MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XLI, 2016
JAKUB PUZIUK
AKCESORIA DO PALENIA TYTONIU Z TERENÓW DAWNEJ RZECZPOSPOLITEJ W ZBIORACH MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO W KRAKOWIE
ABSTRACT
The pipes which are the subject of this study are in the collection of the Archaeological Museum in Kra- kow. The collection consists of 24 clay bowls – 23 stub-stemmed pipes and 1 one-piece pipe. They come from research conducted in Poland and Ukraine, and are largely lacking in documentation from field work. We can base only on information included in the specification certificates and entries in museum inventory ledgers, on the basis of which it is rather difficult to establish the archaeological context of the finds. The collection mainly consists of bowls of stub-stemmed pipes, of undetermined provenance; but in some cases marks have been preserved which could indicate pipe manufacturing centres operating in e.g. Poland and Slovakia.
Key words: stub-stemmed pipe, one-piece pipe, clay, bowl, mark, Archaeological Museum in Krakow
Badania archeologiczne nad nowożytnymi faj- kami w kontekście ziem polskich dowodzić mogą, że ówcześni konsumenci chętnie sięgali po przybo- ry, wytwarzane w różnych zakładach europejskich.
Więcej importowanych wyrobów docierało oczywi- ście do miast (czego dowodem mogą być znaleziska z Gdańska)
1, co z jednej strony było świadectwem ówczesnych kontaktów handlowych, natomiast z dru- giej, wiązało się z wyższym statusem materialnym ich mieszkańców, mogących pozwolić sobie na droższy i lepszy jakościowo towar. Inne warunki panować mu- siały na wsi, gdzie dominująca była wytwórczość rze- mieślnicza, służąca zaspokojeniu własnych potrzeb, również w kontekście produkcji akcesoriów tytonio- wych. W źródłach archeologicznych, pochodzących z terenów dawnej Rzeczpospolitej, dominują fajki, będące z dużą dozą prawdopodobieństwa wyrobem miejscowych rzemieślników. Owi wytwórcy nie sto- sowali jednak wyróżniających niektóre tego typu ak- cesoria znaków i stempli, co w przypadku znacznej liczby podobnych do siebie okazów, utrudnia prace badawcze nad identyfikacją lokalnych warsztatów.
1 Por.: Bednarz 2013; Dąbal 2013.
Fajki stanowiące przedmiot tego opracowania znajdują się w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie
2(dalej: MAK). Kolekcja składa się z 24 glinianych główek – 23 lulek oraz 1 fajki jednorodnej.
Analizowane zabytki, pochodzą z badań prowadzo- nych na terenie Polski oraz Ukrainy, które w większo- ści pozbawione są dokumentacji z prac terenowych oraz ewentualnych opracowań muzealnych (np. kart katalogu naukowego) (ryc. 1)
3. Opierać się możemy jedynie na lakonicznych informacjach zawartych na metrykach oraz wpisach w księgach inwentarzowych muzealiów, na podstawie których trudno jest ustalić kontekst archeologiczny znalezisk. Tylko w jednym przypadku zachowana dokumentacja pozwala ustalić
2 23 okazy znajdują się w inwentarzu Działu Zbiorów Dawnych MAK. Jeden egzemplarz pochodzi ze zbiorów Działu Prahisto- rii Małopolski MAK (Pracowni Epoki Brązu i Wczesnej Epoki Żelaza).
3 18 egzemplarzy glinianych lulek, znajdujących się w kolekcji Działu Zbiorów Dawnych MAK, pochodzi z miejscowości o nie- znanej lokalizacji. Dysponujemy w ich przypadku jedynie krót- kim wpisem w księdze inwentarzowej muzealiów oraz informacją zawartą na metryce. Wpis ten został dokonany prawdopodobnie w okresie powojennym i dotyczyć mógł materiału znalezionego na terenie Ukrainy lub obecnych ziem polskich (ustna informacja Ra- dosława Liwocha z Działu Zbiorów Dawnych MAK).
okoliczności dokonanego odkrycia. Są to dwa egzem- plarze lulek z Lidawki (rej. Hoszcza) na Ukrainie, przekazane do muzeum w 1934 r., które znaleziono podczas amatorskich prac wykopaliskowych prowa- dzonych na cmentarzysku kurhanowym (Liwoch 2003, 153-155, przypis 1). Zabytki te odkryto w na- sypie jednego z kopców, jednak biorąc pod uwagę, że stanowisko datowane jest na okres wczesnośred- niowieczny, należy sądzić, że dostały się tam wtór- nie (Liwoch 2003, 153). Fajkę z Opatowa-Żmigrodu (gm. Opatów) odkryto podczas badań prowadzonych przez J. Żurowskiego w 1925 r. Warto zauważyć, że znaleziono ją wraz z fragmentami ceramiki naczynio- wej o chronologii późnośredniowiecznej i nowożyt- nej. W kontekście lulki z Guciowa (gm. Zwierzyniec), pewne jest, że odkryto ją podczas prac archeologicz- nych prowadzonych w latach 1959-1960
4. W przypad- ku dwóch fajek z Rudki (gm. Sieniawa) nie dysponu- jemy danymi dotyczącymi rodzaju badań i kontekstu w jakim znaleziono te zabytki.
Fajki jednorodne
W opracowywanym zbiorze zabytkowych ak- cesoriów tytoniowych występuje jeden egzemplarz zaliczający się do fajek jednorodnych. Okaz ten, znaleziony w Opatowie-Żmigrodzie, wykonany został w dwuczęściowej formie negatywowej z białej gliny kaolinowej (świadczyć może o tym m.in. widoczny na powierzchni fajki ślad po zagładzonym szwie) (tabl. I:1; fot. 1:1). Jest on niesygnowany i co należy podkreślić, pozbawiony cylindrycznego noska z os- trogą. Główka tego akcesorium charakteryzująca się półokrągłym dnem, posiada połyskliwą powierzchnię zewnętrzną z zachowanymi smugami po wygładzaniu.
Krawędź główki uformowana jest płasko, natomiast warto zwrócić uwagę, że przewód kanału dymowego w stosunku do osi cylindra tworzy kąt niemal 90°.
Na powierzchni komory napychowej wyróżniającej się niewielką pojemnością, zachowało się okopcenie, mogące świadczyć o intensywnym użytkowaniu fajki.
Forma tego egzemplarza nawiązuje do typu 5 według klasyfikacji Dona Duco, obejmującego główki z pół- okrągłym dnem, zaopatrzone w okrągły stempel na cy- lindrze (1987, 26, tabl. na str. 48:125-129). Fajki tego typu pozbawione były ponadto noska oraz charakte- ryzowały się mniejszym kątem nachylenia cylindra (Duco 1987, 28). Wytwórczość takich akcesoriów za- początkowały warsztaty fajkarskie w Goudzie już oko- ło poł. XVIII w. (ok. 1730-1740 r.), a forma ta utrzyma- ła się w tamtejszej produkcji aż do XX w. (Duco 1987, 26, 28; Heege 2007, 103)
5. Don Duco podkreśla, że
4 Ustna informacja Mikołaja Orzechowskiego z Działu Prahisto- rii Małopolski (Pracowni Epoki Brązu i Wczesnej Epoki Żelaza) MAK.
5 W zbiorach Pipe Museum w Amsterdamie, znajdują się tego typu egzemplarze wyprodukowane w Goudzie, pochodzące już
fajki typu 5 posiadały w XIX w. wiele pokrewnych ro- dzajów, będących efektem, intensywnego wytwórstwa imitacji niderlandzkich oryginałów, wykonywanych w licznych warsztatach Europy Zachodniej (1987, 28, 61). Jednymi z takich naśladownictw są XIX-wieczne odmiany fajek, określane jako Biliard i Pipe Paris, któ- rych forma nawiązywać może do omawianej główki znalezionej w Opatowie-Żmigrodzie (Duco 1987, 61, tabl. na str. 62: 210-211). Analogiczne okazy, wyróż- niające się, co warto zauważyć, krótkimi cybuchami (ok. 12 cm), odnajdujemy w bogatych zbiorach Pipe Museum w Amsterdamie
6. Fajki te wyprodukowane zostały między 1870 a 1915 r. we francuskim zakła- dzie Gambiera, znajdującym się w Givet. Być może podobnymi imitacjami są egzemplarze znane z od- kryć w szwajcarskim kantonie Zug, które również cha- rakteryzują się półokrągłym dnem w typie 5 wg Duco (Heege 2007, 103, Abb. 11:49-50). Jedna z tych fajek, zbliżona kształtem do główki z Opatowa-Żmigrodu, posiada literową sygnaturę „K”, i zdaniem Evy Roth Heege, analogii do niej szukać należy w rejonie nie- mieckiego Westerwaldu, gdzie produkcja tego rodzaju akcesoriów trwać miała do XX w. (2007, 103, Abb.
11:49). Tezę tą potwierdzać może podobny do znalezi- ska z Opatowa-Żmigrodu, egzemplarz fajki z krótkim cybuchem, pochodzący z obszaru Westerwaldu, który znajduje się w kolekcji Pipe Museum w Amsterdamie i datowany jest na 1. poł. XX wieku
7. Fajki charak- teryzujące się zbliżonym kształtem główek znane są ponadto z badań archeologicznych na Wyspach Bry- tyjskich. Akcesoria tego rodzaju, nazywane w literatu- rze typem cutty, cechują się również zastosowaniem krótkiego cybucha (Higgins 2009, 43). Pojawiły się w użyciu około 1850 r., szybko stając się dominującą formą na rynkach brytyjskich, aż do początków XX w.
(Higgins 2009, 43-46)
8. Jedną z tego typu odmian są fajki posiadające sygnaturę z napisem „Ben Nevis Cut- ty”, popularnej w latach 1880-1910, które pojawiają się w materiale wykopaliskowym na terenie Szkocji oraz Irlandii (Excavation… 2013, 265). Trudno powiedzieć,
z początków XX w. Analogie te odnalezione zostały w interne- towym katalogu zabytków, dostępnym na stronie domowej Pipe Museum w Amstardamie (numery kolekcji: APM 21.658; APM 08.809) (za http://www.pipemuseum.nl/index.php?hm=4&sm=3
&th=0&dbm=1&fi=0&p=0 [dostęp: 11.02.2016 r.]).
6 Analogie odnalezione w internetowym katalogu zabytków, do- stępnym na stronie domowej Pipe Museum w Amstardamie (nu- mery kolekcji: APM 06.953; APM 08.623b; APM 16.203; APM 09.200) (za http://www.pipemuseum.nl/index.php?hm=4&sm=3
&th=0&dbm=1&fi=0&p=0 [dostęp: 10.02.2016 r.]).
7 Analogia odnaleziona w internetowym katalogu zabytków, do- stępnym na stronie domowej Pipe Museum w Amstardamie (numer kolekcji: APM 07.882) (za http://www.pipemuseum.nl/index.php?
hm=4&sm=3&th=0&dbm=1&fi=0&p=0 [dostęp: 10.02.2016 r.]).
8 Problem ten poruszał również Duco, który wskazywał, że w okresie 1850-1880 r. nastąpił wzrost popularności wśród palaczy tytoniu nowożytnej odmiany krótkiej fajki, kosztem akcesoriów wyróżniających się długimi cybuchami (2003, 256).
jakiej produkcji jest egzemplarz fajki jednorodnej zna- leziony w Opatowie-Żmigrodzie. W oparciu o przywo- łane analogie można sugerować, że pochodził z okre- su 2. poł. XIX-1 poł. XX w. Jednak brak sygnatury i niezachowany w całości cybuch, wykluczają bardziej szczegółową interpretację tego zabytku.
Fajki złożone-lulki
Najliczniejszą grupę omawianej kolekcji stano- wią 23 główki trzyczęściowych fajek złożonych-lulek.
Zabytki te zachowane są fragmentarycznie, z liczny- mi, w przypadku niektórych okazów, ubytkami w par- tii cylindra lub szyjki. Wyciskano je w dwuczęścio- wych formach negatywowych z różnego rodzaju glin.
Pozostałości po czynnościach związanych z tego rodzaju rzemiosłem, zachowały się na zewnętrznych powierzchniach wielu analizowanych egzemplarzy w postaci szwów
9. Fajki te charakteryzują się znacz- ną różnorodnością, zarówno pod względem jakości rzemiosła, jak i stosowanych motywów zdobniczych.
Zdecydowana ich większość jest niesygnowana, tylko w dwóch przypadkach zachował się czytelny stempel wytwórcy.
W grupie glinianych lulek przeważają egzem- plarze pokryte różnobarwnymi polewami. Dziesięć takich okazów pochodzi ze wspomnianej już miej- scowości o nieustalonej lokalizacji
10. Jedna z fajek, wykonana z białej gliny, charakteryzuje się wyciska- nym w formie ornamentem geometrycznym, który m.in. pokrywał wyodrębniony brzusiec cylindra ro- dzajem żeberek (tabl. II:3; fot. 1:13). Powierzchnia zewnętrzna tej fajki powleczona została polewą w od- cieniu trawiastozielonym. Polewa o podobnym kolo- rze pokrywa inną lulkę z tego zbioru, która również charakteryzuje się wyciskanym w formie ornamen- tem geometrycznym, składającym się z pól ukośnych kresek zdobiących cylinder (tabl. I:8; fot. 1:9). War- to zauważyć, że fajka ta posiada słabo wyodrębniony grzebień widoczny u jej nasady. Kolejny fragment główki wykonany z gliny żelazistej również pokryty jest zieloną polewą (z brązowymi plamami), pod któ- rą znajduje się dodatkowo warstwa pobiałki (tabl. I:7;
fot. 1:7). Z analogicznego surowca wyprodukowana została fajka, która u nasady cylindra zdobiona jest szerokimi karbami wyciskanymi w formie (tabl. II:6;
fot. 2:2). Egzemplarz ten od zewnątrz powleczony jest polewą w zielonym odcieniu, pod którą znajduje
9 Skazy te widoczne są zazwyczaj w postaci niezagładzonej gra- nicy złączenia dwóch części formy lub powierzchni, która została niestarannie wyrównana. Powodował je zazwyczaj rzemieślnik wy- konujący asymetryczny odcisk fajki w formie. Pojawiają się one niekiedy na całej długości główki, od obrzeża szyjki do krawędzi cylindra. Należy podkreślić, że szwy są wadą rzemiosła fajkarskie- go i świadczyć mogą o niedokładnym lub szybkim procesie pro- dukcji (por.: Bis 2011, 70-72).
10 Por. przypis 3.
się warstwa pobiałki. Warto zauważyć, że w przypad- ku tej fajki wykonane zostały zabiegi rekonstruktor- skie, polegające na odtworzeniu zniszczonego cylin- dra oraz pokryciu całości powierzchni zewnętrznej barwnikiem imitującym kolor oryginału
11. Egzem- plarz zbliżony pod względem formy i parametrów, odkryto podczas prac archeologicznych prowadzo- nych na wzgórzu wawelskim (Szewczyk-Wojtasiewicz 2011, 90, il. 3). Zdaniem M. Szewczyk-Wojtasiewicz, znaleziony okaz mógł być wyrobem miejscowym, datowanym przez tą badaczkę na 2. poł. XVIII w.
(Szewczyk-Wojtasiewicz 2011, 90). Rekonstruowany cylinder posiadał również bogato ornamentowany egzemplarz fajki wykonanej z białej gliny kaolinowej, pokrytej trawiastozieloną polewą (tabl. III:2; fot.
2:5)
12. Wyróżnia się on łezkowato uformowanym obrzeżem szyjki oraz reliefowym przedstawieniem o charakterze antropomorficznym (prawdopodob- nie profil kobiety z wyraźnie zarysowaną twarzą, biustem i ramionami), zdobiącym przednią stronę cylindra. Polewa w odcieniach zielonym i żółtym, po- krywa powierzchnię jednej z lulek tego zbioru, która charakteryzować się może niewielkimi rozmiarami i małą powierzchnią komory napychowej (tabl. I:4;
fot. 1:4). Wyodrębniony brzusiec cylindra tej główki zdobiony jest wykonanym ręcznie ornamentem, skła- dającym się z ukośnych nacięć oraz żłobków, two- rzących u nasady kształt litery V. Fajki o drobnych rozmiarach, które wyróżniać się mogą niewielką po- jemnością napychu, znane są w znaleziskach archeo- logicznych na terenie Polski oraz Słowacji (por.: Na- wrolski 1983, 167, Fig. 40:1,3,4,6; Čurný et al. 2013, 93, Obr. 1:8; Obr. 2:4; Puziuk 2015, 55, tabl. II:4-5, 7). Warto podkreślić, że może być to wyznacznik wczesnej chronologii tego rodzaju akcesoriów. Orna- ment składający się ze żłobków tworzących u nasady układ V-kształtny, zdobi kolejny egzemplarz, pokryty jasnobrązową polewą (tabl. II:7; fot. 1:14). Fajka ta wyróżnia się ponadto zachowanym na powierzchni komory napychowej wgłębieniem znajdującym się naprzeciw osi kanału dymowego, stanowiącym praw- dopodobnie pozostałość po materiale organicznym
11 W zbiorze 18 fajek pochodzących z miejscowości nieznanej, które znajdują się w posiadaniu Działu Zbiorów Dawnych MAK, jest 5 egzemplarzy poddanych zabiegom konserwatorskim. Polega- ły one na odtwarzaniu ubytków oraz pokrywaniu całości lub tylko rekonstruowanego elementu barwnikiem imitującym kolor orygi- nału. Warto zauważyć, że wykonano imitację nie tylko zewnętrz- nej barwy zabytku, ale również okopcenia powierzchni komory napychowej. Jako materiał uzupełniający zastosowano prawdopo- dobnie gips. Brak dokumentacji tych czynności (protokołu kon- serwacji) powoduje, że niemożliwe jest ustalenie czasu, w jakim zabiegi te przeprowadzano. Nie dysponujemy również zdjęciami zabytków przed tymi pracami. Trudno jest ponadto odtworzyć sam proces rekonstrukcji, badając materiał uzupełniający i zastosowa- ny barwnik, co wiązało by się z trwałym uszkodzeniem zabytku.
Zabiegi te zapewne przeprowadzone zostały szybko, być może na potrzeby ekspozycyjne.
12 Por. przypis 11.
(trzcina?), który po wypaleniu nadał mu kształt. Brą- zową polewą pokryta była inna lulka z tego zbioru, w przypadku której również wykonano rekonstrukcję uszkodzonej partii cylindra wraz z obrzeżem (tabl.
I:2; fot. 1:2)
13. Zdobiona ona była ręcznie wykona- nym, niestarannie odciśniętym ornamentem składa- jącym się z motywów geometryczno-roślinnych (pąki kwiatów?) oraz radełkowych pasm drobnych kwadra- tów, tworzących u nasady kształt litery V. Kolejny eg- zemplarz powleczony jest brązowo-żółtą polewą, pod którą znajduję się warstwa pobiałki (tabl. II:5; fot.
2:3). Wyróżnia się on szerokim pierścieniem okala- jącym szyjkę oraz, podobnie jak w przypadku jednej z wyżej analizowanych fajek, zachowanym w partii dennej napychu wgłębieniem, będącym być może pozostałością po organicznym materiale (który uległ zniszczeniu w trakcie wypału) nadającym kształt przewodu dymowego. Znalezisko o analogicznej for- mie i zbliżonych wymiarach, odnajdujemy w bogatym zbiorze akcesoriów tytoniowych wydobytych pod- czas prac wykopaliskowych na Wawelu (Szewczyk- -Wojtasiewicz 2011, 92, il. 26). Fajka ta pochodzić może z lokalnego zakładu, a jej chronologię według M. Szewczyk-Wojtasiewicz odnosić należy do końca XVIII-początku XIX w. (2011, 92). W analizowanym zbiorze znajduje się również fragment główki wyko- nanej z czerwonej gliny, której szyjka zaopatrzona jest w szeroki pierścień (tabl. II:8; fot. 1:12). Okaz ten na powierzchni zewnętrznej charakteryzuje się brązową szklistą polewą z ciemnymi plamami. Pokry- te polewami fajki wykonane z podobnego materiału, o nieco dłuższych, analogicznie zakończonych szyj- kach, odkryto w słowackim Bardejowie oraz Preszo- wie (Čurný et al. 2013, 97, Obr. 1:1; 2:1). Zabytki te z dużą dozą prawdopodobieństwa pochodzić mogą z XX w. (Čurný et al. 2013, 97)
14. Zachowaną frag- mentarycznie lulkę pokrytą zieloną polewą, znisz- czoną wskutek przepalenia, odkryto w Rudce (tabl.
I:3; fot. 1:3). Warto zauważyć, że egzemplarz ten wy- różnia się rzadko spotykanym w przypadku fajek, za- stosowaniem gruboziarnistej domieszki schudzającej zauważalnej w masie ceramicznej. Interesujący okaz polewanej fajki (zielono-żółtej barwy z brązowymi plamami) znaleziony został w Lidawce (tabl. I:5; fot.
1:8). Główka ta wykonana z białej gliny kaolinowej, zdobiona jest pasmowym ornamentem geometrycz- nym oraz żeberkowaniem w kształcie liści, przecho- dzącym u nasady cylindra w rodzaj talerzyka. Fajki, których cechą charakterystyczną jest okrągły talerzyk znajdujący się u podstawy cylindra, znane są z od- kryć na terenach Polski, Słowacji oraz Ukrainy. Tego typu egzemplarze, datowane szeroko na XVII-XIX w., znaleziono na Placu Dominikańskim we Wrocławiu
13 Por. przypis 11.
14 Taką chronologię sugerować może wykonywanie podobnych akcesoriów jeszcze w poł. XX. w. przez fajczarza Jána Kollárika (Čurný et al. 2013, 97).
(Witkowska 1998, 316, Ryc. 22:c, h). Dwa okazy lu- lek z talerzykiem, pochodzące, zdaniem E. Lisowej, z końca XVIII – początku XIX w. odkryto podczas badań ratowniczych na trasie W-Z we Wrocławiu (Lisowa 1983, 131-132, Ryc. 1:l-m). Analogiczne cechy posiadają główki o chronologii z końca XVII- -XVIII w., znane ze zbiorów Muzeum Zamojskiego w Zamościu (Kuśnierz 2014, 147, kat. 9, 14). Egzem- plarz z nieznanej miejscowości, który formą zbliżony jest do lulki z Lidawki, opisywał w swoim opracowa- niu T. Żurowski (1951, 47, Ryc. 37:14). Fajka ta, zdo- biona również ornamentem roślinnym, pochodziła z namuliska kanału datowanego na 2. poł. XVIII w.
(Żurowski 1951, 47). Inkrustowaną lulkę o chronolo- gii XVIII-wiecznej, zaopatrzoną w okrągły talerzyk zdobiony dodatkowo rozetą, odkryto podczas badań archeologicznych we Lwowie (Skarbi… 2011, 70, nr 120). Interesujący okaz fajki z talerzykiem u pod- stawy cylindra, która, co ciekawe, wykonana została z drewna, znaleziono w Koszycach na Słowacji (Čur- ný et al. 2013, 97, Obr. 1:6). Warto podkreślić, że zabytek ten wydobyto z dobrze datowanej warstwy, pochodzącej z 1. poł. XIX w. (Čurný et al. 2013, 97).
W kontekście 2 fajek z opracowywanego zbioru, pochodzących z miejscowości nieznanej, trudno jest określić czy powierzchnia zewnętrzna pokryta była pierwotnie polewą czy angobą. Wynika to z rozległo- ści przeprowadzonych zabiegów konserwatorskich, które spowodowały pokrycie lub zniszczenie orygi- nalnych malatur. Jedna z lulek wykonana z czerwonej gliny posiada zrekonstruowany cylinder i być może powleczona była angobą barwy czerwonej (tabl.
III:3; fot. 2:1)
15. Egzemplarz ten, oprócz niewielkich rozmiarów, charakteryzować się może rodzajem dys- ku, w którym osadzony został cylinder. Tego typu ak- cesoria tytoniowe znane są z badań archeologicznych w wielu krajach Europy Środkowo-Wschodniej
16. Już w XVII w. powszechnie stosowana była odmiana czi- buka z cylindrem osadzonym w dysku, pozwalającym, w przypadku długiego cybucha, postawić główkę na podłodze (Ars fumida… 2005, 17). Wczesną chrono- logię tego typu akcesoriów, sugerować mogą również zachowane źródła ikonograficzne pochodzenia ture- ckiego (Kovačić 2011, 26). Ich produkcją w Impe- rium Ottomańskim zajmowało się wiele zakładów fajkarskich, m.in. na terenie Turcji (np. Stambuł-Top- hane, Diyarbakir) oraz Bułgarii (Burgas, znane jako Lüleburgas) (Ars fumida… 2005, 17; Gačić 2011, 29).
15 Zachowane analogie tego rodzaju fajek, wskazują na większe prawdopodobieństwo, że obrzeże cylindra rozszerzać się mogło w kształcie odwróconego ku górze dzwonka, niż posiadać formę baniastą, uzyskaną w wyniku rekonstrukcji (por. Gačić 2011, 107, cat. 116). Por. przypis 11.
16 Por.: Witkowska 1998, 317, Ryc. 22:f; Vyšohlíd 2009, 990, Obr.
26; Gačić 2011, 103-104, 106-107, cat. 106-108, 114-117; Kovačić 2011, 50-52, cat. no. 26-29; Szewczyk-Wojtasiewicz 2011, 94, il. 46;
Vyšohlíd 2011, 73-74, Obr:1:1-2; Kopeczny, Dincă 2012, 186, 181, Cat. 27, 61.
Badacze ponadto podkreślają, że wzór tego rodzaju fajek był szczególnie popularny w XIX w., kiedy to dysk przyjmował również formę rozety (Turek 1993, ilustracja na stronie 54; Ars fumida… 2005, 17; Gačić 2011, 28; Kopeczny, Dincă 2012, 173). Warto zauwa- żyć, że niewielkie rozmiary omawianej fajki z dyskiem sugerować mogą wcześniejszą chronologię tego zabyt- ku. Druga lulka wykonana z czerwonej gliny posiada zrekonstruowany cylinder oraz znaczną część szyjki wraz z obrzeżem (tabl. III:4; fot. 2:6)
17. W przypadku tego egzemplarza, zachował się oryginalny ornament reliefowy, przedstawiający prawdopodobnie orła na tle roślinności, który zdobi przednią stronę cylindra oraz jego boki. Analogiczny ornament znajduje się na XVIII-wiecznej fajce odkrytej na terenie Bramy Wielkiej w Poznaniu, która zdobiona była motywem roślinnym, otaczającym centralnie usytuowanego orła (Walkiewicz 1995, 249-250, Ryc. 2:1). Dwa interesu- jące okazy z podobnymi zdobieniami, które prawdo- podobnie przedstawiają orły w herbach austriackiej rodziny cesarskiej, odnaleziono we Fryburgu Bryz- gowijskim w południowo-zachodniej części Niemiec (Schmaedecke 1989, 28, Abb. 3:1-2). Fajki te pocho- dzą z 1. poł. XVIII w. (przed 1745 r.) (Schmaedecke 1989, 32-33). Akcesoria tytoniowe o podobnej chro- nologii, zdobione ornamentem z wykorzystaniem motywu orła, znane są ponadto z badań archeologicz- nych na Placu Dominikańskim we Wrocławiu (Wit- kowska 1998, 317, Ryc. 22:j; 23:c). Na jednej z tych fa- jek, wyprodukowanej prawdopodobnie w Bolesławcu, znajduje się przedstawienie orła pruskiego z 2. poł.
XVIII w. (Kluttig-Altmann 2005, 25, Farbabb. 26).
W interesującej nas kolekcji fajek złożonych- -lulek, odnajdujemy również egzemplarze, których powierzchnia nie została pokryta polewą lub angobą.
Cztery akcesoria tego typu znajdujące się w Dziale Zbiorów Dawnych MAK pochodzą z miejscowości nieznanej
18. Jedna z lulek o polerowanej powierzchni zewnętrznej wykonana została z białej gliny kaolino- wej (tabl. II:4; fot. 1:11). Zdobiona jest rodzajem kanelur na cylindrze oraz dwoma pasmami żłobków z drobnymi prostokątami, tworzącymi u jego nasady kształt litery V. Warto ponadto zauważyć, że w górnej części szyjki tego akcesorium, pozostawiono niezagła- dzony w trakcie obróbki szew. Egzemplarz zdobiony kanelurowaniem, pochodzący z XVIII w., znaleziony został podczas badań prowadzonych na terenie Bra- my Wielkiej w Poznaniu (Walkiewicz 1995, 249-250, Ryc. 2:2). Podobny okaz, datowany zdaniem Jerzego Kuśnierza na okres końca XVII-pocz. XVIII w., znany jest ze zbiorów Muzeum Zamojskiego w Zamościu (2014, 147, kat. 14). Inny egzemplarz opracowywane- go zbioru, wykonany z białej gliny kaolinowej, wyróż- nia się znacznym okopceniem powierzchni komory
17 Por. przypis 11.
18 Por. przypis 3.
napychowej (tabl. I:6; fot. 1:6). Szyjka tej główki za- opatrzona jest w szeroką listwę plastyczną, natomiast boki cylindra zdobione są ornamentem florystycz- nym (sześciopłatkowy kwiat) wyciskanym w formie.
Ornamentowane z wykorzystaniem motywów kwiato- wych fajki, znane są z odkryć pochodzących z XVIII w. z terenu Polski, Czech oraz Ukrainy (Nawrolski 1983, 167, Fig. 40:5, 10; Walkiewicz 2000, 295, Ryc.
2:3, 5; Bis 2011, 73, Ryc. 8:19; Skarbi… 2011, 70, nr.
128; Vyšohlíd 2011, 75, Obr. 5; Kuśnierz 2014, 146, kat. 7). Warto również zauważyć, że podobnie orna- mentowane fajki, zdobione motywem pięciopłatkowe- go kwiatu, charakterystyczne są dla znalezisk lulek pochodzenia tureckiego na terenie Węgier, pochodzą- cych z 2. poł. XVII-XVIII wieku (Tomka 2005, 76-77, Abb. 5; Bis 2011, 73, przypis 81). Znacznym okopce- niem komory napychowej charakteryzuje się również niewielkich rozmiarów lulka zdobiona niestarannie wyciskanym ręcznie ornamentem (tabl. II:1; fot.
1:10). Zdobienie to składa się pasm wykonywanych radełkiem (w układzie pionowym i poziomym), żłob- ków oraz figur geometrycznych, zbliżonych kształtem do rombu. U nasady tej fajki dwa pasma radełkowe tworzą ponadto układ V-kształtny. Warto zauważyć, że wzór taki może być jednym z wyznaczników lulek pochodzenia tureckiego, co podkreśla Magdalena Bis, opracowując fajki znalezione na zamku w Tyko- cinie (2011, 73). Podobnie jak w przypadku jednej z analizowanych wyżej fajek (por. tabl. I:4; fot. 1:4), należy również zwrócić uwagę na małą pojemność komory napychowej, która sugeruje wczesną chro- nologię tego egzemplarza. Zależność taką zauważają niektórzy badacze słowaccy i polscy, w kontekście po- dobnych małych lulek mogących pochodzić z XVII w.
(Čurný et al. 2013, 93, Obr. 1:8, 2:4; Puziuk 2015, 55, tabl. II:4-5, 7; 2016, 176-177, Ryc. 8-9). Do niezwykle interesujących zabytków należy zaliczyć lulkę z gliny żelazistej, charakteryzującą się prymitywną jakością wykonania (tabl. III:1; fot. 3:1). Fajka ta posiada szorstką powierzchnię zewnętrzną, w dolnej części szyjki, zauważalne są natomiast ślady po wygładzaniu nieznanym narzędziem. Zarówno cylinder, jak i szyj- ka uformowane są nieregularnie z wyraźnymi zgrubie- niami, krzywiznami i wewnętrznymi ubytkami. Szcze- gólną uwagę zwraca znaczna pojemność komory napychowej z dobrze zachowanymi śladami intensyw- nego użytkowania
19. Niska jakość wykonania tej fajki może sugerować, że jej twórca nie był zaawansowany w rzemiośle fajkarskim lub był to wyrób przeznaczo- ny wyłącznie na własny użytek. Należy podkreślić, że lulki już od poł. XVII w. wykonywali garncarze, jako jeden z asortymentów obok ceramiki naczyniowej i kafli. Rzemiosło to nie wymagało specjalistycznego
19 Napych w partii dennej posiada nieregularny otwór, który prawdopodobnie nie został wykonany intencjonalnie. Być może była to pozostałość niestarannego rzemiosła, związanego z przebi- janiem kanału dymowego.
szkolenia, jak w przypadku mistrzów wykonujących fajki jednorodne (hol. pijpemaker, niem. pfeifenma- cher), co trafnie zauważa Teresa Witkowska (1998, 318). Przykład analogicznego egzemplarza, wypro- dukowanego być może na własny użytek, o grubych ściankach i prymitywnej ornamentyce, znany jest wśród znalezisk z Placu Dominikańskiego we Wroc- ławiu (Witkowska 1998, 318, Ryc. 24:c). W kontek- ście datowania interesującej nas lulki, można jedy- nie przypuszczać, że znaczna pojemność komory napychowej wskazywać może na jej zdecydowanie późniejszą chronologię. Zbiór główek bez polewy lub angoby uzupełniają okazy odkryte w Rudce oraz Lidawce na Ukrainie. Pierwszy egzemplarz, o kre- mowej barwie, posiada wyraźne ślady niestarannego zagładzania szwu w górnej części szyjki (tabl. II:2;
fot. 2:4). Fajka ta jest polerowana i bogato zdobiona wyciskanym w formie ornamentem, który u jej nasa- dy (oraz dolnej części szyjki) przyjmuje formę syme- trycznego przedstawienia pawiego pióra. Na uwagę zasługuje również materiał, z jakiego egzemplarz ten został wykonany, przypominający w strukturze kamionkę. W kontekście znaleziska z Lidawki mamy do czynienia z okazem wykonanym z gliny żelazistej o polerowanej powierzchni zewnętrznej (tabl. I:9; fot.
1:5). Kryza jej zaopatrzona jest w szeroki, zdobiony nakłuciami pierścień, natomiast szyjka u nasady cy- lindra, zwęża się w kształcie litery V. W przypadku tego egzemplarza można jedynie zasugerować podo- bieństwo do fajek o XVII-XVIII-wiecznej chronologii, określanych w literaturze mianem tureckich, znanych z badań archeologicznych zarówno w Polsce, jak i in- nych krajach Europy Środkowo-Wschodniej
20.
Jednymi z najciekawszych zabytków, które znaj- dują się w opracowywanym zbiorze fajek złożonych- -lulek, są egzemplarze z zachowanymi sygnaturami producenta. Dwa tego rodzaju okazy pochodzą ze wspominanej już wielokrotnie miejscowości o nieusta- lonej lokalizacji
21. Sygnaturę anonimowego warsztatu posiada fajka o polerowanej powierzchni zewnętrznej, wykonana z dobrej jakości czerwonej gliny, przypomi- nającej terakotę, która pokryta jest zachowaną szcząt- kowo czarną angobą (tabl. IV:2; fot. 3:2). Kryza tej główki zaopatrzona jest w szeroki pierścień, zdobiony dookolnie ukośnymi żłobkami wyciskanymi w formie.
Z prawej strony szyjki, odciśnięta została sygnatura w ramce z napisem „SZANTAL” (tabl. IV:2a; fot.
3:2a). Akcesoria tytoniowe sygnowane tego rodzaju
20 Lisowa 1983, 132, Ryc. 1:n; Meyza 1997, 39-40, Tablica II; Čaj- ka 2004, 171, Ris. 3:1-5, 2:7; Meyza 2005, 32-34, Abb. 1; Bielich, Čurný 2009, 341, Fig. 3: c, e, g; Bis 2011, 73, Ryc. 6:8, 11:28-29;
Kovačić 2011, 23, cat. 15; Szewczyk-Wojtasiewicz 2011, 91, il. 15a- b; Kopeczny, Dincă 2012, 171-172, Cat. 51-52; Lučić 2012, 10-11, Figure 4, 5:1; Čurný et al. 2013, 96, Obr. 1:7, 2:9, 3:3, 5; Mitáš, Poláková 2015, 68-69, obr. 4, 6:1-3; Puziuk 2015, 56, tabl. II:6, fot.
1:16; 2016, 179, Ryc. 11-12.
21 Por. przypis 3.
znakiem, znane są z niepublikowanych materiałów pochodzących z badań archeologicznych w Polsce oraz na Słowacji
22. Trudno powiedzieć czy inskrypcja odnosi się do nazwiska wytwórcy, czy ewentualnie miejsca, w którym działał jego warsztat
23. Według niektórych badaczy słowackich, tak sygnowane fajki, pochodzić mogły z rodzinnych warsztatów Ahnerta lub Raucha, działających w Bańskiej Szczawnicy (Harman, Šteffek, 2008, 125)
24. Akcesoria produko- wane w tych zakładach, datowane są odpowiednio na początek i 1. poł. XIX w. (Bielich, Čurný 2009, 345, 347). Miroslav Harman i Jozef Šteffek sugerowali ponadto, że lulki z taką sygnaturą, wytwarzać mógł niezidentyfikowany rzemieślnik, posiadający swój warsztat w miejscowości Święty Antoni (sło. Svätý Anton) w pobliżu Bańskiej Szczawnicy (2008, 125)
25. Pewną wskazówką w rozważaniach nad pochodze- niem sygnowanej lulki mogą być użyte w jej przypad- ku techniki zdobnicze. Magdalena Szewczyk-Wojta- siewicz, analizująca podobne znaleziska znajdujące się w zbiorach wawelskich, podkreśla, że niektóre fajki pochodzące ze Słowacji lub Węgier, datowane głównie na 2. poł. XIX w., wyróżniają się właśnie czę- stym zastosowaniem polerowania oraz angobowania powierzchni czarną glinką (2011, 10, il. 34, 40, 58).
Można zatem przyjąć, z dużą dozą prawdopodobień- stwa, że omawiana fajka z sygnaturą „SZANTAL”, była wytworem jednego z XIX-wiecznych zakładów fajkarskich, działających na terenie Słowacji
26. Bez identyfikacji wytwórcy trudno jest jednak bez wątpli- wości łączyć ją z ośrodkiem w Bańskiej Szczawnicy lub Świętym Antonim. Z podobnym problemem spotykamy się w przypadku drugiego, sygnowane- go egzemplarza znajdującego się w kolekcji Działu
22 Fajki z taką sygnaturą, znajdują się w zbiorach akcesoriów tytoniowych Zamku Królewskiego na Wawelu (ustna informacja Magdaleny Szewczyk-Wojtasiewicz). Niepublikowane lulki z ana- logicznym stemplem „SZ.ANTAL”, znane są ponadto z badań ar- cheologicznych prowadzonych w Koszycach oraz Bratysławie na Słowacji (za informacje o słowackich odkryciach autor serdecznie dziękuje Marianowi Čurnemu z Muzeum Regionalnego w Preszo- wie oraz Vladimírowi Mitášowi z Instytutu Archeologii Słowackiej Akademii Nauk).
23 Warto zauważyć, że w przypadku fajkarzy słowackich, inskryp- cje w sygnaturach pojawiają się częściej w układzie dwuczłono- wym – nazwiska producenta i miejsca produkcji (np. M. HÖNIG SCHEMNITZ, E. STIASNY KREMNITZ). Sygnaturę z poje- dynczą inskrypcją wskazującą na miejsce produkcji, stosowano w przypadku fajek wytwarzanych w Podrečanach (np. PODREC, PODRES) (por.: Bielich, Čurný 2009, 350-351, Fig. 12:b-c).
24 W znaleziskach z Bańskiej Szczawnicy znane są fajki z sygna- turą „SZ.Antal R.A.”, która sugerować może pochodzenie z miej- scowego zakładu Raucha (Harman, Šteffek, 2008, 125).
25 Warto w tym miejscu zauważyć, że węgierska nazwa słowa- ckiej miejscowości Svätý Anton, brzmi Szentantal. Być może za- tem fajkarz sygnujący tak swoje wyroby, pochodził z Węgier.
26 Miroslav Harman i Jozef Šteffek wskazują, że sygnatura „SZ.
Antal” stosowana była na fajkach od 1860 r. (2008, 125). Badacze ci nie podają jednak zadowalającego uzasadnienia takiej interpre- tacji chronologicznej.
Zbiorów Dawnych MAK. Okaz ten posiada rekon- struowany cylinder wraz z obrzeżem, którego przy- jęta forma budzić może zastrzeżenia (tabl. IV:1; fot.
3:3)
27. Pierwotnie był polerowany i pokryty prawdo- podobnie czerwoną angobą
28. Na brzuścu zachowało się wyciskane ręcznie zdobienie w postaci radełko- wych pionowych kresek. Ośmioboczna szyjka tej lulki zwęża się u nasady cylindra, tworząc kształt litery V, co dodatkowo podkreślone jest dwoma pasmami w analogicznym układzie, składającymi się z rowków i drobnych prostokątów, wykonanych radełkiem. Z le- wej strony szyjki, na jednym z jej boków, znajduje się wyciśnięta sygnatura w okręgu, przedstawiająca nierozpoznany znak (tabl. IV:1a; fot. 3:3a).Warto również zauważyć, że na boku brzuśca zachował się słabo widoczny odcisk w kształcie motylich skrzydeł, będący pozostałością stempla lub takiej formy deko- racji. Analogie do omawianego egzemplarza stanowią być może sygnowane arabskimi napisami lulki odkry- te w serbskim Belgradzie (Gačić 2011, 95-97, cat. 74, 77B). Okazy te o proweniencji otomańskiej, datowa- ne są zdaniem Diviny Gačić na okres XIX w. (Gačić 2011, 95-97). Podobne fajki pochodzące z 2. poł. XVI- II w., charakteryzujące się wielobocznymi kształtami cylindrów i szyjek, znane są z badań archeologicznych w Tykocinie (Bis 2011, 73, Ryc. 11:28-29). Rzemiosło tureckiego pochodzenia w kontekście omawianej lul- ki sugerować mogą wieloboczna szyjka zwężająca się w kształcie litery V oraz zastosowanie czerwonej an- goby (por.: Bis 2011, 73; Szewczyk-Wojtasiewicz 2011, 10-11). Można zatem przypuszczać, że mamy tutaj do czynienia z wytworem jednego z warsztatów działają- cych na terenie Bałkanów lub Turcji. Warto również zauważyć, że naśladownictwa takich akcesoriów wy- twarzane były w Glińsku koło Żółkwi na Ukrainie, gdzie znajdował się zakład niemieckiego ceramika Fridricha Wolfa, który w 1838 r. uzyskał patent na produkcję czerwonej tureckiej lulki (Čajka 2004, 170;
Bis 2009, 240; Kuśnierz 2014, 133-134). Brak analogii do zachowanej sygnatury wytwórcy oraz rozległość konserwacji, znacznie zmieniającej pierwotną formę tego egzemplarza, nie pozwalają w tym przypadku na szerszą interpretację. Podobne trudności napotyka- my w kontekście analizy fajki znalezionej w Guciowie (tabl. IV:3; fot. 3:4). Problemem jest tu nieczytelna sygnatura, która zachowała się tylko w postać śla- dów owalnego stempla (tabl. IV:3a, fot. 3:4a). Lulka ta, wykonana z gliny mającej po wypaleniu barwę ciemnoszarą, posiadała polerowaną powierzchnię zewnętrzną, powleczoną dodatkowo jasnobrązową angobą. Cylinder, z wyodrębnionym brzuścem, zdo- biony jest poziomymi wątkami ornamentacyjnymi
27 Propozycja kształtu rekonstrukcji uszkodzonego cylindra wy- daje się być błędna i powinna przyjąć formę prostych i niższych ścianek (por.: Gačić 2011, 97, cat. 77B); por. przypis 11.
28 Co jednak ze względu na powleczenie w trakcie konserwacji całości fajki podobnym barwnikiem, nie jest do końca pewne.
o nieregularnym układzie z wykorzystaniem motywu jodełki, pasm radełkowych, oraz stempelkowych figur i form geometrycznych (rodzaj trójkąta z wpisanym liściem). Szyjka u nasady główki zwęża się w kształcie litery V, co jest dodatkowo podkreślone dwoma pas- mami wykonanymi radełkiem w analogicznym ukła- dzie. Jej kryza natomiast dekorowana jest wątkiem ukośnych nakłuć. Nieregularność zachowanego or- namentu, wskazywać może, że wyciskany był głównie ręcznie. Jedynie niektóre pasma radełkowe (przede wszystkim u nasady główki) mogły pochodzić z for- my. Kształt fajki znalezionej w Guciowie, nawiązywać może do akcesoriów tureckiego pochodzenia lub ich regionalnych naśladownictw, wytwarzanych również na ziemiach polskich. Analogiczne egzemplarze od- kryto podczas badań archeologicznych prowadzonych na Zamku Królewskim w Warszawie (Meyza 1999, 19-20, Tablica II:3-4). Lulki te posiadały, zbliżone do zarysu stempla z Guciowa, owalne sygnatury z napi- sem „JŁSZ. STASZOW. OWS”, wskazujące na znany ośrodek fajkarski w Staszowie, którego apogeum dzia- łalności nastąpiło w latach 1851-1865 (Meyza 1999, 19). Podobnie datowane „staszówki” znane są ponad- to z innych źródeł archeologicznych, m.in. z Krako- wa, Tykocina oraz Zamościa
29. W Staszowie od XVIII w. produkowano naśladownictwa oryginalnych fajek pochodzenia tureckiego, nazywane „stambułkami”, które zaspokoić miały popyt rynku wschodniego na tego typu towar (Bis 2011, 73). Niektórzy badacze podkreślają, że owalne sygnatury z nazwą miasta (STASZOW) są chronologicznie starsze od stempli zawierających nazwiska wytwórców (KUNSTLER, GROSSMAN) na lulkach, które datowane są na 2.
poł. XIX w. (por.: Bis 2011, 73; Szewczyk-Wojtasie- wicz 2011, 11). Zbliżone akcesoria produkowane były również we wspomnianym już zakładzie Fridricha Wolfa w Glińsku na Ukrainie (Čajka 2004, 170; Bis 2009, 240; Kuśnierz 2014, 133-134)
30. Nieczytelna sygnatura egzemplarza znalezionego w Guciowie powoduje, że niemożliwe jest bezsprzeczne ustalenie jego pochodzenia. Jednak niektóre przywołane ana- logie (w szczególności fajki znalezione na Zamku Królewskim w Warszawie) sugerować mogą jego po- wiązania z ośrodkiem produkcyjnym w Staszowie.
Podsumowanie – datowanie i pochodzenie
Analizowany w tym miejscu zbiór nowożyt- nych akcesoriów do palenia tytoniu charakteryzuje się, jak można zauważyć, znaczną różnorodnością
29 Bis 2011, 73, Ryc. 11:30; Szewczyk-Wojtasiewicz 2011, 11; Mar- czuk 2012, 123-125, tabl. III:1; Kuśnierz 2014, 141-142, kat. 31-32;
Puziuk 2015, 59, tabl. IV:4, VII:9.
30 Niektórzy badacze wskazują, że fajki wschodniego typu pro- dukowano również w Warszawie, Tomaszowie Lubelskim, Lubczy Królewskiej, Siedliskach oraz Potyliczu (por.: Bis 2009, 240; Kuś- nierz 2014, 133).
typologiczną. Należy jednak podkreślić, że omawia- ne znaleziska nie dają możliwości przeprowadzenia bezsprzecznej interpretacji chronologicznej. Brak kontekstu archeologicznego w momencie odkrycia, który mógłby dawać pewne podstawy datowania, powoduje, że opierać się musimy na zabytkach wy- różniających się podobną formą lub zdobieniem. Jed- nak niektóre interpretacje, obarczone są znacznym marginesem błędu, który spowodowany jest nieuza- sadnionym określaniem przez badaczy chronologii opracowywanych znalezisk, wynikającym niekiedy z pomijania kontekstu stratygraficznego. Stosowanie w przypadku fajek metody datowania a priori skut- kować może przedostaniem się do obiegu naukowe- go wielu niewłaściwych analiz chronologicznych.
Potrzebna jest zatem wstrzemięźliwość w przepro- wadzaniu tego typu interpretacji, a obecne studia, skupić się powinny na wypracowaniu takich metod, które pozwoliłyby usystematyzować zabytkowy ma- teriał pod względem chronologicznym, wskazując cechy charakterystyczne dla danego okresu. W przy- padku interesującej nas kolekcji, warto zwrócić uwa- gę na niektóre egzemplarze o niewielkiej pojemności komory napychowej, która sugeruje wczesne datowa- nie tego rodzaju akcesoriów, stosowanych być może w początkach palenia tytoniu w Europie (XVII-XVIII w.) (tabl. I:4; fot. 1:4; tabl. II:1; fot. 1:10). Kwestia ta wymaga jednak bardziej zaawansowanych badań opartych o dobrze datowane znaleziska (np. z warstw stanowisk miejskich o chronologii związanej z XVII- -XVIII w.), w szczególności fajek z zachowanymi w ca- łości napychami
31. Przyjęty w pracy model względne- go datowania zabytków na podstawie publikowanych analogii, jest zatem niedoskonały, ma jednak na celu wskazanie również cech charakterystycznych, które w dalszych badaniach mogą się okazać ważne w stu- diach nad chronologią.
Z podobnymi problemami spotykamy się chcąc zinterpretować pochodzenie analizowanych zabytków. W przypadku fajki jednorodnej z Opa- towa-Żmigrodu, można przypuszczać z dużą dozą prawdopodobieństwa, że jest produktem zachodnio- europejskiego rzemiosła (tabl. I:1; fot. 1:1). Fajka ta, mimo charakterystycznej formy, pozbawiona jest sygnatur i zachowanego w całości cybucha, co znacznie utrudnia bezsporne zaklasyfikowanie jej do jednej z grup wyrobów pochodzenia holender- skiego, francuskiego, niemieckiego lub brytyjskiego.
W przypadku lulki posiadającej sygnaturę z napisem
31 Należy w tym miejscu podkreślić, kluczowe w badaniach nad chronologią fajek, znaczenie odkrycia warsztatu garncarskiego przy Bramie Pobocznej w Warszawie. Obiekt ten pochodzący z końca XVII i początku XVIII w., wyróżniał się wytwórczością faj- karską, potwierdzoną rzadkimi znaleziskami glinianych stojaków do wypalania lulek oraz fajek ze śladami takiej produkcji (wskazy- wać na to może, znalezienie jednej z lulek z tkwiącym wewnątrz cylindra ułamanym „wieszakiem” ceramicznego stojaka) (por.:
Zimmermann 1988, 17-18; Meyza 1997, 43-44; 2004, 57-59).
„SZANTAL”, sugerować możemy proweniencję austro-węgierską (tabl. IV:2; fot. 3:2). Zakład, z któ- rego pochodzi ta fajka, znajdował się prawdopodob- nie w jednym z krajów Monarchii Austro-Węgierskiej (być może na Słowacji), jednak producent sygnujący w taki sposób swoje wyroby, mimo prowadzonych kwerend archiwalnych, jest nadal niezidentyfikowa- ny. Niektóre z egzemplarzy analizowanego zbioru, posiadają cechy akcesoriów pochodzenia tureckiego (tabl. I:9, fot. 1:5; tabl. 3:3, fot. 2:1; tabl. IV:1, fot.
3:3). Mogły to być wyroby zarówno importowane, pochodzące z wytwórni bałkańskich lub tureckich, jak i stanowiące regionalne naśladownictwa, wytwa- rzane w takich ośrodkach jak Staszów czy Glińsk na Ukrainie. Większość fajek opracowanego zbioru związana była prawdopodobnie z lokalną produkcją nieznanych rzemieślników, którzy nie stosowali syg- natur lub importem takich wyrobów, pochodzących z innych warsztatów europejskich. Należy ponadto zauważyć, że tego typu wytwórczość, mogła również zaspokajać jedynie własne potrzeby konsumenckie, o czym świadczy znalezisko jednej z fajek, wykonanej z gliny żelazistej, charakteryzującej się niskiej jakości rzemiosłem i wątpliwych walorach handlowych (tabl.
III:1; fot. 3:1). Warto w tym miejscu zasugerować po- trzebę przeprowadzenia badań fizyko-chemicznych, polegających na analizie składu mineralogicznego glin użytych w wytwórstwie fajek, co w niektórych przypadkach, pomogłoby zapewne w identyfikacji wytworów rodzimej produkcji
32.
Przedstawiona analiza typologiczno-chronolo- giczna, stanowi kontynuację naukowego opracowa- nia zabytkowych fajek, znajdujących się w zbiorach MAK
33. Mimo postępu w studiach nad zagadnieniami produkcji oraz handlu fajką w okresie nowożytnym, wiele kwestii poruszonych również w tym artykule, pozostaje nadal niejasnych, co z pewnością wymagać będzie w przyszłości zastosowania bardziej zaawan- sowanych, interdyscyplinarnych metod badawczych.
Muzeum Archeologiczne w Krakowie
32 W przypadku zbiorów muzeów małopolskich, znanych autoro- wi z autopsji, mamy do czynienia ze znaczną liczbą lulek pozba- wionych sygnatur lub innych elementów datujących, które mogły być wytworem miejscowego rzemiosła. Bez przeprowadzenia spe- cjalistycznych analiz polegających na badaniu surowców i materia- łów użytych do produkcji fajek, nie da się tego jednak potwierdzić.
Na obecnym etapie badań, trudno jest odróżnić wyroby rodzimego wytwórstwa od analogicznie wykonanych i zdobionych fajek, które docierały na rynek polski z innych krajów.
33 Prace te są prowadzone w ramach muzealnego programu naukowo-badawczego pt. „Fajki i inne akcesoria do palenia tytoniu w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie”. Pierwszym ich etapem było opracowanie 37 utensyliów znajdujących się w zbio- rach Działu Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych MAK (por.: Puziuk 2015).
