzenie gospodarcze, któ- rego wyłącznym zadaniem jest łagodzenie (lub w pełni likwidowanie) negatyw- nych skutków zdarzeń losowych poprzez rozłożenie ciężaru tego łagodzenia na
Rysunek 1. Mechanizm ubezpieczenia kredytu kupieckiego
wiele jednostek, którym dane zdarzenia zagrażają – może wykonywać i wykonuje równomierne zadania, które służą w głównej mierze gospodarce narodowej. Te zadania oraz sposoby ich wykonania są związane z funkcjami i zasadami ubezpie- czeń kredytu [Handschke 2000, s. 45–46].
Należy więc przyjąć, że funkcje ubezpieczeń kredytu to formy przejawiania się ich gospodarczego i społecznego przeznaczenia, czyli wykonywania nałożonych na nie zadań. Rzecz zrozumiała, że ubezpieczenia, wypełniając swoje zasadni- cze zadania, mogą – w sensie instrumentalnym – służyć osiąganiu różnych celów i wykonaniu zadań cząstkowych, koniunkturalnych, wynikających z okresowych potrzeb społecznych lub gospodarczych. Treści związane z tymi zadaniami, a tym bardziej same zadania, podnoszone są niekiedy do rangi funkcji społeczno-gospo- darczych ubezpieczeń, w rozumieniu funkcji uzupełniających [Handschke 2000, s. 47–48]. Dlatego też generalnie można podzielić funkcje ubezpieczeń kredytu na klasyczne, które odnoszą się do wszystkich rodzajów ubezpieczeń gospodarczych, i specyficzne, które charakteryzują w szczególności ubezpieczenia kredytu.
Klasycznymi funkcjami ubezpieczenia kredytu jest funkcja ochrony ubezpie- czeniowej [Szpunar 1972, s. 62] i funkcja prewencyjna5. Dobrze pojęta ochrona ubezpieczeniowa wymaga powiązania właściwej działalności ubezpieczeniowej z równolegle prowadzoną działalnością prewencyjną (zapobiegawczą). Ubezpie-
5 Szerzej zob. m.in. [Szpunar 1973, s. 201–202; Handschke 1976, s. 166, 1979; Fuchs 2004, s. 44–48, 2006, s. 35–40].
Ubezpieczyciel kredytu Ubezpieczający
(dostawca)
Odbiorca 1
Odbiorca n
Odbiorca 1
Odbiorca 2
… Limity automatyczneLimity indywidualne
Skadka wraz z opłatami
Patności Dostawa towarów
i realizacja usług w kredycie kupieckim
Dostawa towarów i realizacja usług w kredycie kupieckim
Prawo regresu po wypłacie odszkodowania
dostawcy Brak płatności –
szkoda Ochrona ubezp. z usługami dodatkowymi
czenia kredytu w szerokim zakresie powinny realizować tak pojmowaną prewen- cję, albowiem działalność ta przynosi zarówno zakładom ubezpieczeń, jak i ubez- pieczonym wymierne korzyści. Stały wzrost sum wypłacanych odszkodowań, wynikający ze wzrostu liczby wypadków ubezpieczeniowych (niewypłacalności odbiorców), powiększa pasywa w bilansie działalności ubezpieczeniowej. Z tego też względu zakłady ubezpieczeń są niekiedy bardziej niż ubezpieczający zainte- resowani, aby do wypadku ubezpieczeniowego nie doszło, i w tym celu gotowe są ponieść określone nakłady [Mogilski 1980, s. 20].
Działalność w zakresie ubezpieczeń kredytu sprowadza się nie tylko do ochrony ubezpieczeniowej. Profesjonalny zakład ubezpieczeń w ramach tego ubezpieczenia oferuje swojemu klientowi wiele dodatkowych usług, m.in. indywidualną ocenę sytu- acji finansowej potencjalnych dłużników oraz procedur kredytowych stosowanych przez dostawców i odzyskiwanie ubezpieczonych wierzytelności. Zarówno specyfika tych ubezpieczeń, jak i dodatkowe usługi świadczone przez ubezpieczycieli kredytu wpływają na spełnianie przez nich funkcji specjalnych. Możemy do nich zaliczyć funkcję stymulacyjną, usługową i przeciwzatorową (płynnościową). Funkcje te uwy- puklają w sposób wyraźny ważne gospodarczo zadania i treści ubezpieczeń kredytu.
Funkcja stymulacyjna przejawia się w możliwości wpływu na szybkość i kie- runek zmian gospodarczych, zarówno w skali makro-, jak i mikroekonomicznej.
Przykładem może być ubezpieczenie kontraktów eksportowych6. Ubezpiecze- nie to, jako element systemu finansowania eksportu, stało się na całym świecie głównym instrumentem polityki proeksportowej krajów. Najbardziej sprawdzoną i uznaną formą ograniczania ryzyka kredytu i kontraktu eksportowego jest naro- dowy system ubezpieczeń kontraktów eksportowych7. Ubezpieczania te prowa- dzone są przez agencje kredytów eksportowych (ang. Export Credit Agencies – ECA’s)8. Występują one najczęściej w trzech formach jako:
– agencja rządowa (np. EKF w Danii, EDC w Kanadzie9, EKN w Szwecji, Ex-Im Bank w USA czy ECGD w Wielkiej Brytanii),
– spółka prawa prywatnego z większościowym udziałem państwa (np. EGAP w Czechach, MEHIB na Węgrzech, CESCE w Hiszpanii),
– spółka prawa prywatnego wspomagana (gwarantowana) przez państwo (np.
Coface we Francji, Atradius w Holandii, COSEC w Portugalii czy konsorcjum Euler Hermes i PwC AG w Niemczech10).
6 Powszechnie stosowane (i mylone) są dwie nazwy: ubezpieczenie kredytu eksportowego i ubez- pieczenie kontraktu eksportowego. Pierwsze jest pojęciem węższym i pokrywa tylko ryzyko kredy- towe, natomiast drugie ubezpieczenie jest szersze i pokrywa ryzyko kredytowe oraz ryzyko produkcji.
7 Szerzej na ten temat zob. m.in. [Montalbetti 1968, s. 100–123; Export Credit Financing Systems in OECD Member and Non-member Countries 1995].
8 Szerzej na temat głównych celów działalności największych ECA’s na świecie [Report on the Comparison of Export Credit Agencies 2004; Smallridge 2006].
9 Zob. szerzej [Kotowski 2007].
10 Zob. szerzej [Moser, Nestmann i Wedow 2006]
Także w Polsce wprowadzono w życie system ubezpieczeń kontraktów eks- portowych. Podstawowym elementem tego systemu było stworzenie Korporacji Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych11 (KUKE), zapewnienie warunków finan- sowych do rozwoju jej działalności oraz wprowadzenie, oprócz komercyjnych ubezpieczeń krótkoterminowych kredytów eksportowych od ryzyka rynkowego, gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeń krótkoterminowych od ryzyka nierynkowego, a także średnio- i długoterminowych kontraktów eksportowych.
Mimo stworzonych warunków przewidziane przez ustawę budżetową limity zobo- wiązań gwarantowanych przez Skarb Państwa od wielu lat nie są wykorzystywane.
Wydaje się, że podstawowymi barierami utrudniającymi eksporterom korzystanie z tego instrumentu wspierania eksportu są:
– niska świadomość eksporterów co do możliwości wspierania działalności eks- portowej (tylko 20% badanych w 2007 roku eksporterów korzystało z ubezpie- czeń eksportowych [Strategia proeksportowego rozwoju gospodarki polskiej 2008, s. 14],
– niska podaż środków kredytujących eksport,
– niska jakość instrumentów ubezpieczeniowych oferowanych przez KUKE, – zachowawcza polityka akceptacyjna KUKE (unikanie ryzyka i uchylanie się
od niepewnych transakcji zwłaszcza na Wschodzie),
– skomplikowana i długa procedura ubezpieczeniowa (nawet do 6 miesięcy), – urzędniczy sposób podejścia do klienta,
– brak dopasowania oferty produktowej do warunków rynkowych, – braki kadrowe w KUKE,
– niepotrzebne obowiązki wydłużające rozpatrzenie wniosku o ubezpieczenie (przykładem jest obowiązek składania do Komitetu Polityki Ubezpieczeń Eksportowych zapytania o zgodność określonego projektu (powyżej 20 mln euro) z kierunkami polityki eksportowej państwa – odpowiedź zajmuje około 2 miesiące)12.
Funkcja usługowa ubezpieczeń kredytu sprowadza się m.in. do pomocy zakładu ubezpieczeń w prowadzeniu ryzyka kredytowego, usprawnianiu procedur kredytowych dostawcy, przygotowaniu treści kontraktów, ocenie zdolności płatni- czych odbiorców, a po zawarciu kontraktu – podejmowania czynności faktycznych w celu otrzymania płatności. Natomiast w przypadku zajścia szkody polega na prowadzeniu windykacji należności od dłużników. Konsekwencją tej funkcji jest wzrost wiarygodności dostawcy w otoczeniu i jego większa zdolność kredytowa.
Funkcja ta jest pochodną funkcji prewencyjnej.
11 KUKE rozpoczęła swoją działalność 21 stycznia 1991 roku z kapitałem akcyjnym wynoszą- cym 3 mln PLN. Obecnie wynosi on 79,776 mln PLN i nie był zmieniany od 1997 roku. Głównymi akcjonariuszami KUKE są: Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Finansów (87,85%) oraz Bank Gospodarstwa Krajowego (12,15%) [Raport roczny za 2009 rok].
12 Zob. szerzej na ten temat [Antosik 2005, s. 73, 2008].
Funkcja przeciwzatorowa (płynnościowa) jest konsekwencją funkcji ochrony ubezpieczeniowej. Otrzymanie odszkodowania w przypadku urzeczywistnienia się ryzyka kredytowego pozwala uniknąć „efektu domina” – tj. sytuacji, w której niewypłacalność jednego dłużnika może powodować brak płynności u kredyto- dawców, które skutkują zachwianiem pozycji finansowej kolejnych podmiotów uczestniczących w obiegu kredytowym. W przypadku działalności bankowej ubez- pieczenie kredytu eksportowego finansowanego przez bank zawarte przez KUKE na podstawie Ustawy z dnia 4 lipca 1994 r. o gwarantowanych przez Skarb Pań- stwa ubezpieczeniach eksportowych może pozwolić na pomniejszenie podstawy tworzenia rezerw celowych związanych z ekspozycjami kredytowymi zakwali- fikowanymi do kategorii „pod obserwacją” lub grupy „zagrożone” do wysoko- ści iloczynu procentu, w jakim ryzyko wystąpienia zdarzenia objęte jest ochroną ubezpieczeniową, i sumy ubezpieczenia, jeżeli konieczność tworzenia rezerw celo- wych jest następstwem zdarzeń objętych tym ubezpieczeniem13, i zaangażowanie uwolnionych w ten sposób środków w działalność kredytową.
Wyrazem funkcji pełnionych przez ubezpieczenia kredytu kupieckiego jest popularność tych ubezpieczeń wśród przedsiębiorców. W krajach Europy Zachod- niej o rozwiniętym rynku ubezpieczeń kredytu kupieckiego (Belgii, Francji, Niem- czech, Wielkiej Brytanii, Włoszech i Holandii) ubezpieczenie to jest najpopular- niejszym instrumentem zabezpieczającym przed konsekwencjami złych długów i ma 30-procentowy udział w stosowanych zabezpieczeniach (rysunek 2).
Rysunek 2. stopień wykorzystania różnych rodzajów zabezpieczeń przeciwko złym długom w krajach europy Zachodniej w 2007 roku (w %)
Źródło: [Atradius Payment Practices Barometr 2007, s. 34]
13 Zob. § 4 Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie zasad two- rzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków.
30 17
13 11 6 4 4 4 3 3 2 2 1 1
Ubezpieczenie kredytu Zaliczka Wewnętrzne procedury windykacyjne Zewnętrzna windykacja Akredytywa Gwarancje Zewnętrzna kontrola kredytowa Informacje ogólne Płatność za pobraniem Informacje gospodarcze Zastrzeżone prawo własności Prawnik, pełnomocnik, komornik Weksel Faktoring
Natomiast w krajach Europy Centralnej i Wschodniej (Czechy, Słowacja, Węgry, Polska, Rumunia i Austria) najwięcej badanych przedsiębiorstw (29%) stosuje zaliczkę jako instrument zabezpieczający przed konsekwencjami złych długów, a ubezpieczenie kredytu wykorzystuje 19% badanych (rysunek 3.).
Rysunek 3. stopień wykorzystania różnych rodzajów zabezpieczeń przeciwko złym długom w krajach europy centralnej i wschodniej w 2008 roku (w %)
Źródło: [Atradius Payment Practices Barometr 2008, s. 43]
Według tego samego badania z ubezpieczenia kredytu korzysta tylko 13% pol- skich przedsiębiorców. Natomiast głównymi instrumentami zabezpieczającymi przed konsekwencjami złych długów są zaliczka – 31% badanych, płatność za pobraniem – 23% badanych oraz aktywne wewnętrzne procedury windykacyjne – 20% badanych przedsiębiorstw (rysunek 4).
Rysunek 4. stopień wykorzystania różnych rodzajów zabezpieczeń prze- ciwko złym długom w Polsce w 2008 roku (w %)
Źródło: [Atradius Payment Practices Barometr 2008, s. 47]
29 19
19 18 13 12 8 5 5 5
Zaliczka Ubezpieczenie kredytu Płatność za pobraniem Gwarancje Powtórna kontrola odbiorcy Wewnętrzne procedury windykacyjne Akredytywa Zewnętrzna windykacja Wezwanie do zapłaty Inne
31 23
20 13
12 6
6 5 4 3
Zaliczka Płatność za pobraniem Wewnętrzne procedury windykacyjne Ubezpieczenie kredytu Zewnętrzna windykacja Gwarancje Powtórna kontrola odbiorcy Inne Weksel Odzyskanie długów
Ubezpieczenia kredytu kupieckiego są więc znanym i powszechnie stosowa- nym zabezpieczeniem przed skutkami ryzyka kredytowego w krajach Europy Zachodniej.
3. Rozwój ubezpieczeń kredytu kupieckiego na świecie i w Polsce
Datę powstania ubezpieczeń kredytu jest trudno jednoznacznie określić, a jak napi- sał w 1904 roku E. Herzfelder „Historia ubezpieczenia od niewypłacalności jest samą historią niewypłacalności ” [Herzfelder 1904, s. 93].
Elementy ubezpieczenia kredytu występowały już w czasach starożytnych.
Przykładem jest znana w starożytności instytucja pożyczki morskiej (foenus nauticum)14.
Pierwsze ubezpieczenia kredytu pojawiły się najpierw w Anglii w latach 1710–1720 i miały charakter eksperymentalny, podobny raczej do gry czy zakładu niż do ubezpieczenia. Brak wszelkich zasad przewidywania, brak danych staty- stycznych umożliwiających jakąkolwiek, chciażby przybliżoną, kalkulację ryzyka, które nie było zupełnie określone, sprawiał, że towarzystwa opierały swą działal- ność ubezpieczeniową na bardzo kruchych podstawach, co powodowało ich nader częste bankructwa.
Powstanie zinstytucjonalizowanych ubezpieczeń kredytowych datuje się prawdopodobnie na XIX wiek, kiedy to stosowano operację komisową, zwaną delcredere. Polegała ona na tym, że komisant za odpowiednią opłatą stanowiącą niejako składkę ubezpieczeniową, gwarantował właścicielowi towaru, że weksel za sprzedany na kredyt towar będzie w terminie wykupiony. Pierwsze instytucje ubezpieczenia kredytu pojawiły się w I połowie XIX wieku (Anglia – 1820 rok British Commercial Insurance Company; Włochy – 1831 rok Banco Adriatico Assicurazioni; Francja – 1849 rok Union de Commerce; Anglia – 1852 rok Com- mercial Credit Mutual Assurance Association), a następne pod koniec tego wieku (Anglia – 1871 rok The Debt Insurance Society; Anglia – 1891 rok Excess Insur- ance Company; USA – 1893 rok American Credit Indemnity Company of New York (in Baltimore); Anglia – 1895 rok Ocean Accident and Guarantee Corporation
14 Polegała ona na tym, że zamierzający podjąć morską wyprawę handlową, zaciągał na sfinan- sowanie tego przedsięwzięcia pożyczkę. Jej oprocentowanie było znacznie wyższe niż w przypadku zwyczajnych transakcji kredytowych. W przypadku pomyślnego wyniku wyprawy pożyczkobiorca miał obowiązek zwrotu długu wraz z wysokimi odsetkami, natomiast w przypadku straty statku lub ładunku wierzyciel nie otrzymywał zwrotu pożyczki, ponosząc tym samym finansowe ryzyko powodzenia wyprawy. Zwiększone, w stosunku do normalnego kredytu odsetki, występowały w roli opłaty za ponoszenie ryzyka, czyli były pierwotną formą składki ubezpieczeniowej. Pożyczka ta była przykładem połączenia elementów kredytu z elementami ubezpieczenia [Brodecki i in. 1979, s. 13].
Ltd.; USA – Fidelity and Deposit Company of Maryland)15. W końcu XIX wieku kodeksy handlowe krajów europejskich przewidywały już możliwość ubezpie- czenia od niewypłacalności16, a niemieckie prawo ubezpieczeniowe w 1908 roku dopuszczało ubezpieczenie kredytu jako jeden z rodzajów ubezpieczeń [Secomski 1935, s. 55–56].
Ukształtowanie i rozwój nowoczesnego systemu ubezpieczeń kredytu nastą- piło dopiero po I wojnie światowej. W tym okresie, w związku z nieustabilizo- waną sytuacją gospodarczą, rosnącą konkurencją na rynkach światowych, pro- blem niedotrzymania zapłaty za towary sprzedane na kredyt okazał się szczególnie istotny.
Ryzyko braku zapłaty za sprzedany w kredycie kupieckim towar, wynikające z możliwości bankructwa odbiorcy, zmian przepisów walutowych czy niepewnej sytuacji polityczno-gospodarczej, w wielu krajach utrudniało i hamowało roz- wój obrotów eksportowych na rynkach międzynarodowych. Powyższa sytuacja doprowadziła do tego, że w ubezpieczeniu kredytów zaczęto upatrywać narzędzia popierającego własny eksport i pozwalającego przeciwstawić się stale wzrastającej konkurencji na rynkach światowych.
W wyniku pojawienia się popytu na usługi ubezpieczeniowe w tym zakresie, 5 marca 1918 roku z inicjatywy Cuthberta E. Heatha powstaje w Londynie pierwsza po wojnie, istniejąca zresztą do dziś, jako jedna z największych firm ubezpieczenia kredytu, Trade Indemnity Company Ltd., natomiast w Niemczech 7 października 1917 roku koncern Münchener Rückversicherungs zakłada, także funkcjonujące do dziś, towarzystwo Hermes Kreditversicherungsbank AG (od 1937 Hermes Kreditversicherungs AG) [Directory of Members 1996, s. 27 i 52].
Rozwój instytucji kredytu po II wojnie światowej jako podstawy gospodarki kapitalistycznej w związku z rosnącym zapotrzebowaniem na towary inwestycyjne niezbędne do odbudowy przemysłu krajów dotkniętych zniszczeniami wojennymi spowodował dalszy wzrost znaczenia instytucji ubezpieczenia kredytu. Jako nabywcy pojawiły się państwa rozwijające się, o dużej chłonności rynku na dobra inwestycyjne niezbędne do rozwoju gospodarki. Dzisiaj nie można wyobrazić sobie rozwoju gospodarczego bez rozwoju handlu międzynarodowego. Należy zauważyć, że w największym stopniu rozwinęły się ubezpieczenia kontraktów eksportowych17.
Działający obecnie ubezpieczyciele kredytu zrzeszeni są w dwóch międzyna- rodowych organizacjach (tabela 1).
15 Na podstawie [Supple 1970, s. 226; Raynes 1964, s. 283–284].
16 Przykładem jest kodeks handlowy belgijski z 1872 roku, włoski z 1882 roku i rumuński z 1895 roku.
17 K. Secomski wymienia trzy okresy rozwoju ubezpieczeń kredytu eksportowego: (1) gwarancje wydawane przez rząd, (2) gwarancje rządowe i ubezpieczenia prywatne i (3) ubezpieczenia prywatne przy minimalnej ingerencji państwa.
tabela 1. Porównanie głównych światowych organizacji zrzeszających ubezpieczy- cieli kredytu kupieckiego
IcIsa unia Berneńska
Pełna nazwa Międzynarodowe Stowarzy- szenie Ubezpieczenia Kredytu i Gwarancji (International Credit Insurance and Surety Association (do 2000 roku jako International Credit Insurance Association))
Międzynarodowa Unia Ubezpieczycieli Kredytu i Inwestycji (International Union of Credit and Investment Insurers)
Data powstania 1928 1934
Siedziba Zurich London
Kogo zrzesza Głównie ubezpieczycieli i reasekuratorów prywatnych zajmujących się ubezpieczeniem (reasekuracją) kredytów kupiec- kich i wydawaniem gwarancji, którzy reprezentują ponad 95%
światowego rynku ubezpieczeń kredytu
Zakłady ubezpieczeń założone lub wspomagane kapitałowo przez władze poszczególnych państw bądź działające na ich zlecenie (tzw. Export Credit Agen- cies – ECA’s), które głównie zajmują się ubezpieczaniem krótkoterminowego kredytu eksportowego od ryzyka nieryn- kowego, średnio- i długoterminowego kredytu eksportowego (od 1 do 15 lat) oraz ubezpieczeniem inwestycji Cel działalności Ma ono na celu stworzenie forum
do ciągłej wymiany pomysłów, doświadczeń i informacji, które posłużą udoskonaleniu i roz- winięciu usługi ubezpieczenia kredytu. Stworzono centrum informacji o ubezpieczanych operacjach. Działalność ICISA sprowadza się także do tworzenia naukowych opracowań doty- czących przepisów prawnych w zakresie przedmiotu działalno- ści stowarzyszonych ubezpieczy- cieli oraz rozwijania współpracy między zrzeszonymi członkami w celu podnoszenia konkuren- cyjności w stosunku do firm nie- zrzeszonych
Zadaniem Unii jest ułatwianie ubez- pieczycielom nawiązywania kontaktów i wymiany doświadczeń oraz analiza teoretycznych i praktycznych problemów ubezpieczenia kredytu eksportowego (tj. m.in. tworzenie zasad ubezpieczania kredytu eksportowego, utrzymywanie dyscypliny w warunkach kredytowych w handlu zagranicznym). Ponadto Unia Berneńska uczestniczy w wymianie informacji, udzielaniu pomocy, tworze- niu ekspertyz w zakresie ryzyk nierynko- wych występujących w handlu zagra- nicznym. Zalecenia, które Unia kieruje do swoich członków, nie mają charakteru prawnie wiążącego, ale każda zrzeszona firma zobowiązana jest do informowa- nia Unii o wydaniu polisy odbiegającej warunkami od przyjętych standardów
Liczba członków 45 49
Ubezpieczone obroty
w 1995 roku ponad 1000 mld dol. około 315 mld dol.
Ubezpieczone obroty
w 2008 roku ponad 2000 mld dol. około 1542 mld dol., tj. 10%
światowych obrotów eksportowych Generowana składka
w 2008 roku 4,5 mld dol. 7,5 mld dol.
Średnia stopa składki 0,23% 0,49%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Directory of Members 1996, s. 6 i 14; Annual Press Release 1995;
Directory 2009; ICISA admits two new members 2009; Credit insurance and Surety Industry confirms its stabil- ity 2009; Insurance experts essentials to continued support for global trade 2009; Berne Union 75 1934→2009, Celebrating 75 years of the Berne Union, 2009] oraz informacje własne z [ICISA Spring Meetings 2009].
Powstałe w 1928 roku Międzynarodowe Stowarzyszenie Ubezpieczenia Kre- dytu i Gwarancji (ICISA)18 zrzesza głównie towarzystwa prywatne zajmu- jące się ubezpieczeniem różnych rodzajów ryzyka handlowego i rynkowego.
Z kolei zakłady ubezpieczeń założone lub wspomagane kapitałowo przez władze poszczególnych państw, które głównie zajmują się ubezpieczaniem krótkotermi- nowego kredytu eksportowego od ryzyka nierynkowego, średnio- i długotermi- nowego kredytu eksportowego19 oraz ubezpieczeniem inwestycji, stowarzyszone są w założonej przez przedstawicieli Francji, Włoch, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii w 1934 roku Międzynarodowej Unii Ubezpieczycieli Kredytu i Inwestycji zwanej Unią Berneńską20. Pod jej egidą od 1993 roku działa Klub Praski, który koordynuje prace nowych członków z krajów rozwijających się i pomaga im wykorzystywać doświadczenie starszych członków [The Prague Club 2005, s. 31].
Historia polskich ubezpieczeń kredytu zaczyna się w Polsce międzywojen- nej, gdzie dostrzegano zalety ubezpieczenia kredytu, w szczególności w zakresie popierania eksportu. Podjęto pewne kroki w tym kierunku, a ustawa z 27 lutego 1931 roku przewidywała m.in. gwarantowanie eksporterom dobrego wyniku transakcji poprzez ubezpieczenie eksportu do wysokości 50% kwoty kontraktu.
Przepisy te nie weszły jednak w życie, co uzasadniano charakterem polskiego eksportu. Produkty rolno -spożywcze i surowce sprzedawano za granicą głównie za gotówkę. Prowadzone były także rozmowy z berlińskim towarzystwem Hermes w celu powołania Polskiego Towarzystwa Ubezpieczeń Kredytu, niestety, do jego powołania nie doszło. Po II wojnie światowej zagadnienie ubezpieczenia kredytów eksportowych nabiera większego znaczenia dopiero po 1956 roku. W roku 1957 Państwowy Zakład Ubezpieczeń podjął się zorganizowania systemu ubezpieczeń kredytów eksportowych, a jego prace, w ramach zmian organizacyjnych, przejęło w 1959 roku Towarzystwo Reasekuracyjne WARTA S.A. w Warszawie21 (od 1960
18 Pomysł powstał na międzynarodowej konferencji na temat ubezpieczenia kredytu odbywającej się w Londynie w 1926 roku. Pierwszym prezydentem ICIA był prekursor ubezpieczenia kredytu Mr. Cuthbert Heath (prezes Trade Indemnity). ICIA skupia zakłady ubezpieczeń z całego świata pro- wadzące ubezpieczenia kredytu lub gwarancje ubezpieczeniowe. Mimo, że większość członków tej organizacji to zakłady wyspecjalizowane tylko w tej dziedzinie ubezpieczeń, to jest także wiele zakła- dów ubezpieczeń, które są organizacjami działającymi w różnych gałęziach ubezpieczeń z dobrze rozwiniętymi departamentami prowadzącymi ubezpieczenia kredytu i gwarancje ubezpieczeniowe.
19 Od 1 do 15 lat.
20 Zadaniami koordynacyjnymi zajmuje się również, utworzona na mocy traktatu rzymskiego w celu harmonizacji warunków ubezpieczeniowych towarzystw z krajów Wspólnoty Europejskiej Grupa ds. Koordynacji Polityki w zakresie Ubezpieczeń Kredytów, Gwarancji i Kredytów Finanso- wych [Decyzja Rady EWG 2006]. Grupa ta przedstawia półroczne sprawozdania ze stosowania proce- dur konsultacyjnych i informacyjnych [Decyzja Rady UE 2006]. W ramach OECD działa m.in. Grupa Uczestników Porozumienia w sprawie Oficjalnie Wspieranych Kredytów Eksportowych, Grupa Robo- cza ds. Stawek Ubezpieczeniowych i Warunków Uzupełniających oraz Grupa Ekspertów Ryzyka Kraju.
21 Zarządzenie nr 198/59 Ministra Finansów z dnia 30 listopada 1959 r. w sprawie zawierania przez Towarzystwo Reasekuracyjne WARTA S.A. w Warszawie bezpośrednich ubezpieczeń ryzyka zwią- zanego z żeglugą morską, handlem zagranicznym i innymi obrotami dewizowymi (niepublikowane).
jako Towarzystwo Ubezpieczeń i Reasekuracji WARTA S.A. w Warszawie)22. Aż do 1989 roku działalność WARTY w zakresie ubezpieczeń kredytów eksportowych była prowadzona pod ścisłą kontrolą państwa23.
Co do ubezpieczenia kredytu krajowego to pierwsze ubezpieczenie tego typu wprowadziła na nasz rynek ubezpieczeniowy (od 1988 roku) S.Z.U. Westa z Łodzi.
Prowadziła ona ubezpieczenie kredytów bankowych na podstawie OWU kredy- tów24, a celem tego ubezpieczenia było zapewnienie spłaty kredytu bankowego zaciągniętego przez krajowe osoby fizyczne na wypadek ich śmierci lub nie- zdolności do zarobkowania na skutek nieszczęśliwego wypadku. Natomiast Pań- stwowy Zakład Ubezpieczeń zaoferował tego rodzaju ubezpieczenie z początkiem 1989 roku. Szczegółowe zasady tego ubezpieczenia zostały przez PZU sprecyzo- wane już w 1988 roku w OWU kredytu25.
Opisywane ubezpieczenia kredytu nie spełniały założonych funkcji społeczno- -gospodarczych. Polegać one miały przede wszystkim na usprawnieniu obrotu kredytowego, na jego upowszechnieniu i na eliminowaniu ryzyka związanego z utratą zdolności spłaty kredytów przez różne podmioty występujące w obro- cie bankowo-kredytowym. W praktyce jednak było zupełnie inaczej. Banki nadal korzystały z tradycyjnych form zabezpieczenia spłaty kredytów i nie wykazywały większego zainteresowania ubezpieczeniem kredytu26. Tak więc, pod koniec lat 80. podejmowano próby prowadzenia ubezpieczeń kredytu, ale w związku z fak- tyczną monopolizacją rynku ubezpieczeniowego oraz nikłym zapotrzebowaniem ze strony dopiero rodzącego się rynku towarowego produkty te były praktycznie dostępne wyłącznie w zakresie ubezpieczenia kredytu eksportowego (prowadzo- nego przez Wartę) i ubezpieczenia kredytu bankowego.
22 Działania te zostały uwieńczone sukcesem w 1963 roku, kiedy to Zarządzeniem nr 83/63 Mini- stra Finansów z dnia 27 czerwca 1963 r. zatwierdzony został statut WARTY z dnia 17 maja tego roku, który w § 3 określał zadania Towarzystwa, a w tym również ubezpieczenia kredytów eksportowych.
Dotyczyło to jednak tylko kredytów krótkoterminowych. Uchwałą Rady Ministrów nr 221/71 z dnia 22 października 1971 r. w sprawie ubezpieczenia przez jednostki gospodarki uspołecznionej należno- ści kredytowych do kontrahentów zagranicznych oraz Zarządzeniem Ministra Finansów nr 41, z dnia 1 kwietnia 1972 r. dokonano rozszerzenia działalności WARTY, w tym również zakresu prowadzo- nych dotychczas ubezpieczeń i re ase ku ra cji należności kredytowych od różnych rodzajów ryzyka handlowego i objęto nimi również kredytowe transakcje średnio- i długoterminowe. Dalszą zmianę w zakresie ubezpieczeń kredytów eksportowych w Polsce wprowadziła Uchwała Rady Ministrów nr 142/74 z dnia 31 maja 1974 r., rozszerzając zakres pokrycia na ryzyko niehandlowe (polityczne, katastrofalne, kursowe – uchwała nie była publikowana). Szerzej na ten temat w: [Olszewski 1974, s. 174].
23 Od 1989 roku WARTA prowadziła komercyjne ubezpieczenia kredytów eksportowych tylko od ryzyka handlowego.
24 Zatwierdzone Uchwałą nr 6/88 Rady Nadzorczej „Westy” z dnia 26 maja 1988 roku.
25 Opublikowane w Monitorze Polskim nr 34 z 1988 roku, poz. 313 z późn. zm. Szerzej na ten temat pisze [Kowalewski 1989].
26 Na podstawie [Kowalewski 1989; Pisarska 1990; Gajewska 1990].
Rozpoczęcie, na początku lat 90. zmian systemu ekonomicznego w Polsce, z gospodarki planowej w kierunku gospodarki rynkowej, doprowadziło do istot- nych przeobrażeń w stosunkach kredytowych między podmiotami gospodarczymi.
W związku z ujawnieniem barier popytowych w naszej gospodarce zaczęto sto- sować różnorodne formy kredytowania zakupów prowadzonych przez podmioty gospodarcze oraz gospodarstwa domowe celem uatrakcyjnienia oferty wobec coraz silniejszej konkurencji. Z gospodarki ciągłego niedoboru wolno zaczęła się wyłaniać gospodarka oparta na zasadach rynkowych, gdzie głównym pro- blemem nie było kupowanie, ale sprzedaż towarów czy usług. Lata 1990–1993 to okres dynamicznego rozwoju polskiej przedsiębiorczości. Zaowocowały one nie tylko wzrostem liczby przedsiębiorstw prywatnych w Polsce oraz znacznym wzrostem ilości produktów na rynku, ale również wzrostem problemów finanso- wych uczestników obrotu gospodarczego. Banki, dokonujące alokacji środków finansowych z lokat w kredyty gospodarcze, zaczęły mieć poważne problemy z ich odzyskaniem. Jednocześnie sprzedaż bez zważania na to komu i na jakich zasadach spowodowała, że producenci i hurtownicy sprzedający towary z odro- czonymi terminami płatności zaczęli mieć trudności z utrzymaniem płynności, ponieważ ich należności były regulowane z opóźnieniami, a czasem odbiorca stawał się niewypłacalny. Wiele przedsiębiorstw straciło znaczne środki finansowe zanim zrozumiało, że operacja sprzedaży nie kończy się wydaniem rzeczy i księ- gową rejestracją przychodu, lecz dopiero w momencie zainkasowania środków pieniężnych.
Udzielanie oraz zaciąganie kredytu kupieckiego stało się ważnym elementem działalności bieżącej przedsiębiorstwa i jego płynności finansowej. Dynamicz- nie zaczęły się rozwijać doskonale znane w zachodnich gospodarkach rynkowych sprzedaż na raty, transakcje leasingowe czy faktoring. Stosowanie klasycznych zabezpieczeń majątkowych, ze względu na długość, kosztowność i uciążliwość postępowania egzekucyjnego oraz niewystarczające dostosowanie rozwiązań prawnych do nowych, szybko zmieniających się realiów ekonomicznych, znacz- nie straciło na atrakcyjności.
Wraz z powszechnym rozwojem instytucji kredytu kupieckiego w gospodarce polskiej pojawiła się potrzeba zabezpieczenia kredytodawców przed wcześniej opisanym ryzykiem kredytowym. Nowym, dodatkowym zagadnieniem stała się windykacja roszczeń wobec niepłacących w terminie odbiorców. Jej prowadzenie oznaczało spotkanie się dostawcy z nowymi problemami natury prawnej oraz było źródłem dodatkowych kosztów prowadzenia działalności gospodarczej. Dostawca narażał się więc na utratę płynności finansowej i spadek zyskowności prowadzo- nej działalności gospodarczej. Trudno określić rozmiar strat poniesionych przez przedsiębiorstwa w tym okresie.
Rozwój ubezpieczeń kredytu w Polsce można podzielić na sześć okresów (rysunek 5).
Rysunek 5. okresy rozwoju ubezpieczeń kredytu na rynku polskim
Najważniejsze są trzy ostatnie okresy. Okres czwarty (1990–1999), w którym zakłady ubezpieczeń, korzystając z możliwości, jakie dała uchwalona Ustawa z 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej, wyszły naprzeciw temu zapotrzebowaniu i zaczęły dynamicznie poszerzać swoją ofertę o produkty w zakresie ubezpieczeń kredytu. Ponadto w 1991 roku powstała Korporacja Ubezpieczeń Kredytów Eks- portowych w celu wspierania polityki proeksportowej państwa. Od 1994 roku jej działalność w tym zakresie została uregulowana specjalną Ustawą z dnia 7 lipca 1994 roku o gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeniach kontraktów eksportowych. W latach 1994–1998 praktycznie większość krajowych zakładów ubezpieczeń działu II miało w swojej ofercie komercyjne ubezpieczenia kredytu27,
27 Zob. m.in.: o.w.u kredytu krótkoterminowego w obrocie krajowym KUKE; o.w.u kredytu kupiec- kiego PZU; O.w.u. kredytów Polonii z dnia 15 grudnia 1993 r.; o.w.u. kredytu Filara z 01.01.1994 r.
wraz z dodatkowymi warunkami z dnia 11.03.1994 r.; o.w.u. kredytu handlowego w obrocie kra- jowym Energo-Asekuracji z dnia 1 września 1997 r.; o.w.u. kredytu krótkoterminowego w obrocie krajowym STD, KUKE; o.w.u. kredytu kupieckiego (wariant A, B i C) Polisy; o.w.u. kredytu kupiec- kiego (wierzytelności) Gwaranta z dnia 26 stycznia 1996 r.; o.w.u. kredytu kupieckiego Europy z dnia 27 listopada 1995 r.; o.w.u. kredytu kupieckiego Polisy; o.w.u. kredytu kupieckiego PZU; o.w.u.
krótkoterminowych należności z tytułu sprzedaży eksportowej towarów i usług (polisa obrotowa) KUKE; o.w.u. należności faktoringowych Europy z dnia 26 września 1995 r.; o.w.u. należności faktoringowych Polisy; o.w.u. należności leasingowych Polisy; o.w.u. należności podmiotów gospo- darczych od kontrahentów zagranicznych w zakresie ryzyk handlowych Warty; o.w.u. należności
Do 1956
1957–1987 Okres pierwszy
Okres drugi
Okres czwarty Okres trzeci
Okres piąty
Od 2004 Okres szósty
Gospodarka centralnie kierowana
Gospodarka rynkowa 1957–1989
1990–1999
1999–2000 Okres przygotowań do powołania Polskiego Towarzystwa Ubezpieczeń
przerwany II wojną światową
Stopniowe wdrażanie standardów zachodnich.
Wejście Euler Hermes (1999 jako agent Allianz, 2003 jako S.A.) oraz Coface (2003 – jako główny oddział)
Powstanie KUKE (1991). Dynamiczny rozwój oferty krajowych ubezpieczycieli (Compensa, PZU, KUKE, Polisa, Hestia Insurance, Europa, Polonia, Hestja).
Ustawa z dnia 7.07.1994 o gwarantowanych przez SP ubezpieczeniach kontraktów eksportowych
Działalność w oparciu o standardy unijne. Rozwój usług dodatkowych (wywiadowanie gospodarcze, windykacja, faktoring, zarządzanie należnościami).
Wejście w formie oddziałów Coface (2004) i Atradius (2004).
Walka konkurencyjna (Euler Hermes, Coface, Atradius, KUKE) Próba demonopolizacji działalności ubezpieczeniowej. Pierwsze prywatne
ubezpieczenia kredytu bankowego (1988 Westa, 1989 PZU) Scentralizowany państwowy model ubezpieczeniowy. Organizacja systemu
ubezpieczeń eksportowych pod ścisłą kontrolą państwa (1957 PZU, 1959 TR WARTA, od 1959 TUiR Warta)
natomiast zakłady o kapitale zagranicznym podchodziły do tych ubezpieczeń nie- chętnie28. Okres piąty (1999–2004) – to weryfikacja jakości oferowanych ubezpie- czeń kredytu zarówno ze strony klientów, jak i właścicieli. Straty generowane na tych produktach, stopniowa konsolidacja i przejmowanie zakładów przez ubezpie- czycieli zagranicznych, a także wiele upadłości (Polisa, Gwarant) spowodowały stopniowe zmniejszanie się oferty. Jednocześnie na rynku pojawia się oferta oparta na warunkach zachodnich reasekuratorów (PZU, WARTA). W 1999 roku Allianz zaczyna sprzedawać ubezpieczenie kredytu kupieckiego za pomocą spółki zależnej niemiecko-francuskiego Euler Hermesa – Hermes Serwis Ubezpieczeń Kredyto- wych Sp. z o. o., przygotowując grunt do podjęcia samodzielnej działalności. Od 2003 roku Euler Hermes zaczyna funkcjonować samodzielnie jako T.U. Euler Her- mes S.A. W tym samym roku podejmuje bezpośrednią działalność jako Główny Oddział francuski Coface AG. Okres ostatni (od 2004 roku) – to prowadzenie dzia- łalności na podstawie standardów unijnych. Główny Oddział Coface zmienia formę na Oddział, na rynek wchodzi także w formie Oddziału trzeci globalny ubezpieczy- ciel kredytu Atradius. Następuje ostra walka konkurencyjna, w której dynamicznie rozwijają się dodatkowe usługi (wywiad gospodarczy, zarządzanie należnościami, windykacja należności, faktoring pełny) oferowane przez ubezpieczycieli kredytu i ich spółki zależne, a także spadają ceny oferowanych usług. Wynikiem tej walki jest praktycznie, poza KUKE, wyeliminowanie z rynku ubezpieczycieli krajowych.
4. Rynek ubezpieczeń kredytu kupieckiego – obecne tendencje i uwarunkowania rozwoju
Rozwój rynku ubezpieczeń kredytu jest nierozerwalnie związany z rozwojem gospodarczym kraju i gospodarki światowej. Przyspieszenie wzrostu gospodar- czego29, spadek liczby niewypłacalnych przedsiębiorstw, napływające inwestycje
z umowy kredytowej Partnera z sierpnia 1996 r.; o.w.u. należności z umowy sprzedaży Partnera z dnia 8 października 1996 r.; o.w.u. spłat kredytów i pożyczek udzielanych przez banki osobom fizycznym Polisy; o.w.u. spłat ratalnych Compensy; o.w.u. spłat ratalnych EnergoAsekuracji z dnia 1 września 1997 r.; o.w.u. spłat ratalnych i leasingowych Hestii Insurance z dnia 30 lipca 1993 r.; o.w.u. spłaty kredytu na finansowanie działalności gospodarczej Polisy; o.w.u. sprzedaży ratalnej Herosa z dnia 25 maja 1993 r.; o.w.u. sprzedaży ratalnej z udziałem kredytu bankowego Gwaranta z dnia 21 kwiet- nia 1995 r.; Umowy ubezpieczenia spłat ratalnych stosowane przez Compensę; Wzory umów ubez- pieczenia spłat rat czynszu leasingowego Compensy; Wzory umów ubezpieczenia wierzytelności pieniężnych Compensy; Wzory umów ubezpieczenia wierzytelności z tytułu faktoringu Compensy.
28 Poza Gerlingiem, który włączył ubezpieczenia kredytu do swojej oferty w 1998 roku (następnie przejęte przez Atradius) i AIG. Zob. O.w.u kredytu eksportowego od niewypłacalności dłużnika, AIG.
29 Swiss Re Economic Research & Consulting, prognozując przychody ze składek w ubezpiecze- niach kredytu w poszczególnych krajach, zakłada, że ich wzrost będzie zależny od udziału składki w PKB. Dla krajów o niższym niż średnia światowa wskaźniku penetracji składki prognozowany wzrost ma zmniejszać różnicę o 2% rocznie, dla pozostałych krajów ma być o 1% wyższy niż wzrost PKB [Schmidt i Laster 2006, s. 42].
zagraniczne, deregulacja i otwarcie rynków są czynnikiem wspierającym ten rozwój. Poziom penetracji ubezpieczeń kredytu na świecie mierzony udziałem składki przypisanej brutto w PKB nie jest wysoki (0,016% w 2004 roku), nato- miast w krajach zachodniej Europy, w których generowane jest 75% światowego przypisu składki z tych ubezpieczeń, jest on ponad dwukrotnie wyższy (0,037%
w 2004 roku) [Schmidt i Laster 2006, s. 46].
Lata 1990–2010 to okres intensywnego rozwoju ilościowego i jakościowego w zakresie ubezpieczeń kredytów. W roku 1995 ubezpieczenia kredytu ogółem (grupa 14) przynosiły 13 mln zł składki przypisanej brutto, w roku 2000 już 93,4 mln zł, natomiast na koniec 2010 roku już ponad 463 mln zł. Organ nad- zoru nie publikuje danych na temat składki przypisanej z poszczególnych rodza- jów ubezpieczeń kredytu. Oszacowano, na podstawie dostępnych materiałów, że w 2010 roku składka przypisana z ubezpieczenia kredytu kupieckiego wyniosła około 300 mln zł30. Wartość ta nie obejmuje składki z tytułu gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeń eksportowych generowanej przez KUKE na odrębnym rachunku. W latach 2006–2010 składka przypisana brutto z tego tytułu wyniosła odpowiednio 51,5 mln zł, 71,4 mln zł, 69,1 mln zł, 10,6 mln zł i 74,5 mln zł.
Ten ponad dwudziestoletni okres to nie tylko około dwudziestokilkukrotny wzrost składek przypisanych z tytułu ubezpieczeń kredytu kupieckiego, to także zmiany w ofercie zakładów ubezpieczeń, zarówno w zakresie podstawowego pro- duktu (ubezpieczenia kredytu), jak i usług komplementarnych (zarządzanie należ- nościami, wywiad gospodarczy, windykacja należności itp.).
Polski rynek ubezpieczeń kredytu kupieckiego (rysunek 6) jest, po wejściu Polski do Unii Europejskiej, w coraz większym stopniu uzależniony od tendencji na międzynarodowym rynku ubezpieczeniowym.
Wiele zmian, które można zaobserwować na rynkach rozwiniętych, bardzo szybko znajduje swoje odzwierciedlenie na rynku polskim. Wynika to przede wszystkim z obecności na tym rynku zakładów ubezpieczeń prowadzących swoją działalność na skalę międzynarodową i wprowadzających na polski rynek rozwią- zania sprawdzone w innych krajach. Tendencje te można zauważyć szczególnie w przypadku ubezpieczeń kredytu, gdzie w zasadzie od wejścia Polski do Unii Europejskiej funkcjonują w Polsce z powodzeniem globalni „gracze” na rynku ubezpieczeń kredytu, tj. Euler Hermes31, Atradius32 i Coface33 (tabela 2).
30 Szacunki własne na podstawie raportów rocznych i informacji wewnętrznych głównych uczest- ników rynku ubezpieczeń kredytu kupieckiego w Polsce.
31 Euler Hermes działa w Polsce jako Towarzystwo Ubezpieczeń Euler Hermes S.A. – krajowy zakład ubezpieczeń podlegający polskiemu organowi nadzoru.
32 Atradius N.V. to zmieniona, w styczniu 2004 roku, nazwa firmy Gerling NCM, która powstała z połączenia w 2001 roku niemieckiego Gerling Credit Insurance Group i holenderskiego NCM N.V. W Polsce działa w formie oddziału Atradius Credit Insurance N.V. i podlega holenderskiemu nadzorowi (kraj macierzysty).
33 Coface działa w Polsce jako oddział Coface Austria Kreditversicherung AG (przed wejściem Polski do UE jako główny oddział) i podlega austriackiemu nadzorowi (kraj macierzysty).
Rysunek 6. struktura polskiego i światowego rynku ubezpieczeń kredytu kupieckiego tabela 2. Porównanie podstawowych informacji operacyjnych trzech największych globalnych ubezpieczycieli kredytu w 2008 roku
informacja Miara Grupa
euler Hermes Grupa
atradius Grupa
coface Udział w rynku
światowym % 35,65 21,36 + 8,78 = 30,14* 19,64
Główni akcjona-
riusze % • AGF** – 68,19
• w obrocie publicz- nym – 28,39
• akcje własne – 3,42
• Grupo Compania Espanola de Credito y Caution – 64,23
• Swiss Re – 25
• DB Equity S.a.r.l.
– 9,11
• Sal. Oppenheim jr.
& Cie KGaA – 1,66
• Coface Holding SAS*** – 99,967
• Natixis – 0,028
• pozostali – 0,005
Przychody składka zarobiona brutto mln
euro 1774 1616 1166
Przychody z usług dodatkowych mln
euro 393
225, w tym:
• 52 – windykacja,
• 158 – informacja gospodarcza
516, w tym:
• 271 – rating i infor- macja gospodarcza,
• 245 – faktoring.
Ubezpieczone
obroty mld
euro obroty – 800
ekspozycja – 668 ekspozycja – 575 obroty – 419
Liczba klientów 57 000 • 130 000
Komisja Nadzoru Finansowego
Rzecznik Ubezpieczonych
Pośrednicy ubezpieczeniowi (brokerzy, agenci)
Podaż Podmioty usługowe Popyt
PIU/CEA
Aktuariusze Wywiadownie gospodarcze Firmy zarządzające należnościami
Firmy windykacyjne
Eksporterzy Przedsiębiorcy
krajowi
Rzecznik ubezpieczonych Sądownictwo polubowne Organy samorządowe Ubezpieczeniowe
spółki akcyjne
Krajowe
(EH, KUKE, PZU, Er
go H.)
Nadzór kraju macierzystego
Banki finansujace
Firmy faktoringowe
Swoboda UE Rynek B-2-B
Oddziały UE (Coface, Atradius)
Firmy duże SME (MiŚ)
Firmy globalne Organy nadzoru
UE/OECD
Federation of Business Information Service (FEBIS)
Business Information Industry Association (BIIA) Konfederacja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce (w zakresie
windykacji i informacji gospodarczych) Reasekuratorzy/zakłady
ubezpieczeń i reasekuracji
Unia Berneńska i Klub Praski (KUKE) ICISA (EH, Coface, Atradius)
Liczba monitoro-
wanych odbiorców tys. 45 000 • 44 000
Liczba wyda- wanych limitów
(dziennie) 25 000 • 15 000
Liczba krajów, gdzie prowadzi
działalność 55 44 65
Liczba pracowni-
ków 6 182 4 106 6 816
Rating (stan na
czerwiec 2009) S&P – AA- S&P – A-, negative;
Moody’s – A2, nega- tive
S&P – A+, stable;
Moody’s – Aa3, stable;
Fitch – A+, negative
* Niestety, mimo posiadanych pełnych danych na temat wyników finansowych w grupie 14 ubezpie- czeń w roku 2008 i wcześniejszych nie można dokładnie wyliczyć udziałów w polskim rynku ubez- pieczeń kredytu kupieckiego. Są oczywiście dane dla zakładów krajowych Euler Hermes i KUKE, ale, niestety, dla pozostałych głównych graczy, tj. dla firm Coface i Atradius nie ma żadnych danych, poza ogólnymi szacunkami. Wynika to z faktu, że są one oddziałami ubezpieczycieli z Unii Euro- pejskiej, które nie muszą publikować oficjalnych danych w Polsce i przekazywać ich polskiemu organowi nadzoru, tylko czynią to w kraju macierzystym. Ponadto dla ubezpieczycieli uniwersalnych (PZU, WARTA, Ergo Hestia) dane są zagregowane w ramach tzw. ubezpieczeń finansowych, które zawierają w sobie całość ubezpieczeń kredytu (także kredytu hipotecznego) i gwarancji ubezpiecze- niowych (grupa 15) i w związku z tym są całkowicie nieporównywalne.
** Dane obejmują tylko ubezpieczycieli kredytu kupieckiego w zakresie ubezpieczeń sprzedawanych na własny rachunek, głównie zrzeszonych w ICISA.
*** Szerzej na ten temat [Lisowski 2008a].
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Annual report 2008 Euler Hermes; Reference Document 2008 Euler Hermes; Annual report 2008 Atradius N.V.; Coface in 2008; Registration Document Natixis 2008].
Nowi ubezpieczyciele, posiadając ponad 85% rynku światowego, ze znacznym zapleczem i agresywną polityką pozyskania rynku w krótkim okresie (od 2003 ro- ku) zupełnie zmienili obraz rynku ubezpieczeń kredytu kupieckiego w Polsce i opanowali znaczną jego część (rysunek 7).
CESCE 2,74 Pozostałe 4,82AIG 2,59
Euler Hermes 35,65 QBE 1,97 Mapfre 2,45
Coface19,64
Credito y Caucion 8,78
Atradius 21,36 (Atradius+CyC =30,14)
cd. tab. 2
Rysunek 7. Główni uczestnicy światowego i polskiego rynku ubezpieczeń kredytu kupieckiego w 2008 roku (w %)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie International Credit Insurance
& Surety Association, raportów rocznych Euler Hermes, KUKE i informacji nieformalnych
Struktura rynku zdominowana jest przez ubezpieczenia kredytu kupieckiego dla dużych przedsiębiorców. Jednak wyniszczająca konkurencja cenowa na rynku korporacyjnym i jego nasycenie wymusza zmianę podejścia ubezpieczycieli kre- dytu do rynku i poszukiwania nowych nisz. Obecnie zaobserwować można rosnące znaczenie ubezpieczenia należności dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP).
Zakłady ubezpieczeń prowadzące działalność na polskim rynku ubezpieczeń kredytu muszą stawić czoła zmieniającym się warunkom rynkowym. W przy- padku polskich ubezpieczycieli jest to konkurencja ze strony globalnych graczy, w przypadku tych ostatnich – specyfika polskiego rynku i jego uwarunkowania, które z kolei znają polscy ubezpieczyciele. Postępująca deregulacja, globaliza- cja i koncentracja działalności, zmiany w dystrybucji produktów finansowych, zmieniające się potrzeby klientów, wdrażanie nowych technologii, rosnące zna- czenie marki, znaczenie rynków kapitałowych i rozwój alternatywnych metod transferu ryzyka mają wpływ na rosnącą intensywność konkurencji. Powoduje ona, że zakłady ubezpieczeń muszą reorganizować dotychczasowe modele biz- nesowe (operacyjne) [Arendse 2006, s. 24–27] i w większym stopniu zwracać uwagę na efektywność prowadzonej działalności, głównie w podstawowych jej obszarach.
W odpowiedzi na nowe warunki działania ubezpieczyciele kredytu dążą do usprawnienia i poprawienia wyników swojej działalności między innymi poprzez zmianę swojej oferty, dywersyfikację taryf ubezpieczeniowych, rozwój sieci sprze- daży, usprawnienie systemu likwidacji szkód, wprowadzanie systemów informa- tycznych oraz poprawę wyników działalności lokacyjnej.
Coface 16 Pozostałe 3
Euler Hermes 62
KUKE 7 Atradius 12
Rynek ubezpieczeń kredytu kupieckiego cechuje się cyklicznością. Cykl koniunkturalny w ubezpieczeniach kredytu jest pochodną cyklu koniunkturalnego w ubezpieczanych branżach i krajach. Wykazuje on istotne podobieństwo w sto- sunku do cyklu koniunkturalnego w całej gospodarce34. Można go zdefiniować jako tendencję określonej zmiennej, np. wskaźnika szkodowości i dostępności ochrony ubezpieczeniowej do wzrostu i spadku z pewną regularnością w badanym okresie (rysunek 8). Cykl ten podzielony jest na dwie fazy: twardego (hard market) i miękkiego rynku (soft market)35.
Rysunek 8. Fazy cyklu koniunkturalnego w ubezpieczeniach kredytu kupieckiego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Lisowski i Zimowski 2008, s. 91] oraz [Moody’s Insurance – Euro- pean Credit Insurance 2009, s. 5]
Z fazą tzw. miękkiego rynku mieliśmy do czynienia po wejściu polski do Unii Europejskiej (w latach 2004 – I połowa 2008). Wtedy to polepszająca się koniunktura, wzrost zainteresowania przedsiębiorstw ubezpieczeniami kredytu jako instrumentu zabezpieczającego przez ryzykiem kredytowym, polepszająca się rentowność tech- niczna tych produktów były czynnikiem, który powodował narastającą walkę kon- kurencyjną w tym segmencie rynku. Przejawiała się ona m.in.:
– znacznym obniżeniem cen36 w celu utrzymania udziału w rynku lub jego zwięk- szenia,
34 Praktycy uznają, że w ubezpieczeniach kredytu wynosi on 6–7 lat [Wallace ok. 2008].
35 Szerzej [Lisowski i Zimowski 2008, s. 91–92].
36 Średni poziom stawek w połowie lat 90. wynosił 2–4% (liczony od ubezpieczonego obrotu brutto), a pod koniec lat 90. spadł do 1%. Od 2003 roku znaczny spadek liczby upadłości i poprawa
punkt
3. Zaostrzenie polityki akceptacyjnej ubezpieczycieli (wzrost składek redukcja limitów zarządzanie portfelem) stabilizacja szkodowości
4. Redukcja szkodowości w wyniku podjętych kroków
i stabilizacji gospodarki zwrotny
górny
punkt zwrotny dolny hardmarket
hardmarket
soft m arket soft market
zmienna (np. wskaźnik szkodowości) czas
5. Dalsza redukcja szkodowości
w wyniku zakończenia
kryzysu kredytowego 2. Początek
kryzysu kredytowego szybki wzrost wskaźników szkodowości
1. Niska szkodowość powolny wzrost wskaźników szkodowości z powodu konkurencji
