Bezpieczeństwo pożarowe zabytkowych obiektów użyteczności publicznej na wybranych przykładach miasta Poznania

Temat rozprawy doktorskiej:

Bezpieczeństwo pożarowe zabytkowych obiektów użyteczności publicznej na wybranych przykładach miasta Poznania

Autor:

mgr inż. arch. Kamila SIKORSKA-PODYMA Promotor:

dr hab. inż. arch. Adam NADOLNY Politechnika Poznańska, Wydział Architektury,

Instytut Architektury Urbanistyki i Ochrony Dziedzictwa, Zakład Historii Architektury i Urbanistyki

Promotor pomocniczy:

dr inż. arch. Barbara ŚWIT - JANKOWSKA Politechnika Poznańska, Wydział Architektury,

Instytut Architektury Urbanistyki i Ochrony Dziedzictwa, Zakład Historii Architektury i Urbanistyki

Poznań, maj 2016 r.

Pragnę podziękować:

Promotorowi, Panu dr hab. inż. arch. Adamowi Nadolnemu

za opiekę merytoryczną, cenne uwagi i sugestie oraz za zaangażowanie.

Pracę doktorską dedykuję mojemu mężowi, synkowi oraz dziadkom:

w podziękowaniu za cierpliwość oraz wsparcie.

STRESZCZENIE

Bezpieczeństwo pożarowe zabytkowych obiektów użyteczności publicznej na wybranych przykładach miasta Poznania

Rozprawa doktorska podejmuje problematykę bezpieczeństwa pożarowego zabytkowych obiektów użyteczności publicznej. W ramach dysertacji przeprowadzono badania, których przedmiotem są reprezentacyjne budynki podlegające ścisłej ochronie konserwatorskiej położone na obszarze aglomeracji poznańskiej (miasto na prawach powiatu). Celem pracy było stworzenie praktycznego schematu postępowania oraz doboru rozwiązań z zakresu ochrony przeciwpożarowej dla zabytków w celu ułatwienia pracy projektantów już na wczesnym etapie inwestycyjnym.

Przyjęto tezę: nowoczesne metody oraz narzędzia inżynierii pożarowej mogą stanowić współcześnie skuteczny sposób doboru, weryfikacji oraz optymalizacji przyjętych założeń oraz rozwiązań projektowych z zakresu ochrony przeciwpożarowej zabytków.

W pierwszej części pracy przedstawiono przegląd dostępnej literatury z pogranicza trzech dyscyplin naukowych – bezpieczeństwa pożarowego, konserwacji zabytków oraz architektury. Omówiono również aktualny stan badań, ze szczególnym uwzględnieniem nowoczesnych metod oraz narzędzi inżynierii bezpieczeństwa pożarowego intensywnie rozwijanych na przełomie XX i XXI wieku między innymi przez Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię. Na podstawie uzyskanych danych statystycznych wskazano również na główne przyczyny występowania pożarów w obiektach zabytkowych.

W dalszej części rozprawy opisano dobór próby badawczej, przy użyciu „metody delfickiej”, którego efektem było wyłonienie do dalszych analiz pięciu reprezentacyjnych zabytków użyteczności publicznej miasta Poznania. W tej części pracy omówiono również poszczególne kroki metodologii obliczeniowej wyznaczania czasów ewakuacji oraz określania warunków panujących w budynku podczas trwania pożaru (widoczności, zadymienia oraz temperatury). Wskazano również nowoczesne narzędzia wykorzystane do wspomnianych badań – programy do symulacji komputerowych czasu rzeczywistego bazujące na numerycznej mechanice płynów.

W kolejnym rozdziale zamieszczono w syntetycznym zakresie podstawową charakterystykę wybranych zabytków (lokalizacja, rys historyczny, dane ogólne), szczegółowy opis warunków ochrony przeciwpożarowej, a także podstawowe założenia przyjęte do symulacji pożaru i ewakuacji. Na tym etapie dla każdego z obiektów autorka zaproponowała alternatywne rozwiązanie przeciwpożarowe. Część tekstową poparto licznymi rysunkami prezentującymi układy funkcjonalno – przestrzenne budynków.

W części analitycznej przedstawiono w sposób graficzny, opatrzony komentarzem oraz wnioskami, wyniki przeprowadzonych symulacji z podziałem na trzy warianty zabezpieczeń przeciwpożarowych: przed wykonaniem zaleceń ekspertyz technicznych, po ich realizacji oraz dla alternatywnej autorskiej propozycji.

Na podstawie przeprowadzonych badań stworzono schemat postępowania i doboru rozwiązań przeciwpożarowych dla zabytkowych obiektów użyteczności publicznej oraz wskazano wpływ zastosowania określonych środków na poziom bezpieczeństwa.

Jednocześnie udowodniono, że nowoczesne metody oraz narzędzia inżynierii pożarowej mogą stanowić współcześnie skuteczny sposób doboru, weryfikacji oraz optymalizacji przyjętych założeń oraz rozwiązań projektowych z zakresu ochrony przeciwpożarowej budynków objętych ścisłą ochroną konserwatorską.

We wnioskach podkreślono również konieczność podejmowania ścisłej współpracy pomiędzy właścicielem, konserwatorem zabytków, rzeczoznawcami (budowlanym i do spraw zabezpieczeń przeciwpożarowych) oraz architektem w celu uzyskania, co najmniej akceptowalnego poziomu ochrony zabytku przy minimalizacji ingerencji w historyczną materię. Wskazano również na nieodzowność wprowadzenia obowiązku okresowej aktualizacji dokumentacji technicznych zabytków, które to opracowania znajdują się często w niezadowalającym stanie. Zwrócono ponadto uwagę na potrzebę uwzględnienia w polskich przepisach doświadczenia oraz wiedzy innych państw, a także na zasadność opracowania „Poradnika dla projektantów” z zakresu ochrony przeciwpożarowej zabytków przy współpracy projektantów, konserwatorów zabytków oraz strażaków.

SUMMARY

Fire safety in historic public buildings by examples of the city of Poznan

The doctoral dissertation undertakes the issue of fire safety of monumental public buildings. As part of the dissertation research was conducted, the object of which were representative buildings being a subject to strict conservation protection located in the area of Poznan agglomeration (city with county rights). The aim was to create a practical scheme of proceedings and solutions for fire protection of monuments in order to facilitate the work of designers even at an early stage of investment.

The thesis was assumed: modern methods and tools of fire protection engineering can be used as a modern efficient way of selection, verification and optimization of assumptions and design solutions in the field of fire protection of monuments.

In the first part of the paper a review of the available literature from the border of three disciplines - fire safety, preservation of monuments and architecture was presented.

The current state of research, with particular emphasis on modern methods and tools for fire safety engineering intensively developed at the turn of the century by the United States and Great Britain, was also discussed. On the basis of statistical data the main causes of fires in historic buildings were indicated.

Later in the dissertation the selection of a research samples, using the "Delphi method", was described the effect of which five representative public monuments of the city of Poznan were selected for further analysis. In this part of the paper the particular steps of the calculation methodology for determining the time of the evacuation and determining the conditions in the building during the fire (visibility, smoke and temperature) were also discussed. Modern tools used in these studies – computer programs for a real-time simulations based on computational fluid mechanics were also pointed out.

In the next chapter synthetic scope of the basic characteristics of selected monuments (location, historical, general data), detailed description of the conditions of fire protection, as well as the basic assumptions used to simulate fire and evacuation were contained. At this stage, for each object author proposed alternative fire protection solution.

This part of the text was supported by numerous drawings presenting functional - spatial plans of individual buildings.

The analytical part presented in a graphical manner, accompanied by commentary and conclusions, the results of the simulations concerning three variants of fire protection:

before the recommendations of technical expertise, after their implementation and the author's alternative proposal.

On the basis of the developed study the workflow and the selection of solutions for fire protection of historic public buildings was elaborated. Also identifies the impact of the application of specific measures on the level of fire security was indicated. At the same time it was proved that modern methods and tools of fire protection engineering can be used as a modern efficient way of selection, verification and optimization of assumptions and design solutions in the field of fire protection of buildings being under strict conservation protection.

In the conclusions the need of taking a close cooperation between owner, restorer, experts (construction and for the fire protection) and an architect to obtain at least an acceptable level of fire protection of the monument while minimizing interference with the historical matter, was highlighted. The necessity of introduction of periodical updates of technical documentation of monuments, which elaborations are often in an unsatisfactory condition, obligation was also pointed out. Attention was also paid to the need of taking into account the experience and knowledge of other countries in the Polish regulations. Then the validity of the elaboration of "Handbook for designers" in cooperation with designers, restorers and firemen, in the field of fire protection of monuments, was indicated.

SPIS TREŚCI

STRESZCZENIE ... 1

SUMMARY ... 2

WYKAZ PODSTAWOWYCH DEFINICJI ... 5

I. Problematyka rozprawy ... 9

1. Wprowadzenie ... 9

1.1. Uzasadnienie wyboru problematyki badawczej ... 9

1.2. Problem naukowy, tezy, hipotezy, cel główny i cele szczegółowe ... 11

1.3. Oczekiwane wyniki badań ... 12

2. Zakres oraz przedmiot badań ... 13

2.1. Naukowy obszar badań – na pograniczu różnych dziedzin i dyscyplin ... 13

2.2. Fizyczny obszar badań – powiat miejski Poznań ... 13

2.3. Źródła danych o zabytkach oraz o metodach i narzędziach badawczych ... 14

II. Dotychczasowy stan badań oraz przegląd literatury ... 15

1. Teoria i praktyka konserwacji zabytków a bezpieczeństwo pożarowe ... 15

2. Bezpieczeństwo ewakuacji w inżynierii bezpieczeństwa pożarowego ... 18

3. Bezpieczeństwo pożarowe – modelowanie pożarów na bazie scenariuszy pożarowych ... 33

III. Metodologia badań ... 48

1. Schemat metodologiczny badań ... 48

2. Typy badań oraz odpowiadające im metody i narzędzia ... 48

IV. Wyniki przeprowadzonych badań ... 71

1. Dobór próby badawczej ... 71

2. Pierwotna koncepcja doboru obiektów próby badawczej ... 87

3. Dane wyjściowe dotyczące poszczególnych zabytków ... 91

4. Analizy bezpieczeństwa pożarowego i możliwości ewakuacji ludzi ... 175

4.1. Symulacje ewakuacji dla przyjętych wariantów zabezpieczeń ppoż ... 175

4.2. Symulacje pożaru na bazie założonych scenariuszy pożarowych ... 192

V. Wnioski ... 227

1. Podsumowanie wyników badań – schemat doboru rozwiązań ... 227

2. Perspektywy kontynuacji badań ... 234

VI. BIBLIOGRAFIA ... 235

WYKAZ NAJCZĘŚCIEJ STOSOWANYCH SKRÓTÓW ... 245

WYKAZ RYSUNKÓW, FOTOGRAFII, SCHEMATÓW, TABEL ... 246

WYKAZ ZAŁĄCZNIKÓW ... 249

WYKAZ PODSTAWOWYCH DEFINICJI

Alarm I – stopnia (alarm wstępny, alarm wewnętrzny) - (ang.: internal alarm; pre - alarm) alarm pożarowy zainicjowany w instalacji alarmowej przez sygnał z czujki pożarowej w celu mobilizacji lokalnych służb lub personelu odpowiedzialnego za bezpieczeństwo obiektu, do rozpoznania stopnia zagrożenia pożarowego i ewentualnego ugaszenia źródła pożaru własnymi siłami.

http://systemyalarmowe.com.pl/Pdf/0200terminologia.pdf

Alarm II – stopnia (alarm zasadniczy, alarm zewnętrzny) - (ang.: external alarm) alarm pożarowy wywołany w celu wezwania zewnętrznych służb interwencyjnych (straży pożarnej) do likwidacji zagrożenia; przyjmuje się, że alarm pożarowy zainicjowany przez ręczny ostrzegacz pożarowy jest alarmem zasadniczym, gdyż został zweryfikowany przez człowieka; z reguły jest transmitowany do alarmowego centrum odbiorczego.

http://systemyalarmowe.com.pl/Pdf/0200terminologia.pdf

Alarmowanie jednostopniowe - (ang.: one-stage alarming) wywołanie alarmu zasadniczego bez poprzedzania go alarmem wstępnym.

http://systemyalarmowe.com.pl/Pdf/0200terminologia.pdf

Alarmowanie dwustopniowe- (ang.: two - stage alarming) sposób alarmowania polegający na możliwości wywołania alarmu wstępnego przed wywołaniem alarmu zasadniczego.

http://systemyalarmowe.com.pl/Pdf/0200terminologia.pdf

Analiza elementu (w warunkach pożarowych) - analiza termiczna i mechaniczna elementu konstrukcji poddanego oddziaływaniu pożaru, w której zakłada się, że jest on wydzielony przy odpowiednich warunkach brzegowych i odpowiednich warunkach podparcia;

pośrednie oddziaływania pożaru nie są uwzględniane z wyjątkiem oddziaływań będących skutkiem gradientu temperatury.

PN-EN 1991-1-2:2006. Eurokod 1: Oddziaływania na konstrukcje - Część 1-2: Oddziaływania ogólne - Oddziaływania na konstrukcje w warunkach pożaru

Bezpieczeństwo pożarowe - stan eliminujący zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, uzyskiwany przez funkcjonowanie systemu norm prawnych i technicznych środków zabezpieczenia przeciwpożarowego oraz prowadzonych działań zapobiegawczych.

http://www.definicja.org/Szkolenia-BHP/bezpieczenstwo-pozarowe.php

Bierna ochrona przeciwpożarowa – zwana inaczej pasywną, to wszystkie elementy, które nie są sterowane w przypadku zaistnienia warunków pożaru, stanowiące najczęściej część konstrukcji obiektu.

http://chodor-projekt.net/

Czas ewakuacji (z ang. evacuation time) odstęp czasu pomiędzy czasem, w którym ostrzeżenie o pożarze zostało przekazane użytkownikom, a czasem w którym wszystkie osoby są w stanie dotrzeć do bezpiecznego miejsca.

PD-7974-6-2004 The application of fire safety engineering principles to fire safety design of buildings.

Human factors. Life safety strategies. Occupant evacuation, behavior and condition (Sub-sys. 6) Czas pierwszych – wstępnych reakcji (z ang. pre-movement time) odstęp między czasem, w którym ostrzeżenie o pożarze zostało ogłoszone, a czasem, w którym został wykonany pierwszy ruch w kierunku wyjścia; czas ten składa się z:

 czasu rozpoznania (z ang. recognition time) – okres pomiędzy czasem w którym ostrzeżenie o pożarze zostało ogłoszone, a czasem pierwszej reakcji na to ostrzeżenie,

 czasu odpowiedzi (z ang. response time) - okres pomiędzy czasem w którym nastąpiła pierwsza reakcja na ostrzeżenie, a czasem, w którym został wykonany pierwszy ruch w kierunku wyjścia.

PD-7974-6-2004

Czas poruszania się (z ang. travel time) czas niezbędny od momentu, gdy rozpoczął się ruch w kierunku wyjścia do chwili, aż wszyscy użytkownicy określonej przestrzeni budynku są w stanie dotrzeć do bezpiecznego miejsca.

PD-7974-6-2004

Czujka pożarowa - element automatycznego systemu sygnalizacji pożarowej, zawierający co najmniej jeden czujnik, który reaguje na odpowiednie zjawiska fizyczne i/lub chemiczne w celu sygnalizowania w centrali sygnalizacji pożarowej.

PN-ISO 8421-3. Ochrona przeciwpożarowa -- Wykrywanie pożaru i alarmowanie – Terminologia

Czynna ochrona przeciwpożarowa – sterowane systemy przeciwpożarowe, które są włączane w razie zaistnienia pożaru.

http://chodor-projekt.net/

Dostępny czas bezpiecznej ewakuacji – DCBE (z ang. Available Safe Escape Time - ASET) obliczony czas dostępny pomiędzy zapłonem, a czasem, w którym zostały przekroczone kryteria graniczne w określonej przestrzeni budynku.

PD-7974-6-2004

Droga ewakuacyjna (z ang. escape route; evacuation route) – droga stanowiąca część środków ewakuacji (ucieczki) z dowolnego punktu do wyjścia końcowego; drogi ewakuacyjne dzielą się na poziome (korytarze, pasaże, hole, galerie, etc.) i pionowe (klatki schodowe, pochylnie).

PN-ISO 8421-1. Ochrona przeciwpożarowa – Terminologia – Terminy ogólne I dotyczące zjawiska pożaru

Dźwiękowy system ostrzegawczy (DSO) – to wzbudzane sygnałem z systemu sygnalizacji pożarowej automatyczne urządzenie umożliwiające bez udziału człowieka rozgłaszanie sygnałów ostrzegawczych i komunikatów głosowych dla potrzeb bezpieczeństwa osób przebywających w obiekcie.

www.zce.szczecin.pl/bhp/przepisy/Definicje_p_poz.doc

Gęstość obciążenia ogniowego - definicja 1 - energia cieplna, wyrażona w megadżulach, która może powstać przy spalaniu materiałów palnych znajdujących się w pomieszczeniu, strefie pożarowej lub składowisku materiałów palnych przypadająca na jednostkę powierzchni tego obiektu, wyrażona w metrach kwadratowych.

PN-B-02852. Ochrona przeciwpożarowa budynków. Obliczanie gęstości obciążenia ogniowego oraz wyznaczanie względnego czasu trwania pożaru

Inżynieria bezpieczeństwa pożarowego (z ang. fire safety engineering – FSE) - wykorzystanie zasad inżynierskich dla uzyskania bezpieczeństwa pożarowego.

PD-7974-6-2004

Obciążenie ogniowe – suma energii termicznych uwalnianych w przestrzeni przy spalaniu wszystkich materiałów palnych (zawartość budynku i elementy budowlane).

PN-EN 1991-1-2:2006

Ochrona przeciwpożarowa – definicja 1 - w szerszym znaczeniu: polega na realizacji przedsięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia, mienia lub środowiska przed pożarem, klęską żywiołową lub innym miejscowym zagrożeniem poprzez:

 zapobieganie powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia,

 zapewnienie sił i środków do zwalczania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia,

 prowadzenie działań ratowniczych.

Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. - O ochronie przeciwpożarowej (Dz.U. 1991 nr 81 poz. 351 z póź.

zm.), rozdz. 1, art. 1

Ochrona przeciwpożarowa – definicja 2 - w węższym znaczeniu: to projektowanie konstrukcji w celu zapewnienia wymaganego jej zachowania się w warunkach pożaru.

PN-EN 1990:2004. Eurokod -- Podstawy projektowania konstrukcji

Ochrona zabytków - to działania „polegające, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu:

 zapewnienie warunków (…) umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie;

 zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek wartości zabytków;

 udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków;

 przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę

 kontrolę stany zachowania i przeznaczenia zabytków;

 uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska”.

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. - O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2003 nr 162 poz. 1568 z póź. zm.), rozdz. 1, art. 4, punkty 1) - 6)

Odporność ogniowa - zdolność konstrukcji, części konstrukcji lub elementu do spełnienia wymaganej funkcji ( funkcji nośnej i/lub oddzielającej) przy określonym poziomie obciążenia dla określonego oddziaływania pożaru i przez określony czas.

PN-EN 1991-1-2:2006

Płomień (z ang.: flame) - strefa spalania w fazie gazowej, z której emitowane jest światło.

PN-ISO 8421-1

Pożar – niekontrolowane w czasie i przestrzeni, samopodtrzymujące się spalanie.

PN EN ISO 13943:2002. Bezpieczeństwo pożarowe – Terminologia

Projektowanie w oparciu o cele funkcjonalne (z ang. performance based design) – podejście inżynierskie do projektowania rozwiązań z zakresu ochrony przeciwpożarowej, które opiera się na uzgodnionych celach oraz celach zadaniowych, deterministycznej lub probabilistycznej analizie scenariuszy pożaru i ilościowej ocenie alternatywnych rozwiązań projektowych w odniesieniu do celów ogólnych i zadaniowych z wykorzystaniem zaakceptowanych narzędzi inżynierskich, metod i kryteriów funkcjonalnych.

P. Tofiło, (tłumacz. i edyc. wyd. polskiego) Poradnik inżynierski. Inżynieria bezpieczeństwa pożarowego oparta o cele funkcjonalne, wyd. SITP; P. Tofiło, System ekspercki oceny zagrożeń ryzyka pożarowego w budynkach, Zeszyty Naukowe SGSP, nr 47 (3) 2013, s. 185

Rozgorzenie– przejście do stanu, w którym całkowita powierzchnia palnych materiałów wewnątrz wydzielonej przestrzeni jest objęta pożarem.

PN-EN ISO 13943:2010. Bezpieczeństwo pożarowe – Terminologia (norma pl, wersja ang)

Ryzyko pożarowe – (definicja inżynierska) iloczyn prawdopodobnych strat pożarowych i częstotliwości powstania pożaru w konkretnym obiekcie; uzależnione jest od prawdopodobieństwa wybuchu pożaru i rozmiaru strat przez niego spowodowanych.

M. Pecio, Szacowanie ryzyka pożarowego w obiektach budowlanych, w: Ochrona Przeciwpożarowa, SITP, nr.: 2009/3, s.: 6-7

Scenariusz pożarowy – definicja 1 – (z ang. fire scenario) zestawienie uwarunkowań, wybranych jako przykład, które definiują rozwój pożaru oraz rozprzestrzenianie się produktów spalania w budynku lub jego części.

PD-7974-6-2004

Scenariusz pożarowy – definicja 2 - szczegółowy opis warunków, łącznie ze środowiskiem, jednego stadium lub większej liczby stadiów, od czasu przed zapłonem do czasu po zakończeniu spalania, w pożarze rzeczywistym o określonym usytuowaniu lub symulacji w skali rzeczywistej.

PN-EN ISO 13943:2010. Bezpieczeństwo pożarowe – Terminologia

Strefa pożarowa – definicja 1 - część budowli składająca się z jednego lub większej liczby pomieszczeń, lub przestrzeni, skonstruowana w celu powstrzymania przeniesienia się pożaru do lub z pozostałej części budowli w określonym czasie.

PN-ISO 8421-2:1997. Ochrona przeciwpożarowa -- Terminologia -- Budowlane środki ochrony przeciwpożarowej

Strefa pożarowa – definicja 2 – jest to „budynek lub jego część oddzielona od innych budynków lub innych części budynku elementami oddzielenia przeciwpożarowego (...)”;

innymi słowy to przestrzeń wydzielona w taki sposób, aby w określonym czasie pożar nie przeniósł się na zewnątrz lub do wewnątrz wydzielonej przestrzeni.

Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12.04. 2002r. (Dz. U. 2002 nr 75 poz. 690) w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, §226, pkt. 1

System sygnalizacji pożarowej – SSP (= instalacja sygnalizacji pożarowej) - (ang.: fire detection and fire alarm system) grupa części składowych i elementów uzupełniających, połączonych w określoną konfigurację, zdolną do wykrywania i sygnalizowania pożaru.

PN-E-0835054-13. Systemy sygnalizacji pożarowej – Wymagania dotyczące systemów

Wymagany czas bezpiecznej ewakuacji – WCBE (z ang. Required Safe Escape Time RSET) obliczony czas dostępny pomiędzy zapłonem, a czasem w którym użytkownicy przebywający w określonej przestrzeni budynku są w stanie dotrzeć do bezpiecznego miejsca.

PD-7974-6-2004

Zabezpieczenie przed zadymieniem dróg ewakuacyjnych – zabezpieczenie przed utrzymywaniem się na drogach ewakuacyjnych dymu w ilości, która za względu na ograniczanie widoczności lub toksyczność uniemożliwiałaby bezpieczną ewakuację.

K. T. Kociołek, Poradnik Inspektora Ochrony Przeciwpożarowej, Tarnobus, Kraków, 2015

Zabytek – to „nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społeczny ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, rozdz. 1, art. 3, pkt. 1)

Zagrożenie pożarowe – definicja 1 (z ang. fire hazard) fizyczna sytuacja potencjalnie zagrażająca życiu, zdrowiu lub mieniu, lub obu, w wyniku pożaru.

PD-7974-6-2004

Zagrożenie pożarowe – definicja 2 - warunki, w których mogą wystąpić niepożądane skutki w wyniku pożaru.

PN EN ISO 13943:2002

Zagrożenie pożarowe – definicja 3 – zespół czynników i warunków, które mogą doprowadzić do powstania pożaru.

http://sgsp-podrecznik.x-code.pl/

I. Problematyka rozprawy

1. Wprowadzenie

1.1. Uzasadnienie wyboru problematyki badawczej

Życie ludzkie postrzegane jest przez większość społeczeństw świata za wartość najwyższą, którą należy chronić w pierwszej kolejności. Reguła ta odnosi się nie tylko do interakcji społecznych, ale również do innych szeroko rozumianych aspektów ludzkiej egzystencji.

Schemat 1. Powiązania pomiędzy obowiązującymi aktami prawnymi dotyczącymi bezpieczeństwa pożarowego – opracowanie własne na podstawie wykazu przepisów.

Bezpieczeństwo użytkowników jest także najważniejszym wymogiem, jaki musi być zagwarantowany przez przestrzeń materialną, w której żyje człowiek, w tym w szczególności przez budynki. Fundamentalne wymaganie „zapewnienia bezpieczeństwa pożarowego” zostało określone w najważniejszym dla dziedziny budownictwa powszechnie obowiązującym akcie prawnym, jakim jest ustawa Prawo budowlane ¹. Szczegółowe wymogi z zakresu ochrony przeciwpożarowej, a wśród nich najważniejszy „możliwość ewakuacji ludzi”, definiują odpowiednie akty wykonawcze – rozporządzenia ². W dalszej kolejności kryteria oceny spełnienia powyższych warunków przedstawiają właściwe przepisy pożarowe ³. Istotny jest również fakt, że po przystąpieniu Polski do UE, aby budynek, w tym także zabytek, mógł być użytkowany musi być dostosowany do obowiązujący przepisów nie tylko krajowych, ale również unijnych ⁴.

1 Ustawa z 07.07.1994r. Prawo budowlane (Dz. U. 1994 nr 89 poz. 414 z póź. zm.), rozdz.1, art. 5.1.

2 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12.04.2002r. (Dz. U. z 15.06.02 r. nr 75, poz. 690 z póź. zm.) w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, § 207, pkt. 1.

3 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 07.06.2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. nr 109 z 2010, poz. 719).

4 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 305/2011 z 09.03.2011r. ustanawiające zharmonizowane warunki wprowadzania do obrotu wyrobów budowlanych i uchylające dyrektywę Rady 89/106/EWG.

Schemat 2. Możliwość zastosowania zasad wiedzy technicznej w polskiej praktyce projektowej – opracowani własne na podstawie obowiązujących przepisów.

Wymagania te mają zastosowanie nie tylko dla obiektów nowo projektowanych, ale także dla budynków już istniejących, które na podstawie przepisów odrębnych uznano za zagrażających życiu ludzi ⁵, jak również dla zabytków, które wymagają szeroko rozumianej zmiany sposobu użytkowania. W wielu przypadkach niemożliwe jest bezpośrednie dostosowanie tych obiektów do wymagań przepisów techniczo – budowlanych oraz z zakresu ochrony przeciwpożarowej. Jednak już jedne z pierwszych zapisów „warunków technicznych” ⁶ pozwalają na spełnienie wymagań w inny sposób, mianowicie: (…) mogą być spełnione w sposób inny niż określony w rozporządzeniu, stosownie do wskazań ekspertyzy technicznej (…) rzeczoznawcy budowlanego oraz rzeczoznawcy do spraw zabezpieczeń przeciwpożarowych, uzgodnionych z (…) komendantem wojewódzkim PSP (…)”. Z kolei najważniejsza ustawa związana z budownictwem – Prawo budowlane ⁷ umożliwia wykorzystanie do tych celów szeroko rozumianych zasad wiedzy technicznej:

„Obiekt budowlany (…) należy (…) projektować i budować w sposób określony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych, oraz zgodnie z zasadami wiedzy technicznej (…)”.

W drugiej połowie XX wieku dzięki licznym badaniom przeprowadzonym w Wielkiej Brytanii oraz USA przez naukowców oraz specjalistów do spraw zabezpieczeń przeciwpożarowych nastąpił intensywny rozwój dziedziny inżynierii bezpieczeństwa pożarowego. Realnym stało się opracowywanie trójwymiarowych wirtualnych symulacji komputerowych pożaru, oddymiania oraz ewakuacji bez fizycznej interakcji z budynkiem oraz jego użytkownikami. Stworzone w ten sposób algorytmy i programy umożliwiają weryfikację nie tylko stanu ochrony przeciwpożarowej istniejących obiektów budowlanych,

5 § 16.1 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 07.06.2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów.

6 § 2, pkt. 2. Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 12.04.2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, § 2, pkt. 1-6.

7 Ustawa z 07.07.1994 r. Prawo budowlane, rozdz.1, art. 5.1.

ale również sprawdzenie, nawet już na wczesnym etapie projektowym, co dzieje się z budynkiem oraz osobami w nim przebywającymi w razie wystąpienia pożaru. Symulacje te można wykorzystywać do wypracowania, w trybie wspomnianej wyżej ekspertyzy technicznej, odpowiednich rozwiązań zastępczych lub zamiennych zapewniających, co najmniej akceptowalny poziom bezpieczeństwa pożarowego satysfakcjonujący dla wszystkich zainteresowanych stron. Jest to niezwykle istotne szczególnie w przypadku obiektów zabytkowych, gdzie często występuje konflikt pomiędzy interesami inwestora, rzeczoznawcy oraz konserwatora zabytków. Współpraca oparta na nowoczesnych narzędziach inżynierii pożarowej ułatwia procesy rewaloryzacyjne przy jednoczesnej minimalnej ingerencji w historyczną materię, zapewnieniu odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa pożarowego oraz optymalizacji nakładów finansowych.

W związku z dalszym dynamicznym rozwojem dziedziny inżynierii bezpieczeństwa pożarowego oraz z coraz szerszym zastosowaniem jej metod i narzędzi (omówionych w rozprawie) można domniemywać, że symulacje komputerowe staną się w niedługim czasie nie tylko standardem projektowym, ale także jednym z warunków koniecznych wymaganych przez odpowiednie instytucje odpowiedzialne za wydawanie pozwoleń na budowę.

1.2. Problem naukowy, tezy, hipotezy, cel główny i cele szczegółowe

Podejmowany problem naukowy

Główny problem badawczy to zapewnienie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa pożarowego zabytków w odniesieniu do rodzaju zastosowanych rozwiązań przeciwpożarowych (lub ich braku). Wynikiem badań ma być stworzenie nowatorskiego schematu postępowania doboru rozwiązań projektowych dla architektów.

Główne tezy

Nowoczesne metody oraz narzędzia inżynierii pożarowej mogą stanowić współcześnie skuteczny sposób doboru, weryfikacji oraz optymalizacji przyjętych założeń oraz rozwiązań projektowych z zakresu ochrony przeciwpożarowej w zabytkach.

Hipotezy towarzyszące

 możliwe jest stworzenie uniwersalnego schematu postępowania dla doboru rozwiązań projektowych związanych z ochroną przeciwpożarową obiektów zabytkowych,

 dla zapewnienia odpowiedniego (akceptowalnego) poziomu bezpieczeństwa pożarowego niezbędne jest zastosowanie adekwatnych rozwiązań przeciwpożarowych,

 główną przyczyną degradacji obiektów zabytkowych jest trudność w dostosowaniu ich historycznej formy, materii oraz układu funkcjonalno – przestrzennego do nowelizowanych regulacji prawnych i standardów technicznych oraz nowych funkcji i zmiennego zapotrzebowania użytkowników,

 uwzględnienie w polskich przepisach wykonawczych wytycznych standardów zagranicznych z zakresu ochrony przeciwpożarowej, a w szczególności brytyjskich i amerykańskich, zwiększy bezpieczeństwo pożarowe oraz zoptymalizuje dobór rozwiązań.

Główny cel rozprawy

Głównym celem dysertacji jest stworzenie praktycznego schematu postępowania projektowego oraz doboru rozwiązań z zakresu ochrony przeciwpożarowej obiektów zabytkowych dla architektów.

Szczegółowe cele rozprawy

 określenie oraz sklasyfikowanie uwarunkowań wpływających na dobór poszczególnych rozwiązań projektowych związanych z bezpieczeństwem pożarowym oraz możliwością ewakuacji,

 przestawienie wzorcowych przykładów rewaloryzacji obiektów zabytkowych (ze szczególnym uwzględnieniem bezpieczeństwa pożarowego),

 zaprezentowanie możliwości, jakie daje wykorzystanie metod oraz narzędzi inżynierii pożarowej (symulacje komputerowe ewakuacji, pożaru, oddymiania oraz wentylacji) przy doborze, weryfikacji oraz optymalizacji przyjętych rozwiązań projektowych,

 przedstawienie podstawowych rozwiązań zamiennych stosowanych w przypadku braku możliwości spełnienia przepisów wprost (w odniesieniu do warunków ochrony przeciwpożarowej),

 propagowanie standardów technicznych, norm oraz osiągnięć państw wysokorozwiniętych w zakresie bezpieczeństwa pożarowego (w szczególności brytyjskich i amerykańskich) oraz uzasadnienie konieczności ich zastosowania w polskim prawodawstwie,

 omówienie oraz wyjaśnienie szczególnych sytuacji projektowych będących niejednokrotnie przedmiotem niejasności interpretacyjnej przepisów,

 podniesienie rangi problemu bezpieczeństwa pożarowego oraz ewakuacji ludzi wśród młodych architektów oraz projektantów branżowych.

1.3. Oczekiwane wyniki badań

Na podstawie przeprowadzonych analiz stanu ochrony przeciwpożarowej 5 reprezentacyjnych zabytkowych obiektów użyteczności publicznej miasta Poznania, uwzględniających różne warianty rozwiązań oraz symulacje ewakuacji, pożaru i oddymiania, możliwe jest wypracowanie uniwersalnego schematu doboru rozwiązań przeciwpożarowych.

Biorąc pod uwagę cel, któremu poszczególne obiekty mają służyć dzieli się je na 3 grupy: przeznaczone dla przebywania ludzi – mieszkalne, zamieszkania zbiorowego i użyteczności publicznej (ZL), produkcyjno – magazynowe (PM) oraz inwentarskie (I) ⁸. Dodatkowo wśród obiektów zaliczanych do kategorii zagrożenia ludzi ZL rozróżnia się 5 podkategorii związanych z ilością użytkowników oraz stopniem ich sprawności fizycznej.

Dla każdej z tych grup stosuje się inne wymagania w zakresie bezpieczeństwa pożarowego skutkujące koniecznością przyjmowania określonych rozwiązań projektowych związanych z klasą odporności pożarowej, wielkością stref pożarowych oraz warunkami ewakuacji.

W odniesieniu do zabytków trzeba mieć na uwadze, że nie zawsze da się je zaadaptować wprost do wymagań litery prawa. Jednak na podstawie analiz podobieństw układów funkcjonalno – przestrzennych zazwyczaj okazuje się, że w wyniku zastosowania określonych rozwiązań projektowych (lub ich braku) uzyskiwany jest podobny (akceptowalny lub nie) poziom bezpieczeństwa pożarowego.

Na podstawie funkcjonujących zabytkowych obiektów użyteczności publicznej, które w ostatnich latach zostały dostosowane w drodze ekspertyz technicznych do obowiązujących wymagań przepisów techniczno – budowlanych z zakresu ochrony przeciwpożarowej ⁹, a w których na podstawie tych opracowań zainstalowano systemy sygnalizacji pożaru (SSP) można stwierdzić, że systemy te stanowią jeden z najważniejszych elementów wpływających na poziom bezpieczeństwa pożarowego poprzez skrócenie czasów ewakuacji.

8 Zgodnie z §209, pkt. 1 i 2 Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 12.04.2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie.

9 Ibidem - §2, pkt. 2.

2. Zakres oraz przedmiot badań

2.1. Naukowy obszar badań – na pograniczu różnych dziedzin i dyscyplin Problem bezpieczeństwa pożarowego oraz możliwości ewakuacji ludzi jest zagadnieniem niezwykle trudnym i złożonym, w szczególności w odniesieniu do wielokondygnacyjnych obiektów zabytkowych. Aby dokonać rzetelnej analizy stanu ochrony przeciwpożarowej określonego budynku niezbędne jest posiadanie szeroko rozumianej wiedzy technicznej z zakresu dwóch głównych dyscyplin z obszaru nauk technicznych związanych z obiektami budowlanymi ¹⁰ – architekturą i urbanistyką oraz budownictwem. Kluczowym jest uwzględnienie w szczególności aspektów związanych z projektowaniem architektonicznym, konserwacją zabytków, inżynierią bezpieczeństwa pożarowego, układem nośnym obiektu (konstrukcją) oraz materiałoznawstwem i wentylacją (pożarową).

Warto zaznaczyć, że współcześnie niezwykle dynamicznie rozwijająca się gałąź inżynierii bezpieczeństwa pożarowego, mimo swojej specyfiki, nadal zaliczana jest do tej samej dyscypliny naukowej, co konstrukcje budowlane – „budownictwa”. Od kilku lat Centrum Naukowo - Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej Państwowego Instytutu Badawczego (CNBOP – PIB) dąży do formalnego utworzenia odrębnej dyscypliny naukowej – „inżynierii bezpieczeństwa pożarowego” w obszarze i dziedzinie nauk technicznych. ¹¹

2.2. Fizyczny obszar badań – powiat miejski Poznań

W swojej dysertacji podjęłam się przeprowadzenia analizy obiektów zabytkowych objętych ścisłą ochroną konserwatorską zlokalizowanych na obszarze jednej z najstarszych, a zarazem również jednej z największych pod względem powierzchni (8 miejsce) oraz liczby mieszkańców (5 miejsce) ¹² aglomeracji Polski – Poznania (jedna z 66 miejscowości na prawach powiatu). Ze względu na swoją niezwykle długą (pierwsze ślady osadnictwa z okresu paleolitu, pierwotne miasto - stołeczny gród Piastów powstał już na przełomie X i XI wieku) oraz bogatą historię miasto posiada wiele unikatowych zabytków.

Dodatkowym czynnikiem przemawiającym za wyborem tego właśnie miasta był fakt, że jest to moja miejscowość rodzinna, z którą czuję się emocjonalnie związana.

Spośród ponad 470 (472) zabytków nieruchomych zlokalizowanych na terenie administracyjnym aglomeracji poznańskiej, podlegających ścisłej ochronie konserwatorskiej (wpisanych do rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa pod indywidualnym numerem), wybrano próbę badawczą składająca się z 5 przykładów sztandarowych obiektów zabytkowych użyteczności publicznej. Budynki te w ostatnich latach na podstawie opracowanych ekspertyz technicznych z zakresu ochrony przeciwpożarowej dostosowane zostały do obowiązujących przepisów.

Szczegółowy opis przebiegu doboru obiektów należących do grupy prób badawczych zostanie przedstawiony rozdziale IV.1.

Wśród obiektów, które zostały zakwalifikowane do grupy ostatecznej próby badawczej zostało wyłonionych następujących 5 budynków użyteczności publicznej:

1. Urząd Miasta Poznania, Plac Kolegiacki nr 17,

2. Budynek „A” Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Al. Niepodległości 10, 3. Zamek Królewski w Poznaniu, Góra Przemysła nr 1,

4. Budynek biurowy, ul. Młyńska 12/12a (narożnik z Nowowiejskiego), 5. Teatr Polski w Poznaniu, ul. 27 Grudnia.

10 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 08.08.2011r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (Dz. U. nr 179, poz. 1065).

11 Wystąpienie D. Wróblewskiego - Dyrektora CNBOP – PIB, Jak skutecznie promować inżynierię pożarową - Inżynieria bezpieczeństwa – wybrane osiągnięcia CNBOP-PIB w kontekście tworzenia nowej dyscypliny naukowej, podczas Seminarium: Ochrona przeciwpożarowa – Zakopane wiosna 2013.

12 Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2015r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa, 2015.

2.3. Źródła danych o zabytkach oraz o metodach i narzędziach badawczych Dane źródłowe do rozprawy (zarówno historyczne, jak i współczesne), w tym w szczególności ekspertyzy z zakresu ochrony przeciwpożarowej oraz inne dokumentacje techniczo – budowlane pozyskane zostały od / z:

 na temat poszczególnych obiektów zabytkowych od:

 rzeczoznawców do spraw zabezpieczeń przeciwpożarowych oraz rzeczoznawców budowlanych (ekspertyzy techniczne),

 pracowni projektowych lub poszczególnych architektów,

 właścicieli, zarządców lub użytkowników wybranych obiektów (w dalszej części rozprawy zamieszczono zestawienie ilości złożonych „wniosków z prośbą o udostępnienie danych”),

 Miejskiego Konserwatora Zabytków (MKZ) - materiały archiwalne,

 Narodowego Instytutu Dziedzictwa (NID) – http://www.nid.pl/ (rejestr zabytków - stan na dzień 31.12.2015r.) oraz http://www.mapy.zabytek.gov.pl/nid/ (mapa),

 Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej (KG PSP) - http://www.straz.gov.pl/

 ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu (AP),

 portalu dokumentalno – historycznego „Fotopolska” - http://fotopolska.eu/,

 Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów (pożary w zabytkach) - http://nimoz.pl/,

 Sytemu Informacji Przestrzennej Zarządu Geodezji i Katastru Miejskiego w Poznaniu GEOPOZ - http://sip.geopoz.pl/,

 Platformy Aplikacji Przeciwpożarowych - http://pap24.pl/,

 publikacji zwartych oraz czasopism pochodzących z własnych zbiorów lub udostępnionych przez osoby trzecie,

 przeprowadzonych wizji lokalnych,

 w odniesieniu do polskich i zagranicznych przepisów wykonawczych, norm i standardów technicznych oraz narzędzi inżynierii pożarowej z zasobów:

 Biblioteki Politechniki Poznańskiej - http://library.put.poznan.pl/pl/2,

 Bazy Internetowej Systemu Aktów Prawnych ISAP - http://isap.sejm.gov.pl/,

 Polskiego Komitetu Normalizacyjnego PKN - http://www.pkn.pl/,

 Krajowego Stowarzyszenia Ochrony Przeciwpożarowej (z ang. National Fire Protection Assosiation NFPA) - http://www.nfpa.org/,

 Stowarzyszenia Inżynierów Bezpieczeństwa Pożarowego (z ang. Society of Fire Protection Engineers SFPE) - http://www.sfpe.org/,

 Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Pożarnictwa SITP - http://www.sitp.home.pl/,

 archiwum wydań kwartalnika „Ochrona Przeciwpożarowa” Stowarzyszenia SITP - http://www.ochronaprzeciwpozarowa.pl/#,

 Modułowej Platformy Oceny Zagrożenia Pożarowego Budynków - http://sgsp- podrecznik.x-code.pl/,

 Komendy Wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej w Poznaniu (KW PSP) - http://www.psp.wlkp.pl/,

 jednego z amerykańskich producentów programów do symulacji komputerowych – Thunderhead Engineering - http://www.thunderheadeng.com/,

 firmy STIGO przedstawiciela –Thunderhead Eng. - http://www.stigo.com.pl/,

 z publikacji zwartych oraz czasopism pochodzących z własnych zbiorów lub udostępnionych przez osoby trzecie.

Dla poszczególnych obiektów zabytkowych uzyskano dane zarówno w formie papierowej, jak i elektronicznej (rysunki, opisy, pisma, etc.).

II. Dotychczasowy stan badań oraz przegląd literatury

Powszechnie dostępna literatura polska oraz zagraniczna, zarówno w postaci publikacji zwartych, jak i artykułów, omawiająca problematykę ochrony przeciwpożarowej obiektów budowlanych oraz bezpieczeństwa pożarowego i możliwości ewakuacji opisuje powyższe zagadnienia bardzo jednostronnie, jedynie z punktu widzenia specjalistów do spraw zabezpieczeń przeciwpożarowych, jakimi są rzeczoznawcy, inspektorzy oraz strażacy. W zdecydowanej większości przypadków opublikowane prace skupiają się tylko na poszczególnych aspektach, takich jak regulacje prawne, techniczne środki ochrony przeciwpożarowej czy też coraz bardziej popularne w ostatnich latach możliwości zastosowania nowoczesnych narzędzi inżynierii pożarowej. Odnosi się to również do tych wszystkich publikacji, których przedmiotem jest studium przypadku określonego obiektu budowlanego, którym niejednokrotnie jest budynek objętych ścisłą ochroną konserwatorską. W literaturze tej autorzy analizując zabezpieczenia przeciwpożarowe zabytków i dokonując ich modyfikacji (np.: w postaci wprowadzania nowych otworów wentylacyjnych w przegrodach zewnętrznych) nie przywiązują wystarczającej uwagi do faktu, że ingerencja w historyczną materię jest mocno ograniczona, a często niemożliwa.

Podobnie wygląda sytuacja w odniesieniu do literatury związanej z zabytkami oraz ich ochroną. Większość publikacji omawia głównie dawne oraz współczesne „szkoły”

konserwacji zabytków, rodzaje działań i zabiegów konserwatorskich, poszczególne techniki czy też wybrane przykłady przeprowadzonych konserwacji zabytków, restauracji lub rekonstrukcji. Znikoma części z tych prac uwzględnia rozważania nad problematyką zapewnienia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa pożarowego, odnosząc się jedynie do czysto fizycznej materii – historycznego budulca ¹³¹⁴.

1. Teoria i praktyka konserwacji zabytków a bezpieczeństwo pożarowe

Konserwacja zabytków rozumiana jako dziedzina historii sztuki, w tym także zabytków architektonicznych, jest gałęzią nauki o długiej i bogatej w doktryny historii.

W najszerszym szerszym znaczeniu „konserwacja zabytków” postrzegana jest w charakterze interdyscyplinarnej dziedziny wiedzy oraz twórczości odnoszącej się do szeroko rozumianego dziedzictwa kulturowego, w którym jednym z przedmiotów zainteresowania są obiekty budowlane, nazywane często „monumentami historycznymi” ¹⁵. Z kolei w nieco węższym znaczeniu konserwacja zabytków rozumiana jest jako zespół działań mających na celu „(…) zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytku, zahamowanie procesów jego destrukcji oraz dokumentowanie tych działań.” ¹⁶.

Początków europejskiej ochrony zabytków w Europie należy doszukiwać się w epoce renesansu, okresu wielkich odkryć geograficznych, w którym odnajdywano pozostałości dawnych starożytnych kultur. W XVIII wieku do najbardziej wartościowych obiektów zaliczano głównie te budynki, które uznane były za znaczące ze względu na swoje walory estetyczne. Od początku XIX wieku, kiedy dokonano licznych odkryć zabytków architektury i urbanistyki pochodzących z okresu antyku, zaczęto zwracać uwagę również na wartości odnoszące się do historii, kultury oraz tożsamości narodowej.

W Europie zainteresowanie zabytkami opierało się przed wszystkim na podejściu racjonalistycznym, poznawczym, z kolei w Polsce, nękanej prze wieki przez liczne rozbiory na podejściu emocjonalny, patriotycznym – zabytki traktowane były jako żywe świadectwo tożsamości narodowej i źródło kultury oraz tradycji.

W drugiej połowie XIX wieku jeden z francuskich architektów E. Viollet le Duca wyodrębnił konserwację zabytków jako samodzielną dziedzinę nauki tworząc zarazem purystyczny nurt restauracji. Oprócz pozytywnego wpływu na zachowanie

13 W. Borusiewicz, Konserwacja zabytków budownictwa murowanego, Arkady, Warszawa, 1985, s. 46-47 oraz 78 - 80.

14 E. Małachowicz, Ochrona środowiska kulturowego, t. I, Wyd. Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, 1982, s. 312-131.

15 A. Kadłuczka, Konserwacja zabytków i architektoniczne projektowanie konserwatorskie, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków, 1999.

16 Art. 3., punkt 5 Ustawy z 23.07.2003r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

architektonicznego dziedzictwa kulturowego Europy propagowana przez le Duca forma restauracji niosła za sobą również sporo negatywnych skutków w postaci rezygnacji z późniejszych, autentycznych nawarstwień oraz tworzenia licznych nieoryginalnych, wtórych form historyzujących (najczęściej w stylu gotyckim). Działaniom tym przeciwstawiło się środowisko konserwatorski z osobą J. Ruskina na czele nawołując z kolei do skrajnego

„nie interwencjonizmu”. Pod koniec XIX wieku uznanie dla przeszłości zostało zastąpione przez zachwyt nowymi możliwościami technologicznymi i technicznymi. W tym czasie po raz pierwszy (podczas Kongresu w Brukseli) zaproponowano zmianę podejścia polegającą na rezygnacji z postępowanie jedynie według określonych z góry sztywnych norm i zasad na rzecz poszukiwania jak najlepszy rozwiązań dobranych do indywidualnych potrzeb.

Prekursorem tej doktryny, będącej próbą wypracowania kompromisu pomiędzy dwoma wcześniejszymi, był włoski architekt i historyk sztuki C. Boito, który zwrócił uwagę na problem złożoności oraz autentyzmu powstających przez wieki nawarstwień. Poglądy Boito rozwinął w kolejnych latach niemiecki konserwator zabytków A. Riegl oraz jego uczeń – austriacki uczony, M. Dvorak. Przeciwstawiali się oni rekonstrukcji, a niezbędne uzupełnienia istniejących zabytków widzieli jako elementy nowe, zdecydowanie odróżniające się od oryginalnych. Do tych teorii dodatkowy istotny element w postaci

„wartości użytkowej” wprowadził austriacki historyk sztuki W. Frodl.

Według A. Kadłuczki „polska szkoła” konserwatorska to przede wszystkim nurt dążący do wiernych rekonstrukcji zabytków, na podstawie przekazów ikonograficznych, mające ogromne znaczenie dla świadomości społecznej ¹⁷. Podobnie „polską szkołę”

konserwatorską charakteryzują J. Zachwatowicz ¹⁸ opisując ją jako teorię, którą cechowała

„troska o właściwą formę i trwałość pomników kultury narodowej”. Choć pierwotnie przedstawiciele krajowego nurt głosili doktrynę „konserwować – nie restaurować” ¹⁹ to spustoszenia dokonane podczas II Wojny Światowej zmusiły praktyków do zmiany podejścia. W drugiej połowie XX wieku dążąc do odzyskania symboli polskiej kultury powszechnymi stały się restauracje i odbudowy zabytków.

Pierwszym dokumentem o randze światowej regulującym zagadnienia związane z konserwacją zabytków była tak zwana „Karta Ateńska” ²⁰ z 1933 roku. Kolejnym ważny akt stanowi „Karta Wenecka” uchwalona w 1964 roku ²¹. Na podstawie tych dwóch międzynarodowych źródłowych aktów prawnych powstawały w poszczególnych państwach europejskich regulacje lokalne. W Polsce podstawowym obowiązującym aktem prawnym regulującym omawianą dziedzinę jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz powiązane z nią rozporządzenia.

Współczesne tendencje i kierunki w konserwacji zabytków opierają się głównie na kilku założeniach ²²:

 konieczności oraz potrzebie „(…) przekazania zabytku następnym pokoleniom w stanie możliwie niezmienionym, wraz ze wszystkimi jego wartościami” ²³,

 indywidualnym podejściu (traktowaniu_ każdego zabytku,

 pełnym rozpoznaniu zabytkowej materii ze szczególnym naciskiem na zabezpieczenie autentycznej substancji,

 konieczności rozpatrzeniu roli oraz miejsca zabytku w danej przestrzeni,

 potrzebie dokładnej analiza zakresu adaptacji dla nowych potrzeb użytkowych,

 zastosowaniu nowoczesnych rozwiązań o wysokim standardzie, jako uzupełnienia lub kontynuacji rozwiązań historycznych.

17 A. Kadłuczka, Konserwacja zabytków i architektoniczne projektowanie konserwatorskie, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków, 1999.

18 J. Zachwatowicz, O polskiej szkole odbudowy i konserwacji zabytków, w: Ochrona Zabytków, nr 34/1-2 (132 - 133), 1981, s. 4-10.

19 Ibidem.

20 Karta Ateńska Restauracji Monumentów Historycznych uchwalona podczas I II Międzynarodowego Kongresu Architektów i Techników Zabytków Historycznych, Ateny, 1931.

21 Międzynarodowa Karta Konferencji i Restauracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych, Wenecja, 1964 – 1965.

22 Kadłuczka A., Konserwacja zabytków i architektoniczne projektowanie konserwatorskie, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków, 1999.

23 B. Rouba, Projektowanie konserwatorskie, w: Ochrona Zabytków nr 1/2008, s. 57-78.

Od połowy XX wieku istotny problem stanowi uzupełnianie zabytkowych zespołów architektonicznych i urbanistycznych nowoczesną zabudową całkowicie odróżniającą się nie tylko materiałami i technologią wykonania, ale również formami oraz estetyką od rozwiązań historycznych. Dużych trudności nastręcza również konieczność wprowadzania do obiektów zabytkowych nowej, często rozbudowanej infrastruktury technicznej, w tym związanej z ochroną przeciwpożarową.

W 2004 roku zespół ekspertów pod przewodnictwem prof. B. Rouby opracował na podstawie Karty Weneckiej najważniejsze pod względem merytorycznym 7 zasad powstępowania konserwatorskiego wchodzące w skład krajowego programu ochrony zabytków:

 zasada „primum non nocere”, polegająca na wyborze rozwiązań, które nie będą szkodzić zabytkowi i nie wpłyną na obniżenie jego wartości,

 zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych),

 zasada minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymywania się od działań niekoniecznych),

 zasady, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa niszcząco,

 zasady czytelności i odróżnialności ingerencji oraz ich estetycznego podporządkowania oryginałowi (niekonkurencyjności),

 zasady odwracalności metod i materiałów,

 zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie.

Współcześnie konserwacja zabytków obejmuje szeroki zakres działań, wśród których do najważniejszych zalicza się:

 restaurację – opierającą się na praktycznym uwydatnieniu estetycznej i historycznej wartości zabytku z pełnym poszanowaniem dla jego wielowiekowych nawarstwień, z wykluczeniem rozwiązań naśladujących formy historyczne oraz z unikaniem form, które mogłyby obniżyć walory estetyczne obiektu,

 renowację - polegającą na odtworzeniu wartości materiałów, z których wybudowano zabytek oraz stałym utrzymywaniu dobrego stanu technicznego,

 rewaloryzacją – rozumianą jako doprowadzenie obiektu do stanu umożliwiającego w pełni odbiór jego wartości zabytkowych w połączeniu z wprowadzeniem nowych funkcji użytkowych,

 rewitalizację – zabieg podobny do rewaloryzacji polegający głównie na wprowadzeniu nowych funkcji użytkowych do zabytku,

 adaptację – polegającą podobnie jak rewaloryzacja i rewitalizacja na przystosowaniu budynku do potrzeb nowych funkcji poprzez przebudowę,

 restytucję – oznaczającą odtworzenie obiektu z wbudowaniem we właściwe miejsca wszystkich zachowanym, oryginalnych elementów konstrukcyjnych oraz detali,

 reintegrację – polegającą na uzupełnieniu braków w budynku formami współczesnymi,

 rekonstrukcję – rozumianą jako wierne odtworzenie brakującego elementu obiektu według zachowanych materiałów archiwalnych; rekonstrukcja może być przeprowadzona w dwóch formach: wiernej kopii lub imitacji, w której odtworzony budynek lub jego elementy świadomie zostały wykonane w formach różniących się od oryginału,

 odbudowę – mającą na celu przywrócenie zabytkowi jego pierwotnych wartości użytkowych utraconych w wyniku działania niszczących sił zewnętrznych, takich jak wojny, klęki żywiołowe czy też katastrofy,

 rekompozycję – zabieg podobny do odbudowy polegający na ponownym wykonaniu w pierwotnej lokalizacji zabytków zniszczonych w wyniku kataklizmu,

 zabiegi zabezpieczające, profilaktykę konserwatorską, prace badawcze oraz dokumentacyjne.