SIERPIEŃ
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 7— 8 (2000)
L e n c z o w s k i F ., Z w ie r z ę ta w h e r b a c h m i a s t p o l s k i c h ...169
J a r a Z. d M a r k i e w i c z F ., Z d r o w o tn o ś ć r y b w s t a w a c h T a tr z a ń s k ie g o P a r k u N a ro d o w e g o w r o k u 1967 . ____ . . . ... . . . . . . ___ .. 175
P i s k o r z B., R o z p r z e s tr z e n ia n ie się g r z y b ó w ...177
M ł y n a r s k i M ., P ła z y i g a d y W ę g i e r ...181
O l s z e w s k i A ., K ilk a u w a g o tz w . „ P a ta g o ń s k im ty p ie z lo d o w a c e n ia ” . 184 G a j o s E ., L a C a m a r g u e , j e j b y d ło i k o n i e ... 187
M a r k s A ., O z m a n a r a z i e b e z r e z u l t a t u ... 189
J a s i ń s k i A ., P r o l a k t y n a — h o r m o n „ m iło ś c i r o d z i c ie l s k ie j” . . . . 190
S k r z y p c z y ń s k a M. , Co t o s ą c e c i d i a ? ... . 192
G r o d z i ń s k a N ., O b r o n n a r o la łu s e k o w a d ó w ... 195
N i t e c k i C z., L a n g e r w e r d e r — r a j d la o r n i t o l o g ó w ... 197
L u t e r e k R ., G r a d a c j e s z k o d liw y c h o w a d ó w l e ś n y c h ...200
N a r ę b s k i W ., O w u lk a n o lo g u M a u r y c y m K o m o ro w ic z u w 6 0 -lecie je g o w y p r a w y b a d a w c z e j n a I s l a n d i ę ... 201
D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e U c z e n ie c z y ta n ia p ię c io le tn ic h i m ło d s z y c h d z ie c i z y s k u je c o ra z w ię c e j z w o le n n ik ó w (I. V e tu la n i) ... 204
A m a z o ń s k i m a n g a n (E. S c h n a y d e r ) ... 205
A m p l e x u s u p ła z ó w b e z o g o n o w y c h (L . K o w a l e w s k i ) ...’ 206
F o to g r a f ia k o s m ic z n a w g e o lo g ii (K . N a w a r a ) ... 207
W j a k i s p o s ó b k r a b y p u s t e ln i k i w y b i e r a j ą m u s z lę m ie s z k a ln ą ? (M. S m ia ło w s k a ) ...208
A l l i u m c e p a L. — r o ś lin a n ie ty lk o p r z y p r a w o w a (W. J . P a jo r ) . . 210
R o z m a ito ś c i ...211
R e c e n z je N o w a k s i ą ż k a o A lb e r c ie E in s t e in i e (W . Z o n n ) ... 215
J . S a d i l : P la n e t y ( m . ) ... 215
J . R . P i e y c e , E. E. D a v i d : Ś w ia t d ź w ię k ó w ( m . ) ... 215
N a t r o p a c h c z ą s te k ( m . ) ...216 K o m u n ik a t
S p i s p l a n s z
I. P O P IE L I C A , G lis g lis (L.) d . — F o t. W . S tr o jn y I I . K IE Ł K U J Ą C Y B U K . — F o t. J . Z e m b r z u s k i
I I I . S Y N O G A R L IC E T U R E C K IE n a g n deździe z p is k lę ta m i. — F o t.
J . Z e m b r z u s k i
IV a. N IE D Ź W IA D E K w r e z e r w a c i e S m r e c z y n y . — F o t. J . Z e m b r z u s k i IV b. N IE D Ź W IA D K I w r e z e r w a c i e S m r e c z y n y . — F o t. J . Z e m b r z u s k i
V . P O J E Z I E R Z E K A S Z U B S K IE . S t r u g a b e z n a z w y z a s i la j ą c a j e zio ro W d z y d z e i m o k r a d ła w p r z e d ł u ż e n iu r y n n y p ó łn o c n e j z a t.
J e le n ie . — F o t. H . V o g e l
V Ia . R Z Ę Ś L W IO S E N N A , C a łlib r ic h e v e r n a L . e m . L ó n n r . — F o t.
Z. Z w o liń s k a
V Ib . A N T O L K A , C y a th u s s tr ia t u s (H u d s . e x P e rs .). — F o t. Z. Z w o li ń s k a
V II. K A M IE N IO Ł O M G R A N IT U . S tr z e li n n a D o ln y m Ś lą s k u . — F o t. W . S tr o jn y
V I I I . K R U C Z E S K A Ł Y , p r z y p o to k u K a m ie n n a k o ło S z k la r s k ie j P o rę b y . — F o t. W . S t r o jn y
O k ł a d k a : G ą s ie n ic a n ie d ź w ie d z ió w k i, A r c tia c a ja L . (L e p id o p te r a A r c tiid a e ) . — F o t. W . S tr o jn y
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA
(R o k z a ło ż e n ia 1875)
L IP IE C -S IE R P IE Ń 1968 ZESZYT 7—8 (2000)
F R A N C IS Z E K L E N C Z O W S K I (K ra k ó w )
Z W IE R Z Ę T A W HERBACH MIAST POLSKICH
Omawiane są tu h erb y tylko tych miast, które leżą w granicach współczesnej Polski.
W poczcie naszych m iast są m iasta stare, m a
jące dawną, bo X III i XIV w ieku sięgającą m e
trykę, a do nich należą przede w szystkim m ia
sta śląskie i pom orskie oraz niektóre wielko- i małopolskie. Wiele m iasteczek stary ch nie
długo po swoim założeniu, tj. lokacji na praw ie niemieckim, spadło, przew ażnie z przyczyn konkurencji handlow ej — jako zbyt blisko sie
bie położonych — do rzędu wsi, czyli utraciło swe praw o miejskie, np. n a Śląsku: Sławięcice, Przyłęk, Koziniec, K ostom łoty, Zawonia. Rów
nież wiele daw nych m iasteczek zniknęło w cza
sie najazdu szwedzkiego w połowie XVII w.
oraz w K rólestw ie Polskim po upadku pow sta
nia styczniowego, padły bowiem ofiarą represji rządu carskiego i zostały zamienione na wsie.
Dziś zaś są także takie m iasta, które niedawno w yrosły bądź z osiedli, bądź jako nowo zało
żone.
N ajw ażniejszym źródłem wiadomości o h er
bach m iejskich są pieczęcie m iast na których one figurują. Herb je st symbolem samorządu miejskiego (samego zarządu miasta, a więc rady m iejskiej) i zaw iera trad y cję przeszłości danego m iasta, je st oznaką rep rezen tacyjną miasta.
Miasto, jako jednostka praw na, a więc mo-
W nin iejszym artykule opierałem się na w ydaw nictw ie zbiorow ym M ia sta p o ls k ie w T y s ią c le c iu t. I i II oraz na opracowaniu M. G u m o w s k i e g o H e r b y m ia s t p o ls k ic h , Warszawa 1960.
25
gąca w ystaw iać dokum enty, obierało sobie herb, tzn. został on w y brany bądź przez w ójta dzie
dzicznego, bądź radę m iejską lub burm istrza.
Z biegiem czasu na w ybór h erb u miejskiego miał w pływ panujący, in sty tu cja kościelna (bi
skup, klasztor) lub osoby p ryw atne jako w łaści
ciele m iast, czego dowodzą licznie spotykane w herbach godła książęce (królewskie), biskupie, opackie i rycerskie (szlacheckie). M iasta, k tó rym herb został z góry nadany, są późniejszego pochodzenia.
Herb przyjęty przez miasto stale istnieje, przy czym mogą w nim zachodzić pew ne zmia
ny, np. Górowo Iławeckie w wojew. olsztyń
skim, miasto założone w pierw szej połowie XIV w. miało pierw otnie w herbie w ilka z owcą w paszczy, ale od XVI w. zamieniono go na lisa z gęsią w pysku; K ętrzy n w wojew.
olsztyńskim , założony u schyłku XIV w. miał zrazu w herbie samego niedźwiedzia, w XV w.
niedźwiedzia na tle 7 drzew, a od XIX w. nie
dźwiedzia między trzem a jodłam i; Drohiczyn w wojew. białostockim, założony pod koniec XV w. m iał tylko głowę tu ra (żubra), a w XVIII w ieku już całego tu ra albo żubra; Dębica w wo
jew. rzeszowskim m iała w XVI w. — gryfa, a w okresie XVII—XIX w. — raka, a w XX w.
wróciła do gryfa.
H erby m iejskie są przew ażnie jednopolowe i umieszczone w polu bez tarczy (w przeciw ień
stw ie do herbów szlacheckich), a jeśli już w y
stępuje w nim tarcza, to herbem jest to, co jest
G D Y N IA — m ia s to p o r to w e w w o j. g d a ń s k im ; G d y n ia w y s tę p u j e w ź ró d ła c h ju ż w 1253 r. j a k o w ła s n o ś ć r y c e rs k a , a w la t a c h 1380— 1772 s ta n o w iła w ła s n o ś ć k la s z to r u k a r t u z ó w w K a r tu z a c h . W 1926 r. o tr z y m a ła p r a w o m i e js k ie (w 1904 r . o tw a r t o t u m a łe k ą p ie lis k o m o r s k ie , z a ś w la t a c h 1924— 1930 w y b u d o w a ła P o ls k a
p o rt)
w yrażone w obrębie tarczy, zaś w szystko poza nią uwidocznione stanow i jeno dekorację herbu.
Są też h erb y dwupolowe, które posiadają nie
któ re z m iast śląskich, gdzie w pierw szym polu n a tarczy w idnieje orzeł książęcy, a w drugim jakiś in n y w izerunek danego m iasta; np. Bytom O drzański w wojew. zielonogórskim m a w jed nym polu orła dolnośląskiego, k tó ry oznacza przynależność m iasta do Dolnego Śląska, a w drugim polu rybę, k tó ra świadczy o jego położeniu nad ry b n ą rzeką O drą; Opole nad O drą m a herb z połową orła górnośląskiego i z połową krzyża wziętego od miejscowego kościoła św. K rzyża; Nowe M iasto Lubawskie w wojew. olsztyńskim m a w jednym (górnym) polu lwa, a w drugim (dolnym) różę itd. Tarczę
S O P O T — m ia s to , k ą p ie lis k o m o r s k ie n a d Z a to k ą G d a ń s k ą , w w o j. g d a ń s k im ; w 1283 r . k s . P o m o r z a G d a ń s k ie g o M sz c z u j (M e stw in ) I I n a d a ł go c y s te r s o m w O liw ie ; w k o ń c u X V I w . p o w s ta ł a t u w ie ś r y b a c k a . W 1 p o ło w ie X I X w . s t a ł s ię m ie js c o w o ś c ią k u r a c y j n o - - le tn is k o w ą . W 1901 r. S o p o t u z y s k a ł p r a w o m ie js k ie
S Z C Z E C IN E K — m ia s to p o w ia to w e w w o j. k o s z a liń s k im ; o d X I w . i s tn i a ł j a k o o s a d a , a o k o ło 1310 r . o tr z y m a ł od k s. p o m o r s k ie g o W a r c is ła w a IV p r a w o m ie js k ie . P r z e b ie g a ł p rz e z e ń s z la k s o ln y z K o ło b rz e g u do W ie lk o p o ls k i. W 1601 r . p o w s ta ł a t u s z k o ła p o ls k a ,
a w 1640 r . g im n a z ju m
trójpolow ą m ają np. Tarnow skie Góry, zaś ta r czę czteropolow ą — Wrocław, Głogów, Św id
nica, a pięciopolową — Żary.
H erby m iejskie w ykazują dużą rozm aitość co do w izerunków na nich przedstaw ionych, bo są na nich godła założycieli lub właścicieli m iast, a więc króla; m ają przeto orła z koroną, jak;
Gniezno, Poznań, Sandomierz, Korczyn, Ino
w rocław , Nieszawa i in., lub m ają tylko skrzy
dło i nogę orła, np. K rzepice w wojew. kato
wickim, założone przez Kazim ierza W., k tó ry zbudow ał tu zamek, toteż w herbie tego m iasta w idnieją podw ójna w ieża zamkowa, a obok niej orle skrzydło i noga; godła w skazujące na księ
cia, a więc orzeł książęcy bez korony, którego m ają np. Koźmin, Połaniec, a dalej orzeł górno
śląski w herbach np. Bielska, Cieszyna, Gliwic, Opola; orzeł dolnośląski fig uruje w herbach W rocław ia, Głogowa, Bolesławca, Złotoryi, N a
mysłowa, zaś gryf pom orski — w herbach Bia
łogardu, Wolina, Szczecinka, Słupska, Gryfowa, Gryfic; głowa gryfa w ystępuje w herbach Szczecina, K artu z i szpon gryfa — w herbie Suchania w wojew. szczecińskim.
Istnieją h erb y zaw ierające godła rycerskie (szlacheckie) założycieli lub właścicieli miast, np. herb rodu Jordanów „T rąby” m ają w swych herbach m iejskich: D ukla w wojew. rzeszow
skim, założona na początku XVI w. przez Jana Jordana; Jordanów w wojew. krakow skim , m a
jący 3 trąb y m yśliwskie, ułożone jedna nad drugą i Zakliczyn; herb rodu W ielopolskich
„S tary koń” ma w herbie Sucha Beskidzka, bo jej w łaścicielam i jeszcze jako wsi byli Wielo
polscy; Ożarów w wojew. kieleckim, założony przez J. Ożarowskiego, m a herb Ożarowskich
„Rawicz”, przedstaw iający pannę siedzącą na niedźwiedziu; Rawicz w wojew. poznańskim ma
K O Ź L E — m ia s to p o w ia to w e n /O d r ą w w o j. o p o ls k im , w s p o m n ia n e j e s t ju ż w k r o n ic e G a lla ; p ra w d o p o d o b n ie o k o ło 1281 r . z o s ta ło lo k o w a n e p rz e z k s. o p o lsk ie g o K a z im ie rz a I I . W c z a sie w o jn y 3 0 -le tn ie j z o sta ło z łu -
ipione i s p a lo n e
herb „Rawicz” , w yjaśniający pochodzenie na
zw y m iasta i jego godła, w którym w idnieje po
łowa h erb u założyciela, tj. niedźwiedź bez pan
ny; do tej kategorii należą h erby m iast; Leszna w wojew. poznańskim , założonego przez R. Lesz
czyńskiego, Zbąszynia w wojew. poznańskim, założonego przez Zbąskich, Bojanowa w tym że województwie, któ re z godła Bo janowskich (herb Junosza) otrzym ało herb, w yobrażający b aran a w ybiegającego z lasu, Ciężkowic w pow.
tarnow skim , m ających w herbie ty ln ą połowę lw a lub gryfa, tj. połowę godła pierw otnych ich właścicieli — G ryfitów i wiele innych. M iasta należące do kościoła m ają w herbie pelikana karm iącego swe pisklęta, gdyż p tak ten jest ogólnym sym bolem kościoła. Np. Łowicz, nale
żący do arcybiskupstw a gnieźnieńskiego ma
25*
B Y T O M O D R Z A Ń S K I — n /O d rą , w w o j. z ie lo n o g ó r
s k im , n a js ta r s z y w a r o w n y g ró d p ia s to w s k i, w y m ie n io n y j e s t w z a p is k a c h k r o n i k a r s k i c h z l a t 1005, 1109 i 1157. B y ł g ro d e m k a s z te la ń s k im (1222 r.), m ia ł z a m e k o b ro n n y . N a p rz e ło m ie X V I/X V II w . w ła ś c ic ie l m ia s ta h r J e r z y S z e n a jc h r o z w in ą ł u p r a w ę w in o ro ś li i s a d o w n ic tw o , s p r o w a d z ił b a ż a n ty , z a ło ż y ł w 1601 r . g im n a - z ju m - a k a d e m ię z w y d z ia ła m i: te o lo g ii, p r a w a , m e d y c y n y , filo z o fii, r e t o r y k i i a s tro n o m ii. M ia sto m a h e r b d w u p o lo w y : z p o ło w ą o rła d o ln o ś lą s k ie g o , o z n a c z a ją cego p rz y n a le ż n o ś ć do D o ln e g o Ś lą s k a , w je d n y m p o lu , a r y b ę — ja k o p o ło ż o n e n a d r y b n ą O d r ą — w d ru g im
p o lu
M IE R O S Z Ó W — m ia s to w p o w ie c ie w a łb r z y s k im , w w o j. w ro c ła w s k im . N ie m o ż n a u s ta lić d a ty lo k a c ji m ia s ta , le c z w ia d o m o , że w 1354 r . b y ł tu ta r g . W 1647 r.
p o w s ta ł t u m ły n p a p ie r n ic z y
B IE L S K P O D L A S K I — m ia s to p o w ia to w e w w o j. b i a ło s to c k im ; w y s tę p u j e ź ró d ło w o ju ż w 1252 r., a k s.
p ło c k i W ła d y s ła w n a d a ł m u w 1440 r . p r a w o c h e łm iń s k ie , z a ś w 1495 r . o tr z y m a ł p r a w o m a g d e b u r s k ie od
w . k s . A le k s a n d r a J a g ie llo ń c z y k a
w sw ym herbie dw a pelikany zwrócone do sie
bie grzbietam i, zaś Reszel w wojew. olsztyń
skim, założony przez biskupa w arm ińskiego ma w h erbie niedźwiedzia stojącego n a pastorale.
Są h erb y tzw. mówiące (podobnie ja k u szlachty), które posiadają liczne m iasta, a m ów ią one to, co przedstaw iają, tj. określają obrazowo sam ą nazw ę m iasta, np. K onin w w o
jew. poznańskim m a w herbie biegnącego ko
nia; T urek w tym że w ojew ództw ie m a tu ra ; Jelen ia Góra w wojew. w rocław skim m a je le nia stojącego n a szczycie góry z gałązką z 3 żo
łędziam i; Sokołów P odlaski m a sokoła stojącego na gałęzi; Czaplinek w w ojew. koszalińskim m a zam ek o 3 basztach z czaplą na baszcie środ
kow ej; W ronki w wojew. poznańskim m ają w ro
nę; Sarnow a w w ojew. poznańskim m a sarnę;
R ybnik w wojew. katow ickim ma rybę; Wołów w wojew. w rocław skim m a wołu; Koziegłowy w wojew. katow ickim m ają 3 kozie głowy; Lwó
w ek w wojew. poznańskim m a lw a stojącego na ty ln y ch łapach; Lew in Brzeski w wojew.
opolskim m a lw a w ychylającego się do połowy zza gór; Żm igród (Żmijo-gród) w wojew. w ro cław skim m a sm oka czołgającego się u stóp baszty. J a k więc w idać z pow yższych p rzy k ła
dów, nazw y m iast są w ich herbach obrazowo przedstaw ione.
Spotyka się także h erby mówiące, które zo
stały utw orzone od niem ieckiej nazw y m iasta, k tó rą nadali m u osadzeni w nim koloniści n ie
m ieccy i odpow iadający tej nazw ie herb, np.
N iem odlin w wojew. opolskim (niem. F alken- berg) m a w herb ie sokoła (niem. Falkę); G łucho
łazy w tym że województwie (niem. Ziegenhals) m a popiersie kozy (niem. Ziege); Barwice w wojew. koszalińskim (niem. Bar-w alde) ma niedźw iedzia stojącego pod drzew em (niem.
Bar); Lębork w w ojew. gdańskim (niem. Lo- w enburg) m a lw a strzegącego zam ku (Lówe) i inne, jak K ościerzyna w wojew. gdańskim czy O rn eta w wojew. olsztyńskim.
Istn ieją h erb y naw iązujące do położenia m ia
sta lub charak tery sty czn ej cechy jego najbliż
szej okolicy, jak położenie nad morzem, rzeką, jeziorem lub w pobliżu puszczy z żyjącą w niej zw ierzyną. Np. Sopot nad zatoką G dańską ma w herbie m ewę stojącą n a rybie; Gniew n/W isłą w wojew. gdańskim ma mewę z ry b ą w dziobie;
Chocz n /P ro sn ą w wojew. poznańskim m a 3 głowy rybie, któ ry ch ilość może w skazywać na obfitość ry b w tej rzece; Suraż n/N arw ią w wojew. białostockim ma rybę; Lubaw ka n/B obrem w wojew. w rocław skim m a w herbie w ieżę forteczną stojącą nad brzegiem rzeki, w której płynie ryba; Goniądz w wojew. biało
stockim w związku z bliskością puszcz m a w herbie niedźwiedzia; M iędzylesie w kotlinie Kłodzkiej m a w ilka kroczącego n a tle 3 drzew, a więc w yobrażenie h erb u naw iązuje do położe
nia m iasta i ch arak teru jego okolicy; Pełczyce w w ojew. szczecińskim m ają dąb, n a k tó ry w spina się niedźwiedź; Sławno nad W ieprzą w wojew. koszalińskim m a w herbie gryfa i w i
jącą się rzekę (Wieprzę); Słupsk nad Słupią w tym że w ojew ództw ie m a gryfa w y ch y lają
cego się znad 3 k o ry t rzeki (Słupi), k tó ra tak w łaśnie się rozdziela przepływ ając pod miastem.
N iektóre z podobnych herbów mogą też w ska-
J A N Ó W — w w o j. k a to w ic k im , b y ł m ia s te m o d s c h y łk u X V I I w . do 2 p o ło w y X I X w ., a d z iś j e s t w s ią w p o w ie c ie c z ę s to c h o w s k im . Z a ło ż y ł go n a k a r c z o w is k u J a n A le k s a n d e r K o n ie c p o ls k i. W in c e n ty K r a s ic k i, o jc ie c p o e ty z a ło ż y ł tu k s ię g o z b ió r, g a le r ię o b ra z ó w i z b ro -
jo w n ię - m u z e u m
tych, które leżą nad m orzem lub nad rzekam i i w związku z tym położeniem posiadają w h e r
bach ryby.
Są również herby kombinowane, bo do takich chyba należą: Prochow ice w wojew. w rocław skim, m ające w herbie zająca z rybim ogonem;
Sianów w wojew. koszalińskim m a w herbie gryfa z rybim ogonem unoszącego się nad rzeką;
Kowalewo Pom orskie w wojew. bydgoskim ma w herbie połowę ry b y i półksiężyc między dwiem a gwiazdami; Srokowo w wojew. olsztyń
skim posiada głowę orła i lilię; Kock w wojew.
lubelskim m a herb z dw iem a wieżami, między którym i figu ru je koń, a pod nim ryba, która w skazuje n a rzekę W ieprz, nad k tó rą miasto jest położone.
W ystępują wreszcie herb y przedstaw iające tylko część jakiegoś ssaka lub ptaka, np. głowę tu ra albo wołu, a posiadają je: Chojnice w wo
jew. bydgoskim •—- głowa tu ra z pierścieniem w nozdrzach; Drohiczyn w wojew. białosto
ckim — głowa tu ra, Człuchów w wojew. kosza
lińskim — głowa wołu; Dynów w wojew. rze
szowskim — głowa wołu z pierścieniem w noz
drzach; K nyszyn w wojew. białostockim —- głowa wołu czy może tu ra ; Opole Lubelskie — głowa wołu; S ejny w wojew. białostockim — głowa wołu; Zam brów w tym że wojewódz
twie — głowa wołu lub tu ra ; — głowę łosia z 2 szerokim i łopatam i po bokach głowy ma w herbie Wasilków w wojew. białostockim; Wo
dzisław w wojew. kieleckim ma w herbie głowę lw a ziejącego z paszczy ogniem; Dobra w wo
jew. w arszaw skim m a przednią połowę dzika;
S T O C Z E K Ł U K O W S K I — m ia s to w p o w ie c ie łu k o w sk im w o j. lu b e ls k ie g o ; s ta n o w ił o n w ła s n o ś ć b is k u p ó w p o z n a ń s k ic h . W la t a c h 1540— 44 o tr z y m a ł p r a w o m i e j sk ie. Z n a n y b y ł z ta r g ó w n a zboże, b y d ło i n ie ro g a c iz n ę . G en. J. D w e rn ic k i s to c z y ł t u b itw ę 14 lu te g o 1831 r.
r o z b ija ją c k o r p u s r o s y js k i
W R O N K I — m ia s to w p o w ie c ie s z a m o tu ls k im n /W a r tą w w o j. p o z n a ń s k im . W y s tę p u ją ź ró d ło w o joiż w 1251 r.
P r a w o m i e js k ie u z y s k a ły w 1383 r. D o p o c z ą tk ó w X V I w . b y ło to m ia s te c z k o k r ó le w s k ie . T ę d y p rz e b ie g a ł s z la k h a n d lo w y P o z n a ń — S z c z e c in i o d b y w a ło się 11 j a r m a r k ó w ro c z n ie . N ie m c y w y b u d o w a li t u d u ż e
w ię z ie n ie . H e r b n a w ią z u je do n a z w y m ia s ta
R A K Ó W — w w o j. k ie le c k im , b y ł m ia s te m od 2 p o ło w y X V I w . do 2 p o ło w y X I X w ., a d z iś j e s t w s ią w p o w ie c ie o p a to w s k im . Z a ło ż o n y w 1567 r ., z d o b y ł so b ie ro z g ło s ja k o o ś r o d e k a r ia n iz m u . W ła ś c ic ie le m i a s t a z b u d o w a li r a t u s z , p a p ie r n ię , d r u k a r n ię i sz k o łę (w 1602 r.), k tó r a z y s k a ła d la R a k o w a n a z w ę S a r m a c k ic h A te n . A k a d e m ia R a k o w s k a k s z ta łc iła m ło d z ie ż z S ie d m io g ro d u , N id e r la n d ó w i N ie m ie c . U c h w a ła s e j m u z 1638 r . z lik w id o w a ła r a k o w s k ie c e n tr u m p o ls k ie g o
a r ia n iz m u
M R Ą G O W O — m ia s to p o w ia to w e w w o j. o ls z ty ń s k im ; n a jd a w n ie js z a w z m ia n k a p o c h o d z i z 1338 r .; b y ł t a m z a m e k k r z y ż a c k i. O tr z y m u je w l a t a c h 1401— 1407 p r a w o m ie js k ie od k o m t u r a k rz y ż a c k ie g o . O b e c n a n a z w a z o s ta ła n a d a n a m i a s tu w 1947 r. d la u c z c z e n ia k s.
K rz y s z to fa C e le s ty n a M r o n g o w iu s z a (1764— 1855), o b ro ń c y ję z y k a p o ls k ie g o
B aranów Sandom ierski i B aranów W ielkopolski posiadają w herbach głowę b arana; H rubieszów w wojew. lubelskim , Leżajsk w wojew. rze
szowskim, Osieczna w wojew. poznańskim , O strów Lubelski, Sieraków w wojew. poznań
skim, Ujście n/N otecią m ają w sw ych herbach głowę jelenia; Szlichtingow a w wojew. zielono
górskim — dw a rogi jelenie; M rągowo w wojew.
olsztyńskim — łapę niedźwiedzia; Lidzbark w woj. olsztyńskim ■— głowę jednorożca; Szcze
cin, K artu zy w woj. gdańskim , Police w wojew.
szczecińskim m ają w herbach głowę gryfa; Do
brzany w wojew. szczecińskim — nogę gryfa.
Spośród s s a k ó w najliczniej rep reze n to w ane są w herbach m iast: j e l e ń , którego ma 21 m iast, a mianowicie: B ieruń S tary, Dobre Miasto, Gorzów Śląski, Jelen ia Góra, Kozienice, Łomża, Parczew , Piła, Ryn, P raszka, Rzepin, Piaski, Bukowsko, Miłakowo, Szczytno, Wąsosz, Radziłów, W ieleń, W yrzysk, Złotów, Zabłudów ; l e w , którego m a 16 m iast, tj. Dębno, Gorlice, Głubczyce, Chełmsko Sl., K ietrz, Legnica, Le
w in Brzeski, Lębork, Lwówek, Lwówek Sl., L u- bertów , M arkuszów, Nasielsk, Nowe M iasto Lub., Skw ierzyna, Zaniem yśl;
n i e d ź w i e d ź , którego posiada 12 m iast, tj. Adamów, Chełm, Goniądz, K ętrzyn, Koście
rzyna, Łuków, Mieszkowice, Pełczyce, P rz e myśl, Rawicz, Reszel, W ęgrów;
w ó ł , którego m a 8 m iast, a m ianow icie Głusk, Bielsk Podlaski, Brok, Józefów, Trzcianka, Wo
łów, Uraz, Wizna;
k o z i o ł , którego m a 7 m iast, tj. Biskupice, K ryłów , K ałuszyn, Lublin, N arew , Ślesin, Wie
ruszów;
M IĘ D Z Y L E S IE — m ia s to w p o w ie c ie b y s trz y c k im n /N y s ą K ło d z k ą , w w o j. w r o c ła w s k im , lo k o w a n e p rz e d 1294 r. H u ta ż e la z a w 1328 r., k u ź n ic a i h u t a s z k ła w 1458 r. O d 2 p o ło w y X V I I I w . r o z w in ą ł s ię t u p r z e m y s ł ln ia r s k i . H e r b n a w ią z u je do c h a r a k t e r u o k o lic
m ia s t a
K IE R N O Z IA — w w o j. łó d z k im , n ie g d y ś m ia s te c z k o do 1870 r., a d z iś j e s t w s ią . N ie p o s ia d a d o k u m e n tu lo k a c y jn e g o . W c z a s ie n a j a z d u sz w e d z k ie g o m ia s to zo
s ta ło s p a lo n e
d z i k , którego ma 5 miast, tj. Debrzno, K ier
nozia, K utno, Łęczna, Łobżenica;
k o ń w ystępu je w herbach 3 m iast, tj. Konin, K ow ary, Sucha Beskidzka;
w i l k fig u ru je w h erbach 3 m iast, tj. Grajewo, Łobez, M iędzylesie;
l i s w ystępu je w herbach 3 m iast: Górowo Iław., Terespol, Tuliszków;
b a r a n fig u ru je w herbach 2 m iast: Bojanowo, Mrocza, a owca — Piaseczno;
k o z a w ystępuje w herbach 2 m iast: Kałuszyn, Radzyń Podlaski;
s a r n a fig uruje w herbie S arnow ej;
p i e s w ystępuje w herbach 2 miast, tj. Iłowa, Orchówek;
ł a s i c a fig uruje w herbie m iasta Łosice;
s m o k je st w herbach Żm igrodu i O rnety, a w ą ż — Dłutowa.
Spośród p t a k ó w zaś reprezentow ane są w herbach m iast:
ł a b ę d ź , którego m a 7 m iast: Biłgoraj, Kępno, Łabędy, Widuchowa, Wysokie Mazowieckie, Zbąszyń, Żelechów;
o r z e ł , którego m a 5 m iast (nie licząc królew skich i książęcych), tj. Choszczno, Kalisz Po
morski, Leśnica, Paczków, Tyszowce;
s o k ó ł w ystępuje w herbach 5 m iast: Sokołów Podlaski, Sokołów Małopolski, Niemodlin, Ros- sowa, Złocieniec;
k o g u t figuruje w herbach 4 miast: Kurów, K urzętnik, Oława, Stoczek;
p e l i k a n jest w herbach 4 miast: Grabów, Łowicz, Szubin, Żydowo;
m e w a w ystępuje w herbach 2 m iast: Gniew, Sopot;
c z a p l a jest w herbach 2 m iast, tj. Czaplinek, Janów;
j a s t r z ą b figuruje w herbie m iasta Mirsk;
k r u k jest w herbie Gozdnicy;
w r o n a jest w herbie m iasta W ronki;
Nadto 11 m iast posiada w swych herbach r y b y , a mianowicie; Giżysko, Górzno, Gdynia, Kleczew, Kopanica, Kołbiel, K rasnystaw , R yb
nik, Suraż, Szamocin, Tarnogóra; r a k jest w herbach 4 m iast: Chodel, Filipów, Raków, Wohyń; zaś p s z c z o ł y są w herbie Zduńskiej Woli'.
Z B IG N IE W JA R A (W ro cław ) i F R A N C IS Z E K M A R K IE W IC Z (K ra k ó w )
ZDROW OTNOŚĆ RYB W STAW ACH
TA TR ZA Ń SK IEG O PARKU NARODOW EGO W ROKU 1967
Badania zdrowotności rozpoczęto w roku 1965, w następstw ie inform acji od D yrekcji Ta
trzańskiego P a rk u Narodowego o padaniu p strą gów w Zielonym Staw ie Gąsienicowym. J a k kolwiek śnięcie pojedynczych osobników obser
wowano w tym staw ie także w latach poprzed
nich, to jednak dopiero we w rześniu 1965 przy
brało ono rozm iary niepokojące. Zauważono bowiem nie tylko w iększą liczbę ry b m artw ych, ale także sporo chorych, poruszających się chw iejnie i ospale *. Spraw cą śnięcia okazał się grzyb Ichthyophonus intestinalis (Leger-Hesse 1928). Stw ierdzenie obecności tego pasożyta, bardzo trudnego do zwalczania w ogóle, a cóż dopiero w w arunkach zbiorników w ysokogór
skich, zwróciło uw agę na potrzebę stałych b a
dań kontrolnych ichtiofauny Tatr.
W badaniu czerwcow ym obiektem zaintere
sowania było M orskie Oko oraz R ybi Potok tuż poniżej w ypływ u z jeziora. Czynności rozpo
częto od oględzin staw u, najp ierw z brzegów a później z łodzi. Zaobserwowano kilka osobni
ków bardzo silnie wychudzonych, pływ ających ospale; jednego o skórze mocno zaciemniałej w w yniku jednostronnej ślepoty oraz 7 śnię
tych, z których 3 udało się podjąć. Dokładnie badano w zaim prow izow anym laboratorium 36 pstrągów (Salm o tru tta m orpha fario), w tym 2 śnięte, podjęte z dna Morskiego Oka, a 34 zło
wione na wędkę: 20 w M orskim Oku i 14 w Ry
bim Potoku. W ym iary ry b w ahały się w gra
* F. M a r k i e w i c z , Ic h tio fo n o za u p strąga źródlanego (Salm o fo n tin a lls ) w Z ie lo n y m Sta w ie G ąsienicow ym ,
„W szechśw iat” 1967, str. 78—79.
nicach od 14 do 25 cm, a ciężar od 40 do 180 g.
Blisko połowa tj. 17 sztuk, były to ry b y w ychu
dzone, w tym 5 bardzo mocno, włącznie do ob
jawów kacheksji w jednym przypadku.
Nie znaleziono żadnych pasożytów zew nętrz
nych ani na skórze, ani na skrzelach. N atom iast w nerce u dwu osobników z Rybiego Potoku zanotowano obecność pojedynczych torbieli łącznotkankowych, wielkości łebka od szpilki, w ypełnionych sporam i pierw otniaków z rzędu Microsporidia. W tym samym narządzie u trzech innych osobników znaleziono podobne torbiele, w ypełnione m asą bezpostaciową, podobną do tłuszczu. Przypuszczalnie i te torbiele były pierw otnie pochodzenia pasożytniczego.
Bardzo znam ienny był w ynik badania prze
wodu pokarmowego. Mianowicie, u w szystkich pstrągów z M orskiego Oka, z w yjątkiem n a j
bardziej w ychudzonych oraz podjętych z dna, stwierdzono silne otłuszczenie narządów w e
w nętrznych, a w szczególności w yrostków odź- w iernikow ych. W ątrobo-trzustka tych ry b m iała barw ę w yraźnie jaśniejszą aniżeli norm alnie.
Treść przew odu pokarmowego stanow iły: bułka, kiełbasa z dużą ilością tłuszczu, bliżej nie ziden
tyfikow ane pro d uk ty mięsne i ... skórka poma
rańczowa, przy znikomej ilości szczątków owa
dzich lub ich larw . N atom iast w jelicie pstrągów odłowionych w Rybim Potoku, poza pokarm em natu raln y m nie znaleziono żadnego z w ym ienio
nych „turystycznych specjałów ”. I także nie za
notowano w ogóle ani otłuszczenia trzew i ani zm iany zabarw ienia w ątrobo-trzustki. Należy przy tym dodać, że odsetek ryb wychudzonych był praw ie taki sam w m ateriale z obydwu
R yc. 1. P s t r ą g i z M o rs k ie g o O k a . — F o t. J . W ilto w s k i
zbiorników, z tym , że najsilniej w ychudzone pochodziły, nie jak by to można sądzić, z Ry
biego Potoku, a w łaśnie z Morskiego Oka.
Otłuszczenie narządów w ew nętrznych a także zm iany b arw y w ątrob y nie są bowiem w y n i
kiem „dobrego odżyw iania” . Są następstw em zaburzeń przem iany m aterii spowodowanej przyjm ow aniem przez p strąg i dużych ilości n ie
odpowiedniego dla nich pokarm u, bogatego w tłuszcze i w ęglow odany — p rzy niskiej tem p eratu rze wody i niedoborze w itam in w szcze
gólności z grupy A i B. B rak karotenu (prow ita
m iny A), którego pierw otnym źródłem są glony a bezpośrednim skorupiaki planktonow e, p ro w adzi do otłuszczenia w ątroby, do zaburzeń w przem ianach białkow ych i do uszkodzenia kom órek tego narządu. N atom iast w itam ina Bi (rośliny zielone, glony), k tó rej zapotrzebow anie rośnie z w zrostem obciążenia organizm u karm ą w ęglowodanową, pełni w postaci e stru kw asu pyrofosforow ego fu n k cję kokarboksylazy w przem ianach w ew nątrzkom órkow ych kw asu pirogronowego, w cyklu kw asu cytrynow ego.
Zaś w itam ina B2 jako laktoflaw ina uczestniczy w przem ianach białkow ych i tłuszczowych, od
działyw aj ąc n a w zrost organizm u, co u ry b po raz pierw szy w ykazano w łaśnie u pstrągów .
Na podstaw ie w yglądu w ątro b y stopień zw y
rodnienia tego narządu należy ocenić jako sta dium początkowe. W daleko zaaw ansow anym procesie w ątroba jest krem ow a lub w ręcz biała, n iejednokrotnie widoczna z zew nątrz, a pod m ikroskopem w ygląda jako jednolita masa, sil
nie łam iących św iatło kuleczek. Do takiego sta
dium nie doszła żadna z badanych ryb — łącz
nie ze śniętym i, p o djętym i z dna M orskiego Oka. K arm ienie więc pstrągów przez tu rystów nie stw arza bezpośredniego zagrożenia życiu ty ch zw ierząt, podobnie ja k w ynik b ad ania p a
razytologicznego nie w skazuje na istnienie ak tu aln ie lub na możliwość pow stania w n a j
bliższej przyszłości niebezpieczeństw a rozw oju jakiejś parazytozy w obydw u badanych zbior
nikach. N iem niej jednak, ry b y z M orskiego Oka należy uznać za zagrożone. Opisane bow iem za
bu rzenia przem iany m aterii stanow ią n ie w ąt
pliwie czynnik obniżający w rodzoną odporność organizm u wobec ew entualnych pasożytów i wobec niekorzystnych w arunków środow isko
w ych (długa zima, b rak pokarm u naturalnego).
P oddajem y wobec tego pod dyskusję p ro jek t przeciw działania istniejącem u stanow i rzeczy w M orskim Oku. Proponujem y, aby um ożli
wić tu ry sto m karm ienie pstrągów właściwą karm ą, a mianowicie odpowiednim w itam inizo- w anym granulatem paszowym, stosowanym w hodow li ryb łososiowatych. Byłby on sprze
daw any n a m iejscu za drobną opłatą w to reb kach, k tó re m ogłyby także spełniać rolę źródła pew nych inform acji o sam ym pstrąg u i jego biologii, o szkodliwości karm ienia nieodpowied
nim dlań pokarm em (z zapasów własnych), 0 niewłaściwości zaśmiecania staw u kiełbasą 1 skórką pom arańczow ą itp. Realizacja tego pro
je k tu je st możliwa z pożytkiem dla ochrony zdrow ia pstrągów w M orskim Oku, nie pozo
stając równocześnie w sprzeczności z założe
niam i idei O chrony Przyrody.
R y c . 2. P r z y w r a — C r e p id o s to m u m fa r io n is
O biektem badania listopadowego były Staw y Gąsienicowe: Sobkowy i Zielony. Badania roz
poczęto od oględzin stawów. W Sobkowym za
uważono grom adzenie się pstrągów w m niej lub bardziej zaaw ansow anym ubarw ieniu godowym, na p łytkiej wodzie o dnie piaszczystym. W Zie
lonym oględziny nie dały żadnego rezultatu.
Badaniom ichtiopatologicznym poddano 12 osobników p strąg a źródlanego (Salvelinus fo n ti- nalis), k tóre udało się odłowić n a wędkę. Ciężar odłowionych ryb w ahał się w granicach 35—
112 g, a długość od 16-—22 cm. W szystkie cecho
w ały się dobrą żywotnością oraz dobrą lub b a r
dzo dobrą kondycją. Pięć — b y ły to samce go
tow e do ta rła. U jednego osobnika (z silnie otłuszczonym i trzewiam i) płci nie rozpoznano.
Pozostałe 6 b y ły samicami, z których 4 m iały gonady jeszcze nie dojrzałe do tarła, jedna była ju ż po ta rle i jedna w pełni dojrzała ale jeszcze nie w y tarta . Trzy spośród niedojrzałych samic posiadały dużą ilość tk an k i tłuszczowej około trzew i, ale ani u jedn ej z badanych ry b nie za
uważono znam ion zw yrodnienia tłuszczowego w ątrobo-trzustki. Przew ód pokarm ow y u pięciu osobników b ył pusty; u pozostałych zaw ierał:
la rw y ję tek (3 ryby), m uchówek (1 ryba), ochot- kow atych (2 ryby), m ałżoraczki w bardzo dużej
ilości (1 ryba), roztocza wodne (2 ryby), w tym u jednej dw a osobniki jeszcze żywe w chwili badania, czyli po około 6 godzinach od odłowie
nia, szczątki domków chruścików (3 ryby), b li
żej nie określona larw a łuskoskrzydłych (1 ryba) oraz ziarna ik ry p strąg a (2 ryby). Ponadto u dwu ry b znaleziono liczne, u pozostałych po
jedyncze ziarenka piasku.
Badania mikroskopowe narządów w ew nętrz
nych w ykazały w nerce czterech osobników obecność pojedynczych lub nielicznych torbieli łącznotkankowych, bardzo m ałych ale widocz
nych jeszcze gołym okiem, zaw ierających bez
postaciową masę o wyglądzie tłuszczu. U jed nego samca zanotowano dwie podobnej w iel
kości torbiele z zaw artością przypom inającą spory pierw otniaków z rzędu Microsporidia.
Ponadto w w oreczku żółciowym innego samca znaleziono 3 młode p rzy w ry Crepidostom um farionis, bez widocznego odczynu ze strony ży
wiciela, a w jelicie jeszcze innego dwie młodo
ciane postacie nicieni, należących do rodziny Ascaridae. Wreszcie w jelicie u dw u innych znaleziono cysty grzyba Ichthyophonus intesti- nalis o w yglądzie takim samym, jak i zanoto
wano w roku 1965.
A nalizując te w yniki można twierdzić, że w yjątkow e w aru n ki klim atyczne w roku 1967, ciepłe i pogodne lato oraz takaż jesień zapew
niły pstrągom w Staw ie Sobkowym dostatek pokarm u, um ożliw iły intensyw ne żerowanie do początku listopada. Porów nanie zaw artości je
lita pstrągów z Morskiego Oka, badanych w czerwcu tegoż roku z treścią jelita pstrągów ze Staw u Sobkowego pozwala sądzić o większej żyzności tego drugiego. Tu należy dodać, że Staw Sobkowy leży o ponad 200 m wyżej od Morskiego Oka. P strąg i zam ieszkujące ten ostatni, obficie karm ione przez tu rystów nie
właściwą karm ą, „płacą” za to dożywianie upo
śledzeniem funkcji w ątrobo-trzustki, zaburze
niam i przem iany m aterii. Pozostające wyłącz
nie na pokarm ie n atu raln y m pstrągi z Rybiego Potoku oraz Staw u Sobkowego w ykazują zwłaszcza w ty m drugim dobrą lub bardzo dobrą kondycję. Są jednak w w yraźnie w ięk
szym stopniu od nich narażone na inw azję róż
nych pasożytów. Wśród nich w Stawie Sobko
wym największe znaczenie m a niew ątpliw ie grzyb Ichthyophonus intestinalis, spraw ca pierwszego większego śnięcia ryb w Tatrach, w ostatnich latach. Dziś przedstaw ia poten
cjalne niebezpieczeństwo w przypadkach obni
żenia n aturalnej odporności organizm u rybiego m. in. właśnie na skutek zaburzenia przem iany m aterii (funkcji w ątrobo-trzustki) stw ierdzonej u pstrągów w M orskim Oku. Mniej realne w y
daje się niebezpieczeństwo ze strony innych pa
sożytów. Jednak obecność przyw ry Crepidosto
m u m farionis w woreczku żółciowym jednego osobnika oraz nicieni z rodziny Ascaridae w je licie innego, w inna być zanotowana z uw agi na stosunkowo znaczną patogenność ty ch paso
żytów.
B E R N A D E T T A P IS K O R Z (K ra k ó w )
R O ZPR ZESTRZEN IA N IE SIĘ GRZYBÓW
P r z e d s ta w ic ie li g rz y b ó w s p o tk a ć m o ż n a n a k a ż d e j s z e ro k o śc i g e o g ra f ic z n e j — w k a ż d y m k lim a c ie . O p a n o w a ły o n e n ie ty lk o ś r o d o w is k o lą d o w e , a le ż y ją ta k ż e w w o d a c h s ło d k ic h , a n a w e t w m o rz u . J a k o o rg a n iz m y p o z b a w io n e c h lo r o p la s tó w n ie m o g ą z d o b y w a ć p o k a r m u j a k r o ś ln y z ie lo n e ; to te ż ro z w in ę ły r o z m a ite m e c h a n iz m y z d o b y w a n ia p o ż y w ie n ia n a d ro d z e h e te r o tr o f ii. Ż y ją o n e j a k o o rg a n iz m y s a p r o fity c z n e lu b j a k o p a s o ż y ty . U g rz y b ó w lą d o w y c h części w e g e ta ty w n e są n ie w id o c z n e , u k r y t e p o d z ie m ią ja k o tzw . m y c e liu m — g rz y b n ia , s p e łn ia ją c a r o lę o d ż y w c z ą ; n a jb a r d z ie j r z u c a j ą c e s ię w o czy i n a jc z ę ś c ie j p rz e z n a s o g lą d a n e są o r g a n y z w ią z a n e z p ro c e s e m ro z m n a ż a n ia — p r o d u k c ją i ro z s ie w a n ie m z a ro d n ik ó w . W y tw a rz a n ie d o jr z a ły c h z a r o d n ik ó w z d o ln y c h d o k ie łk o w a n ia m o ż n a u w a ż a ć za s t a d iu m sz c z y to w e ro z w o ju g rz y b a .
Z a r o d n i k i e m (s p o rą ) n a z y w a m y tw ó r je d n o k o m ó r k o w y , w k tó r y m z a w a r ta je s t p e w n a in f o r m a c ja g e n e ty c z n a i p e w ie n z a p a s s u b s ta n c ji o d ży w czy ch . W ie lk o ść , k s z t a ł t z a r o d n ik ó w j e s t r ó ż n y i c h a r a k t e r y sty c z n y d l a d a n e g o g a tu n k u . W ie le g a tu n k ó w p r o d u k u je z a r o d n ik i b a r d z o m a łe o ś r e d n ic y 1—2 n , in n e p r o d u k u j ą z a r o d n ik i w ie lk o ś c i m a ły c h n a s io n ro ś lin k w ia to w y c h 100— 300 n (ry c . 1).
Z a r o d n ik i w w ię k s z o ś c i p r z y p a d k ó w są o w a ln e lu b k u lis te , a z w y ją tk i e m n ie o b ło n io n y c h z a ro d n ik ó w p e w n y c h g a tu n k ó w g rz y b ó w w o d n y c h , o to c z o n e są b ło n ą k o m ó r k o w ą o r ó ż n e j b a r w ie i s t r u k tu r z e .
P r o b le m ro z p r z e s tr z e n ia n ia się g rz y b ó w j e s t je d n y m z p o d s ta w o w y c h z a g a d n ie ń z r o z u m ie n ia ic h r o li w p rz y r o d z ie , p o z n a n ia ic h p ię k n a i r o z m a ito ś c i s t r u k tu r . U w ię k sz o ś c i g rz y b ó w p ro c e s r o z p r z e s tr z e n ia n ia się z a ro d n ik ó w d z ie li się n a d w a e ta p y . P ierw stzy to u w a ln ia n ie z a r o d n ik ó w , tz w . „ u c ie c z k a z a r o d n ik ó w ” , o d b e z p o ś re d n ie g o k o n ta k t u z t k a n k ą m a c ie r z y s tą ; d ru g i e ta p to w ła ś c iw e ro z p r z e s tr z e n ia n ie s ię u w o l
n io n y c h z a ro d n ik ó w p r z y u d z ia le r o z m a ity c h c z y n n i
k ó w , b o w ie m ro z s ie w a n ie z a ro d n ik ó w n a d u ż e j p r z e s t r z e n i j e s t k o n ie c z n y m w a r u n k ie m z a c h o w a n ia g a tu n k u . W a r u n e k t e n z a b e z p ie c z a w y tw a r z a n ie o g ro m n e j ilo śc i z a ro d n ik ó w , z w ię k s z a ją c s z a n s ę d o s ta n ia się ic h w k o r z y s tn e ś ro d o w is k o . Z k o le i z d o ln o ś ć do w y tw a r z a n i a o g ro m n e j ilo śc i z a r o d n ik ó w z a w d z ię c z a ją g rz y b y b ą d ź z n a c z n y m r o z m ia r o m o w o c n ik ó w , b ą d ź te ż w ie lo k r o tn e m u z w ię k s z e n iu p o w ie rz c h n i ro d z a j nej p rz e z w y tw a r z a n ie r u r e k , b la s z e k czy k o lc ó w , a lb o te ż d z ię k i z d o ln o śc i do p r o d u k o w a n ia z a ro d n ik ó w p rz e z d łu ż s z y c zas b ez p r z e r w y . P rz e c ię tn ie j e d n a k n ie w ię -
26
c iś n ie n ia o s m o ty c z n e g o w k o m ó rc e . Z g o d n ie z p r a w a m i o sm o z y k o m ó r k a m a j ą c w y s o k ie c iś n ie n ie o sm o ty c z n e p o b ie r a s iln ie w o d ę z z e w n ą tr z , z w ię k s z a się tu r g o r , co w k o n s e k w e n c ji p r o w a d z i do r o z e r w a n ia k o m ó r k i w o r k a , w k tó r e j z n a jd u j ą się z a ro d n ik i. R ó w n o le g le d z ia ła t u ta k ż e in n y m e c h a n iz m , m ia n o w ic ie p r z y s p ie s z e n ie w z r o s tu p o d w p ły w e m d z ia ła ją c e g o ś w ia tła .
U S o r d a r ia fim ic o la p r o b le m w p ły w u ś w ia tła n a r o z s ie w a n ie z a r o d n ik ó w z o s ta ł szczeg ó ło w o o p r a c o w a n y . G a tu n e k te n n a le ż ą c y do w o rk o w c ó w w y k s z ta łc a o w o c n ik i z b u d o w a n e z k o m ó r e k o to c z n i, o s to s u n k o w o c ie n k ic h ś c ia n a c h z w ę ż a ją c y c h s ię w s z y jk ę . Ś w ia tło s z y j k i w y p e łn ia j ą s k ie r o w a n e do g ó ry k o ń c e p ło n y c h s tr z ę p e k , z w a n y c h w s ta w k a m i (ry c. 3).
ś w ia t to
w
p rzyspieszen ie w z r o s t u
q w y s tr z e liw a n ie z a ro d n ik ó w
g li ko gen c u k ie r w z ro s t ciśnienia
osm otycznego
R y c . 2. S c h e m a t w y s tr z e liw a n i a z a r o d n ik ó w u w o r k o w c ó w (A s c o m y c e te s ) p o d w p ły w e m ś w ia tła N a d n ie o to o z n i f o r m u je się h y m e n iu m — w a r s tw a ro d z a j n a — w a r s t w a w o rk ó w i w s ta w e k czy li p a r a f iz u ło ż o n y c h r ó w n o le g le do s ie b ie . S z y jk a o w o c n ik a p r o w a d z ą c a do o s tio li j e s t w y s ła n a s tr z ę p k a m i s k i e r o w a n y m i k u g ó rz e .
W o rk i z e b r a n e w p ę k są z w ią z a n e z d n e m o w o c n ik a . W s k u t e k c iś n ie n ia w y w ie r a n e g o n a s ie b ie p r z e z w o r k i, n a jd o j r z a l s z y z n ic h w y d łu ż a się r o s n ą c w k ie r u n k u je d y n e g o w o ln e g o m ie js c a — do s z y jk i, .dążąc do o stio li.
W w a r u n k a c h n a t u r a l n y c h ś w ia tło s ło n e c z n e p o w o d u je p r z y s p ie s z e n ie w z r o s t u w o rk ó w . S tr z ę p k i w s z y jc e u g i n a j ą s ię u ł a t w i a j ą c m u w y s u w a n i e się n a z e w n ą trz . P o o s ią g n ię c iu o s tio li w o r e k g w a łto w n ie w y r z u c a z a - cej j a k je d e n l u b d w a z a r o d n ik i k a ż d e g o g r z y b a s p e ł
n i a j ą s w o ją r o lę w u tr z y m a n i u g a tu n k u , s t ą d k a ż d y w y s tę p u j e w p r z y r o d z ie w p e w n e j ró w n o w a d z e z o to c z e n ie m , je d n a k ż e lic z b a ic h m o ż e f l u k tu o w a ć z r o k u n a r o k . W p r z y p a d k u g rz y b ó w ja d a l n y c h lic z b a ta n ie s te ty m a l e je p r z e z o g ro m n e w y n is z c z e n ie p r z e z c z ło w ie k a ty c h c e n io n y c h g a tu n k ó w .
4
R y c. 1. R o z m a ito ś ć k s z ta łt ó w i w ie lk o ś c i z a r o d n ik ó w g rz y b ó w : A — a s k o s p o r a , B — b a s id io s p o r a , C — k o -
n id iu m , U — u r e d o s p o r a
J e ż e li u w a ln ia n i e i ro z s ie w a n ie z a r o d n ik ó w o d b y w a s ię p r z e d e w s z y s tk im d z ię k i p e w n y m m e c h a n iz m o m w e w n ą tr z k o m ó r k o w y m , n p . p o d w p ły w e m c iś n ie n ia o s m o ty c z n e g o , p r z y s p ie s z e n ia w z r o s tu , fo to tr o p iz m u , lu b d z ię k i z d o ln o ś c i do r u c h u (n p . z o o s p o ry z a o p a tr z o n e w w ic i), te n s p o s ó b r o z p r z e s tr z e n ia n i a n a z y w a m y a u t o - c h o rią — ro z s ie w a n ie m a k ty w n y m ; w s z y s tk ie in n e s p o s o b y r o z s ie w a n ia z a c h o d z ą c e p r z y u d z ia le c z y n n i
k ó w z e w n ę tr z n y c h , tz n . w i a t r , deszcz, o w a d y , z w ie r z ę ta w y ż sz e i c z ło w ie k , a ta k ż e p o p rz e z n a s io n a r o ś lin w y ż sz y c h , n a z y w a m y ro z s ie w a n ie m p a s y w n y m .
S z c z e g ó ln ie c ie k a w ie p ro c e s r o z s ie w a n ia i r o z p r z e s tr z e n ia n ia się z a r o d n ik ó w p r z e d s ta w ia s ię u ty c h g a tu n k ó w g rz y b ó w , k t ó r e s ą w y p o s a ż o n e w s p e c ja ln e m e c h a n iz m y o d r z u c a n ia z a ro d n ik ó w .
B u d o w a k o m ó r e k g rz y b ó w p r z y p o m in a k o m ó r k i t k a n k i p a r e n c h y m a ty c z n e j r o ś lin w y ż s z y c h . C h a r a k t e r y z u j ą s ię o n e c ie n k ą e la s ty c z n ą b ło n ą k o m ó r k o w ą d o b rz e p r z e p u s z c z a ln ą d la w o d y i s u b s ta n c j i w n ie j r o z p u s z c z o n y c h (ry c . 2). W o re k u w o r k o w c ó w ( A s c o m y c e te s ) j e s t w ła ś n ie t a k ą ty p o w ą k o m ó r k ą tu r g id a l n ą o w y s o k im s tę ż e n iu s o k u k o m ó r k o w e g o , a co z a ty m id z ie w y s o k im c iś n ie n iu o s m o ty c z n y m s ię g a ją c y m n i e k ie d y k i l k u n a s t u a tm o s f e r (np. u A s c o b o lu s s te r c o r a - r iu s — 10— 13 a tm ). W p e w n y c h w a r u n k a c h z m a g a z y n o w a n y m a t e r i a ł z a p a s o w y w p o s t a c i g lik o g e n u , c u k r u czy tłu s z c z u — w k o m ó r c e w o r k a m o ż e u le c h y d r o liz ie (ry c. 2). P e w n ą r o l ę w ty m p r o c e s ie o d g r y w a ś w ia tło , k t ó r e p r z y s p ie s z a r o z p a d g lik o g e n u n a z w ią z k i r o z p u s z c z a ln e w w o d z ie . H y d r o lity c z n y r o z p a d ty c h w i e l k o c z ą s te c z k o w y c h z w ią z k ó w p o w o d u je z w ię k s z e n ie
R y c . 3. D ia g r a m r o z s ie w a n ia z a r o d n ik ó w u S o r d a r ia sp.
( p r z e k r ó j p r z e z o w o c n ik ): 1 — o stio la , 2 — w o r e k z z a r o d n i k a m i , 3 — w s ta w k a ^ p a r a f iz a , 4 — k o m ó r k i ś c ia n k i o w o c n ik a — p e r i te c j u m , A — s ta d iu m , k ie d y n a j d o jr z a ls z y w o r e k s k i e r o w u je s ię do s z y jk i o w o c n ik a , B — k i l k a m i n u t p ó ź n ie j, k ie d y o s ią g a o stio lę , C — m o m e n t w y s tr z e liw a n i a z a r o d n ik ó w — ś w ia tło p a d a z g ó ry , D — k i l k a m i n u t p ó ź n ie j — p u s t y w o r e k o p a d a n a d ó ł, a n a s t ę p n y n a jb a r d z ie j d o jr z a ły ro z p o c z y n a e lo n g a c ję w k ie r u n k u s z y j k i o w o c n ik a , k t ó r a s k ie r o
w u j e s ię w s t r o n ę p a d a ją c e g o ś w ia tła
