Szkoła Dekoracyjno-Artystyczna Chalus i Dunin - zapomniany rozdział życia artystycznego Warszawy

Marcin Romeyko-Hurko

Szkoła Dekoracyjno-Artystyczna

Chalus i Dunin - zapomniany rozdział

życia artystycznego Warszawy

Sztuka i Dokumentacja nr 15, 27-38

2016

Historia w ystaw sztuki k o b ie t w Polsce

Marcin ROMEYKO-HURKO

S Z K O Ł A D E K O R A C Y J N O -

A R T Y S T Y C Z N A C H A L U S I D U N I N

- Z A P O M N I A N Y R O Z D Z I A Ł Ż Y C I A

A R T Y S T Y C Z N E G O W A R S Z A W Y

Szkoła Dekoracyjno-Artystyczna Chalus i Dunin, istniejąca w Warszawie na początku dwudziestego

wieku, zwróciła uwagę autora w trakcie badań związanych z edytorskim opracowaniem ilustrowanego rękopisu

jednej zjej absolwentek.1 Kolejnym impulsem skłaniającym do podjęcia tego tematu stały sięprace nad katalogiem

i wystawąMistrzowie pastelu. O d Marteau do Witkacego. Kolekcja Muzeum Narodowego w Warszawie,2

na której

po raz pierwszy od stu lat zaprezentowano pastel jednej z założycielek szkoły.3 Przegląd literatury wykazał,

że zarówno placówka, jak i postacie jej przełożonych - Cecylii Chalus i Antoniny Dunin-Sulgostowskiej - nie

licząc drobnych wzmianek4 czy lakonicznych haseł w słownikach biograficznych5 - nie doczekały się dotąd

opracowania i pozostają praktycznie nieobecne w polskiej historii sztuki. Znamienne, że zarówno w pierwszych

latach działalności szkoły, jak i w następnych dekadach dwudziestego wieku, miano szkoły odczytywano

niekiedy jako dwuczłonowe nazwisko jednej osoby („pani Dunin-Chalus” lub „Chalus-Dunin” czy „Chalus-

Duninowej”), a nawet traktowano oba zaw artew jej szyldzie nazwiska a priori jako męskie.6

Tymczasem faktyczne miejsce szkoły w artystycznym, społecznym i edukacyjnym pejzażu Warszawy

początków ubiegłego stulecia nie było bynajmniej marginalne. Cieszyła się opinią elitarnej i „wybrednej

w doborze uczennic”.7 Wedle dotychczasowych ustaleń szkoła funkcjonowała od 1903 do około 1914 roku.8

Dokładniejsze kwerendy wskazują jednak, że działała jeszcze długo po I wojnie światowej, co najmniej do

roku 1926 - a więc przez około ćwierć wieku.9 Wysoki poziom zajęć i renoma szkoły, pedagogiczny dorobek

warszawskiego tandemu, uzasadniają potrzebę bliższej analizy działalności placówki i dorobku jej twórczyń, ze

szczególnym uwzględnieniem uczestnictwa w ówczesnych wystawach sztuki kobiet.

Cecylia (a właściwie Cécile) Chalus była Francuzką, urodziła się w Valenciennes, prawdopodobnie

około 1865 rokujako córka Françoisa-Xaviera Chalus, byłego mera miasta Vic-le-Com te w Owemi.10 W Paryżu

kształciła się pod kierunkiem Eugene’a Grasseta,11 Julesa Josepha Lefebvre’a, Benjamina Constanta i Tony’ego

Robert-Fleury’ego.12 Debiutowała na Salon des Champs Elysées w Paryżu w roku 1889 obrazem olejnym pt.

Orphelins!, reprodukowanym na okładce pisma La France Illustrée

.13

W kolejnych latach wystawiała pastele

i obrazy olejne głównie na Salons des Champs Elysées, a także na Exposition des Beaux-Arts w ratuszu

Valenciennes m.in. Enfant aux pieds nus (1890).14 Dwukrotnie nagrodzona medalem na Exposition d ’Amiens,15

a od 1892 była członkiem Société des Artistes Français.16 Od 1889 datuje sięjej działalność ilustratorska, począwszy

od okładek wydawnictw nutowych.17 Francuskie bibliografie notują dziesięć tytułów książek zjej szatą graficzną,

m.in. Le Petit don Quichotte Henriette Daux (Paris: Librairies-imprimeries Réunies, 1896), Par le courage

Edgara Monteil’a (Paris: Société Française d ’Editions d ’Art, L.-G. May, G. Mantoux, 1899).18 Po przyjeździe

do Polski w pierwszych latach dwudziestego wieku Chalus nie utraciła kontaktów z Francją. W prasie pisano:

„każdego roku wraca na paromiesięczny pobyt do Paryża dla zapoznania się z nowymi pomysłami w uprawianej

przez siebie sztuce”.19 Od 1909 artystka była członkiem Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie.20

W polskich zbiorach publicznych znana jest jak dotąd tylko jedna praca Francuzki - niedatowany pastel Portret

kobiety w stroju japońskim w zbiorach KUL, pochodzący z kolekcji Tadeusza Litawińskiego.21

C é c ile C h a lu s , P o r tr e t k o b ie ty w s tr o ju ja p o ń s k im , p a s te l na p łó tn ie , z b io r y m u z e a ln e K U L, n r in w . MU KU L I- 3 , d a r O lg i i T a d e u s z a L ita w iń s k ic h z 1 9 8 6 r. F o t. Ire n e u s z A. M a rc is z u k .

Щ

28

Historia w ystaw sztuki k o b ie t w Polsce W p r a c o w n i p a ń D u n in - C h a lu s , ilu s tr a c ja p ra s o w a , Ś w ia t n r 4 4 , 30 p a ź d z ie rn ik a 1 9 0 9 , 13. S z k o ła D e k o r a c y jn o - A r ty s ty c z n a C. C h a lu s i A. D u n in , o k . 1 9 1 1 -1 9 1 4 , fo to g r a fia , a u t o r n ie z n a n y , z b io r y p r y w a tn e . W g ó r n y m rz ę d z ie o d le w e j: R a ż n ie w s k a , W a n d a Z a ż u liń s k a , K ry s ty n a (? ) P o n ik o w s k a , J e z ie rs k a , A n to n in a D u n in - S u lg o s to w s k a , NN. U d o łu o d le w e j: W a s ile w s k a , W a n d a R o m e y k o - H u r k o , K a ta rz y n a Z o rz a M a tla k o w s k a , M e rg e n ta le r, Z a le s k a , C e c y lia C h a lu s . A n to n in a D u n in - S u lg o s to w s k a , O fia ra , o k . 1 9 2 0 , r e p r o d u k c ja na k a rc ie p o c z to w e j, T o w a r z y s tw o N a u k o w e P ło c k ie .

29

Щ

Antonina Dunin-Sulgostowska urodziła się w Andrzejówce koło Kamieńca Podolskiego w 1870.22

Uczyła się w Warszawie i w Paryżu - najprawdopodobniej w Académie Julian, gdzie wystawiała swe prace

około 1896.23 W 1901 została wybrana do Zarządu Koła Literacko-Artystycznego w Paryżu,24 uzyskała pierwszą

nagrodę w konkursie Koła, którego jurorem był m.in. Alfons Mucha.25 Od 1899 uczestniczyła w członkowskich

wystawach zbiorowych w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (była członkinią od 1903),26

prezentując początkowo rzeźby w brązie, następnie obrazy i prace graficzne. W 1905 wykonana według

rysunku Sulgostowskiej akwaforta Zofii Stankiewiczówny Strumień brała udział w konkursie TZSP im. Józefa

Kuryerowa.27 W 1906 obraz jej pędzla pt. Siewca, symbolicznie nawiązujący do twórczości Elizy Orzeszkowej,

został podarowany pisarce z okazji uroczystego jubileuszu jej 40-lecia pracy literackiej.28 W 1914 artystka brała

udział w drugim konkursie im. Henryka Grohmanna i towarzyszącej mu wystawie Towarzystwa Przyjaciół

Sztuk Graficznych w Warszawie oraz w Salonie Artystycznym „Sztuka”.29 Sulgostowska zajmowała się również

ilustracją: tworzyła szatę graficzną książek dla dzieci m.in. Marii Weryho, tomów rozmyślań Henryka Nusbauma

oraz podręczników.30 Była aktywną działaczką społeczną: uczestniczyła w wystawach dobroczynnych

(na przykład w Salonie Krywulta, 1905),31 członkiem zarządu Stowarzyszenia na Rzecz Równouprawnienia

Kobiet,32 członkiem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (pracowała w komitecie wystawy Krajobraz

Polski zorganizowanej w 1912).33 Podczas wojny polsko-bolszewickiej tworzyła w Ochotniczej Legii Kobiet

patriotyczne plakaty, sztandary i organizowała kwesty na rzecz OLK.34 W latach dwudziestych podarowała

Towarzystwu Naukowemu w Płocku tryptyk OÈara, w 1929 wypożyczony na prośbę prezydentowej Michaliny

Mościckiej do Pawilonu Pracy Kobiet na Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu i od tego czasu zaginiony.35

Sulgostowska była autorką projektu sztandaru Związku Legionistek Polskich, poświęconego w lutym 1931.36

Na początku lat trzydziestych, zapewne z osiągnięciem wieku emerytalnego, obie artystki - Chalus

i Dunin - wyprowadziły się do podwarszawskiej Radości, gdzie po długich i ciężkich chorobach zmarły

w pierwszych latach wojny.37

Poznały się i zaprzyjaźniły najprawdopodobniej w Paryżu około czterdzieści lat wcześniej, na przełomie

stuleci, następnie przybyły do Warszawy, gdzie w 1903 otworzyły szkołę dekoracyjną dla kobiet. Szkoła krótko

mieściła s ię przy ul. Foksal, od 1906 przy ul. Żurawiej 10, w latach 1918-1920 przy Ordynackiej 8.38 Początkowo

działała pod szyldem samej Chalus. W obliczu licznej i zróżnicowanej oferty edukacyjnej skierowanej do kobiet,39

cudzoziemskość właścicielki, jej paryskie wykształcenie podkreślane w prasie nazwiskami jej profesorów,

mogły stanowić silny atut i wyróżnik. „Wprawdzie nie od wczoraj posiadamy szkoły »artystyczne«, przeważnie

dla kobiet. Większość ich jednak miała na widoku przepędzenie czasu przez panny »na wydaniu« w okresie

między ukończeniem aż 6-klasowej pensji a ostatecznym celem istnienia - wyjściem za mąż” - oceniał kąśliwie

publicysta warszawskiej Prawdy - „Do nielicznych, poważnych prób w kierunku podniesienia stanu przemysłu

artystycznego należy istniejąca od niedawna szkoła p. Chalus.” 40

Program szkoły był wszechstronny i obejmował trzy lata nauki. Zgodnie z akademicką tradycją,

podstawę stanowił kurs tzw. sztuki czystej: rysunku i malarstwa, z wykorzystaniem żywych modeli. Ta część

zajęć stanowiła domenę Sulgostowskiej. Chalus odpowiadała za kurs sztuki zdobniczej, który obejmował

znajomość tkaniny dekoracyjnej, ceramiki i szkła, meblarstwa, brązownictwa, sztuki książki.41 Właścicielki

szkoły przykładały dużą wagę do zrozumienia specyfiki danego materiału i kierowania się jego logiką przy

projektowaniu przedmiotów i ornamentów: „Panna Chalus jest nieprzyjaciółką szablonu, naśladownictwa

i dyletantyzmu, z mózgów swoich uczniów usiłuje wykrzesać iskrę twórczą, żąda oryginalnych pomysłów

i poważnej pracy” - charakteryzowała klimat szkoły Zofia Sokołowska.42 Zofia Skorobohata-Stankiewicz

twierdziła, że Chalus powinna kłaść jeszcze większy nacisk na rozwój inwencji i artystycznej indywidualności

uczennic.43

Tym, co bez wątpienia wyróżniało metodykę Szkoły Dekoracyjno-Artystycznej na tle podobnych

warszawskich placówek, był szeroki zakres przedmiotów teoretycznych: teorii kompozycji, harmonii barw,

perspektywy. Regularny kurs historii sztuki od 1906 prowadził Eligiusz Niewiadomski, będący wówczas

prekursorem ilustrowania zajęć przezroczami.44 Nowością na gruncie warszawskiej pedagogiki okazał się także

system konkursów z nagrodami pieniężnymi dla uczniów, autorów najlepszych prac rocznych.45

Z czasem - zapewne pod wpływem koedukacyjności założonej rok później Warszawskiej Szkoły Sztuk

Pięknych, w tym przypadku niejako à rebours - dopuszczono do uczestnictwa w kursach także mężczyzn. Brak

niestety informacji, kiedy ta zmiana nastąpiła; nie znamy również nazwisk uczęszczających do szkoły adeptów

sztuki, ani ich liczby. O ich obecności świadczą jednak prasowe artykuły Zofii Sokołowskiej (1910) i Lucyny

Kotarbińskiej (1915), w których mowa o „pracach uczniów i uczennic” oraz „szkole dla kobiet i mężczyzn”.46

Historia w ysta w sztuki k o b ie t w Polsce

Odrębną grupę, ku której zwracała się Szkoła Chalus-Dunin, stanowiły dzieci i młodzież z ubogich

warszawskich rodzin. W szkolnej pracowni Sulgostowska prowadziła dla nich coniedzielne bezpłatne zajęcia

rysunku. Dziecięce prace były prezentowane na dorocznych wystawach obok prac dorosłych kursantów.47

Szkoła Dunin-Chalus, nie licząc pokazów we własnych siedzibach, prezentowała dorobek swych

uczennic co najmniej na dziewięciu wystawach, aj ej właścicielki - odliczając członkowskie pokazy pojedynczych

dzieł na dorocznych Salonach - były uczestniczkami co najmniej trzech większych ekspozycji zbiorowych.

Pierwsza prezentacja prac uczennic odbyła się wiosną 1904 w gmachu warszawskiej Zachęty.

„Wystawa ta jest niezmiernie znamiennym zjawiskiem epoki i faktem bardzo doniosłym dla życia naszego

artystycznego. (...) Oczywiście panna Chalus jako Francuzka, uczennica słynnego Grasseta, tak na wskroś

francuskiego duchem mistrza, w szkole swej nie może wytwarzać stylu polskiego, jeżeli w ogóle kiedykolwiek

całkiem odrębnie wytworzyć się on może” - zastrzegał w Kurierze Warszawskim Tadeusz Jaroszyński.48

Ów narodowy kontekst pobrzmiewał w także w recenzji Przeglądu Tygodniowego, którego autor podkreślał

utylitarne - społeczne i gospodarcze - korzyści związane z rozwojem rodzimego zdobnictwa: „Wszelkie

usiłowania wytworzenia samodzielnych pracowników na polu kompozycji do przemysłu artystycznego,

powinny się spotkać z prawdziwym uznaniem ogółu, gdyż dają one możność zastąpienia siłami krajowymi

całego szeregu zagranicznych pracowników”.49 Druga szkolna wystawa, otwarta w siedzibie TZSP w 1905,

doczekała się omówienia na łamach tygodnika Bluszcz. Zofia Sokołowska wymieniła najciekawsze jej zdaniem

prace, dzięki czemu poznajemy nie tylko nazwiska pierwszych uczennic szkoły, ale także dowiadujemy się

0 pierwszych sukcesach placówki w kontaktach z przemysłem: „Spośród okazów wystawionych wyróżniły

się prace: pań: Dziewulskiej (żardinierka, witraże, aplikacje), Zielińskiej (dzbany, firanki, patrony na ścianę),

Bruinier (witraże, aplikacje, dzbany), - dalej prace pań Krassowskiej, Franckiej, Glotzówny, Kowalewskiej,

Nussbaumówny, Znatowiczówny, Mieczyńskiej, Tylinger, a między tymi kafle na posadzkę, praca oznaczona

godłem - »Mysz«, odznaczona na konkursie firmy Dziewulski i Lange.” 50

W tym samym niespokojnym 1905 roku, Szkoła Chalus-Dunin prezentowała swoje wzory sztuki

stosowanej w Lublinie, na „Amatorskiej wystawie sztuki stosowanej, prac z dziedziny malarstwa i robót

kobiecych, fotografii i pocztówek ręcznie malowanych.” 51

Dwa lata później, w lipcu 1907, w gmachu warszawskiej Zachęty odbyła się zbiorowa wystawa

malarstwa kobiet, będąca częścią obchodów Pierwszego Zjazdu Kobiet Polskich na cześć Elizy Orzeszkowej.

Zarówno zjazd, jak i towarzysząca mu ekspozycja, należały do najważniejszych przedsięwzięć polskiego ruchu

kobiecego początku stulecia. Malarz i krytyk sztuki Wilhelm Mitarski, choć krytycznie ocenił sposób urządzenia

wystawy, uznał ją za interesującą, ponieważ „daje dowody talentu i może znie ść niejeden przesąd i uprzedzenie”52

- zwłaszcza, że jak zauważa - oprócz Olgi Boznańskiej „reszta nazwisk autorek obrazów z tej wystawy jest

mniej lub więcej nieznana”. W relacji opublikowanej w Swiecie, najwięcej uwagi poświęcił jednej z nich -

Antoninie Duninównie. Malarka zaprezentowała na wystawie aż piętnaście płócien („portrety, studia i próby

kompozycji”), w tym obraz symbolizujący twórczość Orzeszkowej pt. Siewca. Mitarski doceniając dążenie

artystki do poszukiwania własnego stylu i malarskiego języka, dostrzegł jednak mankamenty jej warsztatu:

nieświadomą powtarzalność i monotonię barw (upodobanie do barw ciepłych, cynobrowych i żółtych), będącą

rezultatem preferowania pracowni kosztem malowania w plenerze. W opinii recenzenta Duninówna z większą

swobodą malowała portrety kobiece niż męskie. Cechująca prace malarki ogromna łatwość pokonywania

trudności technicznych, zdaniem krytyka niesie zarazem ryzyko „pobieżnego załatwienia się z obrazem”.53

Odżegnując się od przesądów, Mitarski podsumował wrażenia z wystawy jednak niewolnym od uprzedzeń,

dwuznacznym komplementem: „W ogóle wystawa ta świadczy o tym, że energia, spryt i pomysłowość kobieca,

znajduje w malarstwie ujście równie dobrze, jak właściwości męskiego intelektu i charakteru.”54 Podzielone

opinie o obrazach Sulgostowskiej zamieścił Tygodnik Ilustrowany. Według Henryka Piątkowskiego „portrety

1 studia Duninówny dają nam poznać doskonałego, wyrobionego malarza, za to próby kompozycji, jak

»Siewca« i fantazyjna ilustracja węglowa, nie są na wysokości jej bezpośrednio z natury malowanych prac.”55

W następnym numerze Tygodnika reprodukcja Siewcy została opatrzona już zgoła odmiennym, pochlebnym

komentarzem: „Na wystawie kobiet-malarek w Tow. Z. Sz. P. obraz powyższy wyróżnił się korzystnie pięknym

pomysłem i nastrojową treścią. Siewca ma piękną głowę, a ręka jego, rozsiewająca ziarno, dużo wymowy.

Całość robi harmonijne wrażenie.”56

Latem 1909 Szkoła Chalus i Dunin brała udział w Wystawie Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie,

największej wystawie na ziemiach polskich przed I wojną światową. W Pawilonie Ogólno-Kulturalnym

pomieszczono m.in. ekspozycję dorobku z zakresu szkolnictwa, w tym również „wzory sztuki stosowanej dla

przemysłu” stworzone w Warszawie przy ul. Żurawiej.57 Sama szkoła nie znalazła się w gronie nagrodzonych

wystawców, lecz jej prace zostały uhonorowane pośrednio, dyplomem dla warszawskiego zakładu inkrustacji

i mozaiki Natalii Bober, wykorzystującego projekty uczennic Chalus i Dunin.58

Niemal równocześnie, we wrześniu 1909, w Zachęcie odbył się kolejny pokaz dorobku szkoły.

Franciszek Siedlecki doceniał w nim metodę dochodzenia do wyabstrahowania ornamentu: „Wystawione studia

z natury wskazują drogę, jaką uczeń dochodzi do stylizowania motywu. Ten sam kwiat lub owad, narysowany

i podkolorowany najdokładniej z natury, przez stopniowe uogólnienie, przez wkreślanie w konieczną harmonię

kompozycyjną, staje się elementem dekoracyjnym, przypominającym tylko symbolicznie naturę, a żyjącym

samoistnie nowym, stworzonym przez artystę życiem dekoracyjnym.”59

„Do udatnych rzeczy wystawy należą barwne pomysły na witraże, umiejętnie stylizowane okładki

książek oraz ciekawe inicjały do holenderskich książek dla dzieci” - notowała swoje wrażenia Zofia Skorobohata-

Stankiewicz w Bluszczu.60 W jej tekście znalazła się też informacja o projekcie dywanu smymeńskiego, który

doczekał się realizacji przez tkalnię w Hadze, a następnie został zakupiony do zbiorów tamtejszego artysty

i kolekcjonera Hendrika Willema M esdaga61

Pół roku po wystawie szkolnej, w marcu 1910, w TZSP odbyła się wspólna wystawa „triumwiratu”62

zaprzyjaźnionych ze sobą artystek, Duninówny, Chalus i Bruinier, na której pierwsza z nich prezentowała

m.in. pastel zachowany do dziś w zbiorach MNW.63 Wystawa z 1910 jest jednym ze śladów zapomnianego

warszawskiego epizodu w życiu holenderskiej malarki i ilustratorki Jeanne-Marie Bruinier zw. „Sanne” (1875­

1951), o której jak dotąd polskie opracowania zdają się milczeć. Artystka była obecna w warszawskim życiu

artystycznym przez dłuższy czas, choć fakt, że była wzmiankowana jedynie nazwiskiem lub inicjałami imion

sprawiał, że nieraz pisano o niej jako o mężczyźnie.64 Narodowość malarki zdaje się też wyjaśniać genezę

wspomnianych wyżej holenderskich realizacji w działalności szkoły. Warto dodać, że Bruinier była związana

m.in. z Rudolfem Steinerem (współpracowała przy dekoracji malarskiej Goetheneum)65 i należała do kręgu

kolonii artystycznej w Worpswede.66 Wcześniej studiowała w Académie Colarossi w Paryżu, gdzie przyjaźniła

się z Paulą M odersohn-Becker67 i zapewne w tym okresie poznała również Chalus i Duninównę. W 1912 ukazała

się drukiem książka wspólnie ilustrowana przez Dunin i Bruinier - Przygoda Jasia Elizy Orzeszkowej (jedyny

utwór pisarki dla dzieci), wydana ze spuścizny pośmiertnej przez jej wieloletnią przyjaciółkę i popularyzatorkę

Wandę Nusbaum.68 Rodzinę Nusbaumów łączyły z Dunin więzi bliskiej przyjaźni, a młodsza siostra Wandy,

Halina, była uczennicą szkoły Chalus-Dunin.69

Niewątpliwie za kulminacyjny moment w dziejach omawianej szkoły można uznać jej udział

w największym przedsięwzięciu kulturalnym i propagandowym polskiego ruchu kobiecego przed I wojną

światową, jakim była Wystawa Pracy Kobiety Polskiej w Pradze w 1912.70 Nowoczesne, interdyscyplinarne

ujęcie tytułowego zagadnienia odróżniało ją od prezentowanych wcześniej nad Wełtawą wystaw bułgarskiej

i serbskiej o tematyce kobiecej, mających charakter wyłącznie etnograficzny.71 Nad realizacją wystawy czuwał

Komitet, na czele którego stanęła Zofia Stankiewiczówna, odpowiedzialna także za dział sztuki. W obrębie

tej grupy kuratorką działu sztuki stosowanej została Antonina Dunin.72 Według opinii Kotarbińskiej, część

przygotowana przez Duninównę pod względem poziomu artystycznego w niczym nie ustępowała wystawom

z tej dziedziny we Wrocławiu, w Berlinie, Monachium czy Paryżu: „Otóż kiedy zobaczyłam już gotową,

urządzoną niewielką salę w Pradze, zawieszoną makatami Rychter-Janowskiej, świetnymi dekoracyjnymi

rysunkami Gramatyki-Ostrowskiej, intarsją Bobrówny, ślicznymi robotami p. Papieskiej, rysunkami i wzorami

rysunków uczennic szkoły pp. Dunin i Chalus, majolikami Duninówny, pomyślałam sobie: można by śmiało te

roboty pokazać na Champs-Elysées.”73

Praska wystawa kobieca stanowiła jeden z ostatnich uchwytnych źródłowo akordów działalności

szkoły. Z wątłych prasowych wzmianek i reklam wiadomo tylko, że od 1911 do 1914 szkoła prezentowała swe

doroczne wystawy w Salonie Feliksa Richlinga, galerii sztuki otwartej jesienią 1911 przy ul. Marszałkowskiej

131 i prezentującej wystawy w rytmie comiesięcznym.74 W 1913 prasa donosiła o sukcesie artystycznym

i dużym zbycie prac prezentowanych na szkolnej ekspozycji: „znalazły nabywców, oprócz pomniejszych rzeczy,

następujące utwory: »Róże białe«, »Róże czerwone«, »Kwiaty«, »Łabędzie«, »Zimowy pejzaż«, a pośród

wycinanek: »Szum drzew«, »motylki«, »Bajka«, »Ballada«”.75 W 1915 ostatnią odnotowaną wystawę szkoły

otwarto w sąsiednim lokalu, w Kamienicy pod Husarzem przy ul. Marszałkowskiej 74.76 Również w 1911

szkoła nawiązała stałą współpracę z redagowanym wówczas przez Lucynę Kotarbińską pismem Nasz Dom.

Tygodnik M ód i Powieści, oferując czytelniczkom porady, pokazy wzorów i konsultacje w siedzibie redakcji.77

Prawdopodobnie właśnie z tego okresu, początku drugiej dekady dwudziestego wieku, pochodzi jedyna

zidentyfikowana jak dotąd uczniowska praca sygnowana pieczęcią szkoły z Żurawiej - projekt obrusu (?)

autorstwa Wandy Zażulińskiej.78

Historia w ystaw sztuki k o b ie t w Polsce

Z niniejszego, krótkiego przeglądu działalności Szkoły Dekoracyjno-Artystycznej wynika,

że twórczynie i uczennice tej kameralnej instytucji były obecne w niemal wszystkich formach przedsięwzięć

wystawienniczych epoki: począwszy od paryskich Salonów, przez ekspozycje w krajowych towarzystwach

artystycznych, wystawy szkolne i charytatywne w galeriach prywatnych, pokazy twórczości amatorskiej,

aż po programowe wystawy sztuki kobiet - zarówno samodzielne, jak i będące częścią propagandowo-

edukacyjnych wystaw przemysłowych i państwowotwórczych.

Nader uboga baza źródłowa nie pozwala na wyczerpującą ocenę stosowanej w placówce metodyki

nauczania i analizę zmian zachodzących w niej na przestrzeni lat. Z tym zastrzeżeniem, w świetle zachowanych

na łamach prasy opinii współczesnych recenzentów i publicystów oraz wypowiedzi samych przełożonych, a także

garści reprodukcji szkolnych prac, można jednak podjąć próbę usytuowania pedagogicznego dorobku Chalus

i Dunin na tle rodzimego szkolnictwa artystycznego dla kobiet. Szkoła, której głównym profilem kształcenia

była tzw. sztuka stosowana dla przemysłu, wzbogaciła główny kurs o niezbędne elementy tzw. sztuki czystej,

podstawy teorii kompozycji i historii sztuki, co różniło ją od kobiecych szkół i kursów o charakterze raczej

odtwórczego „rzemiosła artystycznego, a nawet różnych robótek ręcznych, niż sztuki”.79 Z kolei akcentowanie

przez Chalus znajomości poszczególnych materiałów, technik i dyscyplin rzemieślniczych oraz zasad stylizacji

i zdobnictwa opierało się - jak wolno przypuszczać - na nauczaniu teoretycznym i ćwiczeniach rysunkowych.

Brak wzmianek o uzupełnianiu zajęć praktycznymi ćwiczeniami w warsztatach rzemieślniczych sugeruje,

że w przypadku tej szkoły model kontaktów z przemysłem mógł ograniczać się do dostarczania gotowych

wzorów. Szkoła Dekoracyjno-Artystyczna - obok kursów np. Leokadii Mirosławskiej i Marii Zaremby

w Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej80 - stanowiłaby wówczas ogniwo pośrednie między tradycyjnie

adresowaną do kobiet edukacją paraartystyczną, a nowoczesnym, wywodzącym się z myśli Muthesiusa nurtem

wymagającym od projektanta bardziej praktycznego doświadczenia warsztatowego, podjętym na naszym

gruncie przez m.in. Warsztaty Krakowskie i Wojciecha Jastrzębowskiego.

Z upływem lat ranga szkoły Chalus i Dunin nieuchronnie malała wraz z rozwojem Warszawskiej

Szkoły Sztuk Pięknych, w której, notabene, wiele uczennic francusko-polskiego tandemu z powodzeniem

kontynuowało naukę. Kurs w szkole na Żurawiej stanowił początek drogi twórczej uznanych artystek, jak np.

autorki kilimów i współtwórczyni Spółdzielni „Ład” Zofii Czasznickiej,81 ceramiczki Wandy Rudzińskiej-

Wypychowej,82 malarki Jadwigi Tereszczenko,83 graficzki Marii Dziewulskiej czy ilustratorki i nauczycielki

rysunków Wandy Romeyko-Hurko.84 Ich twórczość sięgała daleko w głąb dwudziestego wieku, kiedy to

stopniowo ulegał zatarciu dawny, hierarchiczny dystans między sztuką „stosowaną” a sztuką „czystą”.

Przypisy

1 R ę k o p is je s t te m a te m p ra c y d o k to r s k ie j p is a n e j p rz e z a u to ra p o d k ie r u n k ie m d ra h a b . G rze g o rza P. B ą b ia k a , p ro f. UW, p t „ » D z ie n n ik z o k u p o w a n e j W a rs z a w y 1 9 3 9 -1 9 4 4 « W a n d y R o m e y k o - H u r k o . O p ra c o w a n ie e d y to rs k ie ilu s tr o w a n e g o rę k o p is u a rty s ty c z n e g o ,” U n iw e r s y te t W a rs z a w s k i, In s ty tu t P o lo n is ty k i S to s o w a n e j, Z a k ła d E d y to rs tw a i S ty lis ty k i.

2 M is trz o w ie p a s te lu . O d M a r te a u d o W itk a c e g o . K o le k c ja M u z e u m N a ro d o w e g o w W a rs z a w ie , M u z e u m N a ro d o w e w W a rs z a w ie , 2 9 p a ź d z ie rn ik a 2 0 1 5 -3 1 s ty c z n ia 2 0 1 6 , k u r a to r k i: A n n a G ro c h a la i J o a n n a S ik o rs k a .

3 A n to n in a D u n in - S u lg o s to w s k a , S ie d z ą c y c h ło p , p a s te l, p a p ie r, 4 5 ,8 x 3 5 , 8, M N W , n r in w . 1 8 2 3 2 3 , w A n n a G ro c h a la , re d . M is trz o w ie p a s te lu . O d M a rte a u

d o W itk a c e g o . K o le k c ja M u z e u m N a r o d o w e g o w W a rs z a w ie (W a rs z a w a : M N W , 2 0 1 5 ), 159. K a t. I 3 2 . K a t. w y s t. Por. C y fro w e M u z e u m N a ro d o w e , d o s tę p n y

9 .0 4 .2 0 1 6 , h ttp : //c y f r o w e .m n w . a r t .p l/ d m u s e io n /d o c m e t a d a ta ? id = 3 0 5 9 1 .

4 A le k s a n d e r W o jc ie c h o w s k i, re d ., P o ls k ie ż y c ie a rty s ty c z n e w la ta c h 1 8 9 0 -1 9 1 4 (W ro c ła w : Z N iO , 1 9 6 7 ), 8 9 .; H a n n a G a rliń s k a - Z e m b r z u s k a , „ S a lo n A r ty s ty c z n y F e liksa R ic h lin g a ,” w Ib id e m , 2 2 0 .; Ewa B o b r o w s k a -J a k u b o w s k a , A rty ś c i p o ls c y w e F ra n c ji w la ta c h 1 8 9 0 -1 9 1 8 . W s p ó ln o ty i in d y w id u a ln o ś c i (W a rs z a w a : D iG , 2 0 0 4 ), 68, 7 5 , 8 6 - 8 8 .; E a d e m , „ E m a n c y p a n tk i? A r ty s tk i p o ls k ie w P a ryżu na p r z e ło m ie XIX i XX w ie k u ,” A r c h iw u m E m ig ra c ji: S tu d ia -

S zkice - D o k u m e n ty , Z. 1 -2 (1 6 -1 7 ) (2 0 1 2 ): 15.

5 „C h a lu s , C é c ile , M lle ,” w E m m a n u e l B é n é z it, D ic tio n n a ire c r itiq u e e t d o c u m e n ta ir e d e s p e in tr e s ( .. .) , T. 1 (P a ris: R. R o g e r a t F. C h e rn o v itz , 1 9 1 1 ), 9 1 4 .; „ D u n in - S u lg o s to w s k a , A n to n in a ,” w S ło w n ik a r ty s tó w p o ls k ic h [d a le j SAP], T. 2 (W a rs z a w a : IS PAN, 1 9 7 5 ), 1 25 .; „ D u n in - S u lg o s to w s k a , A n to n in a ,” w SAP. U z u p e łn ie n ia i s p r o s to w a n ia d o t. II (W a rs z a w a : IS PAN, 1 9 7 9 ), 6.; „C h a lu s , C e c y lia ,” w SAP. U z u p e łn ie n ia i s p r o s to w a n ia d o 1.1 (W a rs z a w a : IS PAN, 1 9 7 9 ), 2 4 .; „C h a lu s , C e c y lia ,” w SAP. U z u p e łn ie n ia i s p r o s to w a n ia d o t. I- V I (W a rs z a w a : IS PAN, 2 0 0 3 ), 1 93 .; C h ris tin e R o h rs c h n e id e r, „C h a lu s , C é c ile ,” w A llg e m e in e s K ü n s tle r-L e x ik o n : D ie B ild e n d e n K ü n s tle r A lle r Z e ite n U n d Völker, T. 18 (M ü n c h e n : S a u r, 1 9 9 8 ), 1 09 .; A n n a W ie rz b ic k a , „ D u n in - S u lg o s to w s k a , A n to n in a ,” w A llg e m e in e s K ü n s tle r-L e x ik o n : D ie B ild e n d e n K ü n s tle r A lle r Z e ite n U n d V ölker, T. 3 0 (M ü n c h e n : S a u r, 2 0 0 1 ), 5 5 8 -5 5 9 .

6 n n , „S z k o ła d e k o r a c y jn o - a r ty s ty c z n a ,” Głos W a rs z a w s k i n r 2 5 5 , 16 w rz e ś n ia 1 9 0 9 , 3 .; L u b ic z [p r a w d o p o d o b n ie p s e u d o n im ], „Z w y s ta w y ,” G a ze ta

C z ę s to c h o w s k a n r 7, 11 s ie r p n ia 1 90 9 , 2 .; J a d w ig a W a y d e l- D m o c h o w s k a , D a w n a W a rs z a w a : w s p o m n ie n ia (W a rs z a w a : PIW, 1 9 5 8 ), 2 9 2 .; Z y g m u n t

K a m iń s k i, D zie je ż y c ia w p o g o n i za s z tu k ą (W a rs z a w a : PAX, 1 9 7 5 ), 6 6 8 .; J a d w ig a J a w o r s k a , N ie w s z y s te k u m rę (W a rs z a w a : K siążka i W ie d z a , 1 9 7 5 ), 102.; n n , „ R o z m a ito ś c i,” P o r a d n ik J ę z y k o w y n r 9 - 1 0 (1 9 0 6 ): 1 51 .; Z .D ., „W o b r o n ie ję z y k a o jc z y s te g o ,” G a ze ta P o ls k a n r 2 4 2 , 5 w rz e ś n ia 1 90 6 , 1 -2 .

7 K a m iń s k i, D zie je ż y c ia p o g o n i za s z tu k ą , 178.

8 „ C h a lu s , C e c y lia ,” w SAP. U z u p e łn ie n ia i s p r o s to w a n ia d o t. !!, 2 4 .; „ D u n in - S u lg o s to w s k a , A n to n in a ,” w Ib id e m , 1 25 .; W ie rz b ic k a , „ D u n in S u lg o s to w s k a , A n to n in a ,” 5 59 .

9 K u r ie r W a rs z a w s k i n r 2 6 3 , 2 4 w rz e ś n ia 1 9 2 6 , 1.

10 R evu e d ’A u v e rg n e , T. VIII (1 8 9 1 ): 2 2 6 -2 2 7 . Por. h t t p : //w w w . fr a n c e g e n w e b . o r g /n o ta ir e s / lis te .p h p (F ic h e s N o 6 96 2 i 6 958).

11 W e d łu g S a u r A llg e m e in e s K ü n s tle r-L e x ik o n , T. 18, na s tr. 1 09 b łę d n ie je s t m o w a o in n y m a rty ś c ie rz e ź b ia rz u E d m o n d z ie G ra s s e c ie , k tó r y z m a r ł w 1 880, g d y C h a lu s b y ła je s z c z e d z ie c k ie m .

12 E x p lic a tio n d e s o u v ra g e s ( ...) e xp o sé s a u P a la is d e s C h a m p s -E ly s é e s (P a ris: S o c ié té d e s A r tis te s F ra n ç a is , 1 8 9 3 ), 175. 13 L a F ra n c e Illu s tré e n r 7 8 9 , 11 s ty c z n ia 1 8 9 0 , 1.

14 O le j, p łó tn o , 1 1 6 .3 x7 3 c m , k o le k c ja p r y w a tn a . O b ra z w y s ta w io n y na a u k c ji 9 k w ie tn ia 2 0 0 4 w P a ryżu p rz e z d o m a u k c y jn y A g u tte s (p o z . 19), z o b . h t t p : / / w w w .a r tp r ic e . c o m . In n e p ra c e C h a lu s są w z m ia n k o w a n e w : R evu e a g ric o le , in d u s tr ie lle e t lit té r a ir e d u N o rd , T. X L I, n r 1 1 -1 2 (1 8 9 0 ): 1 86 , p o z . 3 4 3 b is .; Gil

B la s n r 4 1 8 8 , 7 m a ja 1 89 1 , 1.; Le R a d ic a l n r 9 4 , 4 k w ie tn ia 1 8 9 4 , 3 .; L a N o u v e lle R evue, T. 8 8 ( m a j- c z e r w ie c 1 89 4 ): 442 .

15 L a N o u v e lle R evue, T. 88.

16 B é n é z it, D ic tio n n a ir e c r itiq u e e t d o c u m e n ta ir e d e s p e in tre s .

17 C a m ille ( p s e u d o n im ) , b y ć m o ż e to ż s a m a z u ż y w a ją c ą ta k ie g o p s e u d o n im u J o s e p h in e C a m ille D u b o is (n é e O ’ M e ara ) 1 8 2 8 -1 9 0 7 , f r a n c u s ^ k o m p o z y to r k ą p o c h o d z e n ia ir la n d z k ie g o , o s ta tn ią u c z e n n ic ą C h o p in a , z o b .: h ttp : //w w w .m e lo d ie fr a n c a is e .c o m /fic h e .p h p ? id = 1 7 9 2 6 ], Ne m ’a im e z p a s !

P o é sie d e M m e d ’A r b o n v ille (P a ris: L. L a lo u e e t C .ie, 1 8 8 9 ).; E a d e m , N o ë l. P o é sie d e Th. G a u tie r (P a ris: L. L a lo u e & C .ie, 1 8 8 9 ).; E a d e m , P o u rq u o i d ir e n o n s i tu p e n s a is o u i. P o é sie d ’A r m a n d S ilv e s tre (P a ris , L. L a lo u e e t C .ie, 1 8 8 9 ).; E a d e m , M y rto . P o é sie d ’A r m a n d S ilv e s tre (...) (P a ris: L a lo u e e t C .ie, 1 889).

18 P o z o s ta łe t y t u ł y to : C o n s ta n t d e T o u rs , V in g t jo u r s e n B e lg iq u e : 2 0 0 d e s s in s d ’a p rè s n a tu re : g u id e - a lb u m d u to u r is te (P a ris: M a y & M o tte ro z , 1 895). A u to r s tw o n ie k tó r y c h ilu s tr a c ji.; L o u is V e rn e t, Les J o lis m in e ts (P a ris: L ib r a ir ie s - im p r im e r ie s ré u n ie s , 1 8 9 5 ).; H e n r ie tte d e W itt, G e rbe d ’h is to ire s (P aris: L. H. M ay, 1 8 9 9 ).; L é o n B a rra c a n d , La p e a u d ’o u rs (P a ris: H. E. M a r tin é d ite u r lib r a ir ie d ’é d u c a tio n d e la J e u n e s s e , 1 9 0 1 ).; M e rc ié , Le T u e u r d u ro i, (P aris: S o c ié té F ra n ç a is e d ’ É d itio n s d ’A r t, 1 9 0 4 ).; L éo C la re tie , L e ttre s d e M m e d e S é v ig n é (P a ris: F. J u v e n , 1907).

19 Z.S. [S o k o ło w s k a , Z o fia .], „W y s ta w a p ra c u c z e n n ic s z k o ły a r ty s ty c z n o - d e k o r a c y jn e j p a ń : C h a lu s i D u n in ó w n y ,” B lu s z c z n r 4 2 (1 9 0 5 ): 4 91 .

20 S p ra w o z d a n ie K o m ite tu T o w a rz y s tw a Z a c h ę ty S z tu k P ię k n y c h w K ró le s tw ie P o ls k im [d a le j: S p ra w o z d a n ie K o m ite tu TZSP] za r o k 1909 (W a rsza w a : TZSP, 1910), 12.; S p ra w o z d a n ie K o m ite tu TZSP za r o k 1910 (W a rsza w a : TZSP, 1 911), 5 .; S p ra w o z d a n ie K o m ite tu TZSP za r o k 1911 (W a rsza w a : TZSP, 1 912), 6.; S p ra w o z d a n ie

K o m ite tu TZSP za r o k 1 91 2 (W a rs z a w a : TZSP, 1 9 1 3 ), 6.; S p ra w o z d a n ie K o m ite tu TZSP za r o k 1 91 3 (W a rs z a w a : TZSP, 1 9 1 4 ), 6.; SAP. U z u p e łn ie n ia i s p r o s to w a n ia d o t. !, 2 4 .; S p ra w o z d a n ie K o m ite tu TZSP w W a rs z a w ie za r o k 1 9 3 8 (W a rs z a w a : TZSP, 1 9 3 9 ), 4 9 . [ja k o C h a llu s C e c y lia ].

21 C. C h a lu s , P o r tr e t k o b ie ty w s tr o ju ja p o ń s k im , p a s te l, p łó tn o , 9 2 x 5 9 c m , P ra c o w n ia Z b io r ó w M u z e a ln y c h K U L, n r in w . 8 8 5 . Poz. 14. [ja k o C e c il C h a lu s ]. Por. J a n W ik to r S ie n k ie w ic z , „ Z b io r y im . O lg i i T a d e u s z a L ita w iń s k ic h w M u z e u m K a to lic k ie g o U n iw e r s y te tu L u b e ls k ie g o ” (p ra c a m a g is te rs k a , KUL w L u b lin ie , 1 9 9 1 ), 5 0 . Tę s a m ą p r o w e n ie n c ję m a P o r tr e t k o b ie ty z ja p o ń s k ą p a r a s o lk ą O lg i B o z n a ń s k ie j, o b e c n ie w M u z e u m N a r o d o w y m w e W r o c ła w iu , co ty m b a rd z ie j n a rz u c a p y ta n ie o m ie js c e i czas p o w s ta n ia te g o w y b itn e g o ry s u n k u .

22 SAP. U z u p e łn ie n ia i s p r o s to w a n ia d o t. !!, 6.; Por. M o n ito r S ą d o w y i G o s p o d a rc z y n r 1 3 2 /2 0 0 2 (1 4 6 4 ), 10 lip c a 2 0 0 2 , p o z. 7 4 8 2 , S ą d R e jo n o w y d la W a rs z a w y P ra g i, W y d z ia ł II C y w iln y , s y g n a tu ra a k t: II Ns 1 0 1 3 /0 2 , d o s tę p n y 9 .0 4 .2 0 1 6 , h ttp ://w w w .im s ig .p l/p o z y c ja /2 0 0 2 /1 3 2 /7 4 8 2 ,W n io s k o d a w c a _ U rz % C 4 % 8 5 d _ G m in y _ W a rs z a w a _ W a w e r. A n to n in ę ła t w o p o m y lić z d z ia ła ją c ą w ty m s a m y m c za sie w W a rs z a w ie ró w ie ś n ic z k ą - p o c h o d z ą c ą ró w n ie ż z p o w ia tu k a m ie n ie c k ie g o M a rią D u n in - S u lg u s to w s k ą , p r o p a g a to r k ą i n a u c z y c ie lk ą s z w e d z k ie g o s lö jd u ; im ię o jc a m o ż e w s k a z y w a ć , że b y ły s io s tr a m i. 23 Ś w ia tło n r 9 (1 8 9 8 /1 8 9 9 ), 432 .

24 M .in . w r a z z W a c ła w e m G a s z to w tte m , S ta n is ła w e m K r z y w o s z o w s k im , L u d w ik ie m D y g a te m , W ła d y s ła w e m S trz e m b o s z e m , W o jc ie c h e m B rze gą i S ta n is ła w e m P s tr o k o ń s k im . Z o b . N o w a R e fo rm a n r 6 0 , 13 m a rc a 1 9 0 1 , 3.

25 B o b r o w s k a -J a k u b o w s k a , A rty ś c i p o ls c y w e F ra n c ji w la ta c h 1 8 9 0 -1 9 1 8 , 8 6. 26 S p ra w o z d a n ie K o m ite tu TZSP za r o k 1 9 0 3 (W a rs z a w a : TZSP, 1 90 4 ), 77.

27 W ie k Ilu s tr o w a n y n r 66 (1 9 0 5 ): 6.; T y g o d n ik Ilu s tr o w a n y n r 3 7 , 16 w rz e ś n ia 1 9 0 5 , 6 7 8 , 685.

28 A. D u n in - S u lg o s to w s k a , S ie w c a , 1 9 0 7 , o le j, p łó tn o , 7 5 x 1 0 6 c m , W iln o , L ie tu v o s d a ilè s m u z ie ju s , n r in w . LDM T 4 4 4 9 . P or. M. R u b in s te in , S a lo n p rz y ję ć w m ie s z k a n iu E liz y O rz e s z k o w e j w G ro d n ie , z k o le k c ją d a r ó w ju b ile u s z o w y c h z ło ż o n y c h z o k a z ji 4 0 - le c ia p ra c y tw ó r c z e j p is a rk i, 1 9 0 6 -1 9 1 0 , fo to g r a fia , M N W , n r in w . DI 3 4 9 8 5 .

29 N o w a G a ze ta n r 9 0 , 2 5 lu te g o 1 91 4 , 2.

30 M a ria W e ry h o , N a c ia n a p e n s y i ( W a ^ a w a : G e b e th ne r i W o lff, K ra k ó w : G. G e b e th n e r, 1 8 9 9 ).; H e le n a S ik o rs k a , B a ś ń o szczę ściu (W a rs z a w a : b ra k n a z w y w y d a w c y , 1 9 0 7 ).; H e n r y k N u s b a u m , N a n u tę E k k le s ia s te s (K ra k ó w : L. A n c z y c i s p ., 1 9 0 9 ).; M a ria M a rk o w s k a , O k r ó lu w ę ż ó w i o J a ś k u . B a ś ń t a trz a ń s k a (W a rs z a w a : K s ię g a rn ia P o ls k a , 1 9 0 9 ).; L u c y n a K o ta rb iń s k a , re d ., N a s z d o m : p o r a d n ik p r a k ty c z n y , g o s p o d a rc z o s p o łe c z n y d la k o b ie ty p o ls k ie j (W a rsza w a : Ś w ia t, 1 9 1 2 ).; R oza lia B rz e z iń s k a -M o k rz y c k a , M a ły e le m e n ta r z d la d z ie c i i s a m o u k ó w w e d łu g n a jn o w s z y c h m e to d (W a rs z a w a : K s ię g a rn ia P o ls k a , 191 4 ).; O u id a , N e llo iP a tr a s z , re d . M a ria S tre b e y k o (W a rs z a w a : K s ię g a rn ia L u d o w a J. S ik o rs k a , 1 918).

31 C z y te ln ia d la W szystkich n r 3 0 (1 9 0 5 ): 4 .; M a g d a le n a P ła ż e w s k a , „W a rs z a w s k i S a lo n A le k s a n d ra K r y w u lta (1 8 8 0 -1 9 0 6 ),” R o c z n ik M u z e u m N a ro d o w e g o

w W a rs z a w ie X (1 9 6 6 ): 3 5 9 , 3 72 .

32 N o w a G a ze ta n r 16, 12 m a ja 1 90 7 , 2.

33 n n , „W y s ta w a K ra jo b ra z p o ls k i,” Z ie m ia , d o d a te k d o n ru 9 (1 9 1 2 ): 5 .; W a n d a S k o w r o n , „ K r a jo b r a z P o ls k i w c e n tr u m z a in te r e s o w a n ia P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a K ra jo z n a w c z e g o - w y s ta w y f o to g r a fic z n e ,” Z ie m ia (1 9 9 9 ): 2 20 .

34 L is ty W a n d y R o m e y k o - H u r k o d o b ra ta J a n a z 12 o ra z 1 8 -2 0 s ie r p n ia 1 920. A r c h iw u m ro d z in n e .

35 M a ria n S o łty s ia k , M u z e u m M a z o w ie c k ie w P ło c k u : h is to r ia i fu n k c je s p o łe c z n e (P ło c k : B iu ro D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w W o je w ó d z tw a P ło c k ie g o , 1 989), 4 2 - 4 3 , 4 4 , 184, 1 85 , 2 4 0 .; A g n ie s z k a C ie s iu ls k a , Iw o n a M a rk ie w ic z , „G d z ie o b ra z ? ” G a ze ta W yb o rcza [d o d a te k lo k a ln y P ło c k ] n r 3 0 1 (2 0 0 2 ): 1. A u to r s k ła d a s e rd e c z n e p o d z ię k o w a n ie za w s p ó łp r a c ę P ani K ry s ty n ie S ta s z e w s k ie j z T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o w P ło c k u .

36 A g n ie s z k a J. C ie ś lik o w a , „ K o m b a ta n c i w II RP - Z w ią z e k L e g io n is te k P o ls k ic h ,” K o m b a ta n t: B iu le ty n U rz ę d u ds. K o m b a ta n tó w i O sób R e p re s jo n o w a n y c h n r 5 (1 47) (2 0 0 3 ): 16.

37 D u n in - S u lg o s to w s k a z m a r ła 31 s ie rp n ia 1 940. Z d z ie n n ik a W a n d y R o m e y k o - H u r k o , k tó ra r o k p ó ź n ie j o d w ie d z iła d o m d a w n y c h n a u c z y c ie le k w ia d o m o , że C h a lu s je s z c z e w ó w c z a s ż y ła , o b ło ż n ie c h o ra i t r w a le p o g rą ż o n a w n ie ś w ia d o m o ś c i, p o z o s ta w a ła p o d o p ie k ą m .in . m a la rz a E d w a rd a B u tr y m o w ic z a . Z o b . R o m e y k o - H u r k o , z a p is z 31 s ie r p n ia 1941. D a ty ś m ie r c i C h a lu s o ra z m ie js c a p o c h ó w k u o b u a r ty s te k n ie u d a ło się j a k d o tą d u s ta lić .

Historia w ysta w sztuki k o b ie t w Polsce

38 R o c z n ik W a rs z a w s k i n a r o k 1 9 0 5 , 3 1 .; K u r ie r W a rs z a w s k i n r 2 5 1 , 11 w rz e ś n ia 1 9 0 6 , 9 .; K a le n d a r z In fo r m a c y jn o - e n c y k lo p e d y c z n y n a r o k 1 918, 3 5 4 .;

K a le n d a r z In fo r m a c y jn o - e n c y k lo p e d y c z n y n a r o k p rz e s tę p n y 1 920, 2 56 .

39 W e d łu g o s tro ż n y c h s z a c u n k ó w Ire n y H u m l, na p r z e ło m ie XIX i XX w . w W a rs z a w ie f u n k c jo n o w a ło p o n a d s z e s n a ś c ie s z k ó ł i z a k ła d ó w a r ty s ty c z n y c h d la k o b ie t. Z o b . Ire n a H u m l, „W a rs z a w s k ie s z k o ln ic tw o a r ty s ty c z n e d la k o b ie t na p r z e ło m ie XIX i XX w ie k u ,” R o c z n ik i H u m a n is ty c z n e , T. 4 7 , N r 4 , z. s p e c ja ln y (1 9 9 9 , w y d . 2 0 0 1 ): 3 01.

40 b ., „ P r z e m y s ł d e k o r a c y jn y ”, P r a w d a n r 2 2 ( 1 9 0 4 ): 260.

41 Z o fia S o k o ło w s k a , „ W y k ła d y o s z tu c e s to s o w a n e j,” T y g o d n ik M ó d i P o w ie ś c i n r 2 (1 9 1 0 ): 4. 42 Ib id e m .

43 s k . s t., [Z o fia S k o r o b o h a ta - S ta n k ie w ic z ], „W y s ta w a s z k o ły d e k o ra c y jn e j p p . D u n in i C h a lu s ,” B lu s z c z n r 4 0 (1 9 0 9 ): 444.

44 L u d z k o ś ć n r 2 8 , 3 p a ź d z ie rn ik a 1 9 0 6 , 10.; A g n ie s z k a S z e w c z y k , „ Z a m a c h w Z a c h ę c ie ,” w S z tu k a w s z ę d z ie : A k a d e m ia S z tu k P ię k n y c h w W a rs z a w ie 1 9 0 4 ­ 1 9 4 4 , re d . J o la G o la , M a ry la S itk o w s k a i A g n ie s z k a S z e w c z y k (W a rs z a w a : A k a d e m ia S z tu k P ię k n y c h w W a rs z a w ie , 2 0 1 2 ), 130.

45 G a ze ta P o ls k a n r 2 7 2 , 2 p a ź d z ie rn ik a 1 90 4 , 2. N ie c o w c z e ś n ie j s y s te m n a g ró d p ie n ię ż n y c h u s ta n o w io n o w W a rs z a w s k ie j S z k o le S z tu k P ię k n y c h . Z o b . „ P r o to k ó ł p o s ie d z e n ia z a rz ą d u SSP z 3 0 k w ie tn ia 1 904,” w W a rs z a w s k a S z k o ła S z tu k P ię k n y c h : 1 9 0 2 -1 9 2 0 : d o k u m e n ty i m a te r ia ły , re d . J a n in a T a rk o w s k a (W a rs z a w a : A k a d e m ia S z tu k P ię k n y c h w W a rs z a w ie , 1 99 5 ), 21.

46 L.K. [L u c y n a K o ta r b iń s k a ], „S z k o ła d e k o r a c y jn o - a r ty s ty c z n a d la k o b ie t i m ę ż c z y z n p. C h a lu s ,” N a s z D o m (T y g o d n ik M ó d i P o w ie ś c i) n r 2 (1 9 1 5 ): 6 -7 . 47 A n to n i G a w iń s k i, „ N o w o ś c i a rty s ty c z n e ,” N o w a G a ze ta n r 4 3 9 , 2 6 w rz e ś n ia 1 9 0 9 , 3 .; F ra n c is z e k S ie d le c k i, „W y s ta w a s z k o ły d e k o r a c y jn o - a r ty s ty c z n e j D u n in - C h a lu s w T o w . Z. S zt. P. w W a rs z a w ie ,” Ś w ia t n r 4 4 , 3 0 p a ź d z ie rn ik a 1 9 0 9 , 13.

48 T a d e u s z J a ro s z y ń s k i, „Z e s z tu k i,” K u r ie r W a rs z a w s k i n r 150 , 1 c z e rw c a 1 9 0 4 , 1 -2 . 49 P rz e g lą d T y g o d n io w y n r 2 1 (1 9 0 4 ): 2 5 1 -2 5 2 .

50 Z.S. [Z o fia S o k o ło w s k a ], „W y s ta w a p ra c u c z e n n ic s z k o ły a r ty s ty c z n o - d e k o r a c y jn e j p a ń C h a lu s i D u n in ó w n y .” 51 Z d z is ła w P ia s e c k i, „ K r o n ik a L u b e ls k a ,” K a le n d a r z L u b e ls k i n a R o k Z w y c z a jn y 1 906, Z . 3 8 , 10.

52 W ilh e lm M ita rs k i, „W y s ta w a p ra c m a la r s k ic h k o b ie t,” Ś w ia t n r 2 7 (1 9 0 7 ): 4 - 5 . 53 I b id e m .

54 I b id e m .

55 H.P. [H e n r y k P ią tk o w s k i], „ K r o n ik a m a la rs k a . W y s ta w a k o b ie t w Z a c h ę c ie ,” T y g o d n ik Ilu s tr o w a n y n r 2 7 (1 9 0 7 ): 557. 56 n n , „N a s z e r y c in y : A . D u n in ó w n a , S ie w c a ,” T y g o d n ik Ilu s tr o w a n y n r 2 8 (1 9 0 7 ): 579.

57 P or. S p is w y s ta w c ó w , G r u p a X V III-XX. A. S z k o ln ic tw o , d o s tę p n y 9 .0 4 .2 0 1 6 , h ttp : //w w w .w y s ta w a 1 9 0 9 .p l/in d e x .p h p ? m e n u = s p is - w y s ta w c o w & g r = 1 7 _ 2 0 a .; L u b ic z , „Z w y s ta w y ,” 2 .; D a riu s z Z ło tk o w s k i, W y s ta w a P rz e m y s łu i R o ln ic tw a w C z ę s to c h o w ie 1 90 9 r o k u w ś w ie tle p r a s y p o ls k ie j (C z ę s to c h o w a : M u z e u m C z ę s to c h o w s k ie , 2 0 0 9 ), 186 , 2 44 .

58 s k . s t., [Z o fia S k o r o b o h a ta - S ta n k ie w ic z ], „W y s ta w a s z k o ły d e k o r a c y jn e j p p . D u n in i C h a lu s ,” B lu s z c z n r 4 0 (1 9 0 9 ): 4 44 . A u to r k a m y ln ie p o d a je , że z a k ła d N. B o b e r u z y s k a ł w C z ę s to c h o w ie z ło t y m e d a l. T a ką n a g ro d ę z d o b y ł na W y s ta w ie R o ln ic z o - P r z e m y s ło w e j w L u b lin ie w 1 901. Por. S p is n a g ro d z o n y c h ,

G ru p a VI, P rz e m y s ł d r z e w n y 23 i 2 4 s ie r p n ia 1 909, d o s tę p n y 9 .0 4 .2 0 1 6 , h ttp ://w w w .w y s ta w a 1 9 0 9 .p l/in d e x .p h p ? m e n u = s p is n a g r o d z o n y c h & g r = V I. Por. T y g o d n ik Ilu s tr o w a n y n r 3 3 (1 9 1 0 ): 676. 59 F ra n c is z e k S ie d le c k i, „W y s ta w a s z k o ły a r ty s ty c z n o - d e k o r a c y jn e j D u n in - C h a lu s w T o w . Z. S z t. P. w W a rs z a w ie ,” Ś w ia t n r 4 4 (1 9 0 9 ): 13. 60 s k . s t., „W y s ta w a s z k o ły d e k o r a c y jn e j p p . D u n in i C h a lu s ,” 444. 61 I b id e m . 62 A n to n i G a w iń s k i, „W y s ta w y p rz e d w io s e n n e ,” N o w a G a ze ta n r 139 , 2 5 m a rc a 1 9 1 0 , 2. 63 A n to n in a D u n in - S u lg o s to w s k a , S ie d z ą c y c h ło p , p a s te l, p a p ie r, 4 5 ,8 x 3 5 , 8, M N W , n r in w . 1 8 2 3 2 3. Z o b . M is trz o w ie p a s t e lu .. ., 1 59 , k a t. I 3 2 .; C y fro w e M u z e u m N a ro d o w e , d o s tę p n y 9 .0 4 .2 0 1 6 , h ttp : //c y f r o w e .m n w . a r t .p l/ d m u s e io n /d o c m e t a d a ta ? id = 3 0 5 9 1 .

64 K u r ie r W a rs z a w s k i n r 7 0 , 11 m a rc a 1 9 1 0 , 4 .;

Katalog dzieł nakładowych i komisowych księgarni Gebethnera i Wolff

2 0 6 .; T y g o d n ik Ilu s tr o w a n y n r 47 (1 9 1 2 ): 994.

65 C o n v e rs a tio n s a b o u t p a in tin g w ith R u d o lf S te in e r. R e c o lle c tio n s o f fiv e p io n e e rs o f th e n e w a r t im p u ls e : M a ria S tra k o s c h -G ie s le r (...) [e t a l.], tłu m . i re d . P e te r S te b b in g (G re a t B a r r in g to n , MA: S te in e r b o o k s , 2 0 0 8 ), 5 2 ; d o s tę p n y 9 .0 4 .2 0 1 6 , h ttp s : //s te in e r .p r e s s w a r e h o u s e .c o m /e x c e r p ts /c o n v e r s a tio n s _ a b o u t_ p a in tin g _ s a m p le .p d f.

66 R a in e r S ta m m , „ Z w e i K ü n s tle r in n e n in P aris. P a u la M o d e r s o h n - B e c k e r u n d J e a n n e M a rie B r u in ie r a n d e r A c a d é m ie C o la ro s s i,“ w R enate B e rg e r i A n ja H e r r m a n n , re d ., P a ris, P a ris ! P a u la M o d e rs o h n -B e c k e r u n d d ie K ü n s tle rin n e n u m 1 90 0 ( S tu ttg a r t: K o h lh a m m e r , 2 0 0 9 ), 9 1 -1 0 6 .

67 I b id e m .

68 Eliza O rz e s z k o w a , P rz y g o d a J a s ia , il. A n to n in a D u n in , I.M. B r u in ie r (W a rs z a w a : W a n d a N u s b a u m ó w n a , 1912).

69 C ó rk i p ro f. H e n ry k a N u s b a u m a , H a lin a N u s b a u m ó w n a o ra z je j s io s tr y J a d w ig a i W a n d a są b o h a te r k a m i k s ią ż k i G ra ż y n y K u b ic y . Por. G ra żyn a K u b ic a ,

S io s try M a lin o w s k ie g o (K ra k ó w : W y d a w n ic tw o L ite ra c k ie , 2 0 0 6 ), p a s s im . H a lin a z a jm o w a ła się a r ty s ty c z n y m in t r o lig a to r s t w e m . K u b ic a p r ó b o w a ła

u s ta lić , c zy i g d z ie H a lin a z d o b y ła k ie r u n k o w e w y k s z ta łc e n ie . Z o b . Ib id e m , 6 4 - 6 5 , 1 01 , 2 9 5 -2 9 6 . W s k a z ó w k ę p rz y n o s i z a p is w d z ie n n ik u W . R o m e y k o - H u rk o z 2 8 s ty c z n ia 1 94 0 (r ę k o p is w z b io r a c h p r y w a tn y c h ) re la c jo n u ją c y p ró b ę s k o n ta k to w a n ia się z k o le ż a n k ą H a lin ą i w iz y tę u je j b ra ta C ze sła w a w c e lu u s ta le n ia , czy ż y je A n to n in a D u n in . W k o le k c ji p ro f. H e n ry k a N u s b a u m a , a n a s tę p n ie je g o n a jm ło d s z e g o s y n a C z e s ła w a , z n a jd o w a ły s ię p o r t r e t y r o d z in n e p ę d z la S u lg o s to w s k ie j ( je d e n w y s ta w io n y w Z a c h ę c ie w 1 92 5 r. ja k o P o r tr e t p. H. N .). P rz y p u s z c z a ln ie d w a o le jn e p o r tr e ty : P a n i N. w k a p e lu s z u

z p ió r a m i i P a n i N. w n ie b ie s k im k a p e lu s z u z k o le k c ji Z a m k u K r ó le w s k ie g o w W a rs z a w ie ( n r in w . Z K W /8 5 0 i Z K W /8 5 1 ) m o ż n a p o w ią z a ć z c ó r k a m i ( lu b

je d n ą z c ó re k ) H. N u s b a u m a . Por. E d w a rd C h w a le w ik , Z b io r y P o ls k ie , T. 2 (W a rs z a w a K ra k ó w : W y d a w n ic tw o J. M o r tk o w ic z a , T o w a r z y s tw o W y d a w n ic z e , 1 92 7 ), 4 0 9 .; K ry s ty n a S ro c z y ń s k a , „ S tr a ty w o je n n e w d z ie d z in ie n o w o c z e s n e g o m a la rs tw a i rz e ź b y p o ls k ie j,” O p u s c u la M u s e a lia , z. 7 (1 9 9 4 ): 17.; K u b ic a ,

S io s try M a lin o w s k ie g o , 1 5 -1 6 .

70 O m ó w ie n ie te j za g ra n ic z n e j e k s p o z y c ji, ja k o w y k ra c z a ją c e j poza ra m y n in ie jsze g o w y d a w n ic tw a , z o s ta ło o g ra n ic z o n e p rze z a u to ra do n ie z b ę d n e g o m in im u m . 71 S ła w ., „W y s ta w a p ra c k o b ie ty p o ls k ie j w P ra d ze ,” T y g o d n ik Ilu s tr o w a n y n r 2 8 , 13 lip c a 1 9 1 2 , 5 90 . Z o b . J o a n n a M. S o s n o w s k a , P o za k a n o n e m (W a rs z a w a : IS PAN, 2 0 0 3 ), 2 2 1 -2 2 3 .

72 „W y s ta w a p ra c y k o b ie ty p o ls k ie j w P ra d ze ,” N o w a G a ze ta n r 161 (1 9 1 2 ): 3.

73 L u c y n a K o ta rb iń s k a , „P ra c a k o b ie t p o ls k ic h na w y s ta w ie w P ra d z e c z e s k ie j, cz. II,” T y g o d n ik M ó d i P o w ie ś c i (N a s z D o m ) n r 3 0 (1 9 1 2 ): 2. 74 H a n n a G a rliń s k a - Z e m b r z u s k a , „ S a lo n A r ty s ty c z n y F e liksa R ic h lin g a ,” 2 20 .

75 K u r ie r W a rs z a w s k i n r 3 3 1 , 3 0 lis to p a d a 1 913, 9 .; Por. K u r ie r W a rs z a w s k i n r 3 2 4 , 23 lis to p a d a 1 9 1 3 , 8 .; S ło w o n r 3 1 9 , 25 lis to p a d a 1 913, 4. 76 K u r ie r W a rs z a w s k i n r 2 8 6 , 16 p a ź d z ie rn ik a 1 9 1 5 , 1.

77 T y g o d n ik M ó d i P o w ie ś c i n r 14 (1 9 1 1 ): 12.

78 P r o je k t d e k o r a c ji b y ć m o ż e o b ru s u z o r n a m e n ta ln y m m o ty w e m ro ś lin n y m W a n d y Z a ż u liń s k ie j, o łó w e k , a k w a r e la , g w a s z , 5 5 ,2 x 4 4 ,1 c m , s y g n . R .2 12 6 8 /IN , C y fro w a B ib lio te k a N a ro d o w a P o lo n a , d o s tę p n y 9 .0 4 .2 0 1 6 , h ttp s : //p o lo n a . p l/ it e m / 4 1 0 4 3 5 8 3 .

79 S o s n o w s k a , P oza k a n o n e m , 2 21 .

80 H u m l, „W a rs z a w s k ie s z k o ln ic tw o a rty s ty c z n e d la k o b ie t,” 3 0 1 , 3 0 2 -3 0 6 .

81 „Q u in k e n s te in , M a łg o rz a ta ,” „C z a s z n ic k a , Z o fia ,” w S ło w n ik b io g r a fic z n y h is to r ii P o lski, T. 1, red. J a n in a C h o d e ra i F e liks K iry k (W ro c ła w : Z N iO , 2 0 0 5 ), 265. 82 „W a n d a R u d z iń s k a -W y p y c h o w a ,” w C e ra m ik a i s z k ło p o ls k ie X X w ie k u : k a ta lo g z b io ró w , re d . M a riu s z H e r m a n s d o r fe r (W ro c ła w : M u z e u m N a ro d o w e w e W r o c ła w iu , 2 0 0 4 ), 151.

83 J a w o r s k a , N ie w s z y s te k u m rę .

84 R o m a n a Z d z ia rs k a -R e w s k a , „ R o m e y k o - H u r k o , W a n d a (1 8 9 0 -1 9 7 8 ),” w P o ls k i s ło w n ik b io g ra fic z n y , T. XXXI (K ra k ó w : P A U -P A N , 1 9 8 8 ), 6 6 7 -6 6 9 .

Bibliografia

b., „P r z e m y s ł d e k o r a c y jn y ”, P r a w d a n r 2 2 (1 9 0 4 ): 2 60 .

B o b r o w s k a -J a k u b o w s k a , Ewa. „ E m a n c y p a n tk i? A r ty s tk i p o ls k ie w P aryżu na p r z e ło m ie X IX i XX w ie k u .” A r c h iw u m E m ig ra c ji: S tu d ia - S zkice - D o k u m e n ty , Z. 1 - 2 (1 6 -1 7 ) (2 0 1 2 ): 1 1 -2 7 .

B o b r o w s k a -J a k u b o w s k a , E w a. A rty ś c i p o ls c y w e F ra n c ji w la ta c h 1 8 9 0 -1 9 1 8 . W s p ó ln o ty i in d y w id u a ln o ś c i. W a rs z a w a : DiG , 2 00 4 . B rz e z iń s k a -M o k rz y c k a , R o za lia . M a ły e le m e n ta r z d la d z ie c i i s a m o u k ó w w e d łu g n a jn o w s z y c h m e to d . W a rs z a w a : K s ię g a rn ia P o ls k a , 1914. „C h a lu s , C e c y lia .” W S ło w n ik a r ty s tó w p o ls k ic h . U z u p e łn ie n ia i s p r o s to w a n ia d o 1 .1, 2 4 . W a rs z a w a : IS PAN, 1979.

„C h a lu s , C e c y lia .” W S ło w n ik a r ty s tó w p o ls k ic h . U z u p e łn ie n ia i s p r o s to w a n ia d o t. I-V I, 193. W a rs z a w a : IS PAN, 2 00 3 .

„C h a lu s , C é c ile , M lle .” W E m m a n u e l B é n é z it, D ic tio n n a ir e c r itiq u e e t d o c u m e n ta ir e d e s p e in tre s ( ...), T. 1, 9 1 4 . P aris: R. R o g e r e t F. C h e rn o v iz , 1911. C h a lu s , C é c ile , „ O r p h e lin s !» La F ra n c e Illu s tr é e n r 7 8 9 , 11 s ty c z n ia 1 8 9 0 , 1.

C h w a le w ik , E d w a rd . Z b io r y P o ls k ie , T. 2. W a rs z a w a , K ra k ó w : W y d a w n ic tw o J. M o r tk o w ic z a , T o w a r z y s tw o W y d a w n ic z e , 1927. C ie s iu ls k a , A g n ie s z k a i Iw o n a M a rk ie w ic z . „G d z ie o b ra z ? ” G a ze ta W y b o rcza , [d o d a te k lo k a ln y P ło c k ] n r 3 0 1 (2 0 0 2 ): 1.

C ie ś lik o w a , A g n ie s z k a J. „ K o m b a ta n c i w II RP - Z w ią z e k L e g io n is te k P o ls k ic h .” K o m b a ta n t: B iu le ty n U rz ę d u ds. K o m b a ta n tó w i O sób R e p re s jo n o w a n y c h n r 5 (1 47) (2 0 0 3 ): 1 5 -1 7 .

C o n v e rs a tio n s a b o u t p a in tin g w ith R u d o lf S te in e r. R e c o lle c tio n s o f fiv e p io n e e rs o f th e n e w a r t im p u ls e : M a ria S tra k o s c h -G ie s le r (...) [e t a l.], tłu m . i re d .

P e te r S te b b in g . G re a t B a r r in g to n , MA: S te in e r b o o k s , 2 0 0 8 . D o s tę p n y 9 .0 4 .2 0 1 6 , h ttp s ://s te in e r .p r e s s w a r e h o u s e .c o m /e x c e r p ts /c o n v e r s a tio n s _ a b o u t_ p a in tin g _ s a m p le .p d f.

„C z a s z n ic k a , Z o fia .” W S ło w n ik b io g r a fic z n y h is t o r ii P o ls k i, T. 1, re d . J a n in a C h o d e ra i F e lik s K iry k , 2 6 5 . W r o c ła w : Z N iO , 2 0 0 5 .

C z y te ln ia d la W szystkich n r 30 (1 9 0 5 ): 4.

D u n in , A n to n in a . „ P o to k , a k w a tin ta w g o b ra z u Z o fii S ta n k ie w ic z ó w n y .” T y g o d n ik Ilu s tr o w a n y n r 3 7 , 16 w rz e ś n ia 1 9 0 5 , 6 7 8 , 685. „ D u n in - S u lg o s to w s k a , A n to n in a .” W S ło w n ik a r ty s tó w p o ls k ic h , T. II, 125. W a rs z a w a : IS PAN, 1975.

„ D u n in - S u lg o s to w s k a , A n to n in a .” W S ło w n ik a r ty s tó w p o ls k ic h , U z u p e łn ie n ia i s p r o s to w a n ia d o t. II, 6. W a rs z a w a : IS PAN, 1979.

G a rliń s k a - Z e m b r z u s k a , H a n n a . „ S a lo n A r ty s ty c z n y F e liksa R ic h lin g a .” W A le k s a n d e r W o jc ie c h o w s k i, re d ., P o ls k ie życie a rty s ty c z n e w la ta c h 1 8 9 0 -1 9 1 4 , 2 20 . W r o c ła w : Z N iO , 1967.

G a w iń s k i, A n to n i. „N o w o ś c i a r ty s ty c z n e .” N o w a G a ze ta n r 4 3 9 , 2 6 w rz e ś n ia 1 9 0 9 , 3. G a w iń s k i, A n to n i. „W y s ta w y p rz e d w io s e n n e .” N o w a G a ze ta n r 1 39 , 25 m a rc a 1 9 1 0 , 2.

G ro c h a la , A n n a , re d . M is trz o w ie p a s te lu . O d M a r te a u d o W itk a c e g o . K o le k c ja M u z e u m N a r o d o w e g o w W a rsza w ie . W a rsza w a : M N W , 2 01 5 . K a t. w y s t. H.P. [H e n r y k P ią tk o w s k i]. „ K r o n ik a m a la rs k a . W y s ta w a k o b ie t w Z a c h ę c ie .” T y g o d n ik Ilu s tr o w a n y n r 2 7 (1 9 0 7 ): 5 57 .

H u m l, Ire n a . „W a rs z a w s k ie s z k o ln ic tw o a rty s ty c z n e d la k o b ie t na p r z e ło m ie XIX i XX w ie k u .” R o c z n ik i H u m a n is ty c z n e , T. 4 7 , N r 4, z. s p e c ja ln y (1 9 9 9 , w y d . 2 0 0 1 ): 2 9 7 -3 1 2 .

J a ro s z y ń s k i, T a d e u s z . „Z e s z tu k i.” K u r ie r W a rs z a w s k i n r 1 50 , 1 c z e rw c a 1 90 4 , 1 -2 . J a w o r s k a , J a d w ig a . N ie w s z y s te k u m rę . W a rs z a w a : K siążka i W ie d z a , 1975. K a m iń s k i, Z y g m u n t. D zie je ż y c ia w p o g o n i za s z tu k ą . W a rsza w a : PAX, 1975.

K o ta rb iń s k a , L u c y n a . „P ra c a k o b ie t p o ls k ic h na w y s ta w ie w P ra d ze c z e s k ie j, cz. II.” T y g o d n ik M ó d i P o w ie ś c i (N a s z D o m ) n r 3 0 (1 9 1 2 ): 2 - 3 . K o ta rb iń s k a , L u c y n a , re d . N a s z d o m : p o r a d n ik p ra k ty c z n y , g o s p o d a rc z o s p o łe c z n y d la k o b ie ty p o ls k ie j. W a rs z a w a : Ś w ia t, 1912. K u b ic a , G ra ż y n a . S io s try M a lin o w s k ie g o . K ra k ó w : W y d a w n ic tw o L ite ra c k ie , 2 00 6 .

L.R. „ G u id e s - A lb u m s d u T o u ris te p a r C o n s ta n t d e T o u rs .” L’A r t p o u r to u s : e n c y c lo p é d ie d e l ’a r t in d u s tr ie l e t d é c o r a tif n r 8 4 4 - 8 4 5 , s ie r p ie ń 1 8 9 5 , 1 -2 . L.K. [L u c y n a K o ta r b iń s k a ], „S z k o ła d e k o r a c y jn o - a r ty s ty c z n a d la k o b ie t i m ę ż c z y z n p. C h a lu s .” N a s z D o m (T y g o d n ik M ó d i P o w ie ś c i) n r 2 (1 9 1 5 ): 6 -7 .

K u r ie r W a rs z a w s k i n r 2 6 3 , 2 4 w rz e ś n ia 1 926, 1.

L u b ic z . „ Z w y s ta w y .” G a ze ta C z ę s to c h o w s k a n r 7 , 11 s ie r p n ia 1 9 0 9 , 2.

Historia w ysta w sztuki ko b ie t w Polsce

M a rc , G a b rie l. „ L ’A u v e rg n e a u S a lo n s d e 1 891.” R evu e d ’A u v e rg n e , T. V III (1 89 1 ): 2 1 7 -2 3 6 . H t tp :/ /w w w .f r a n c e g e n w e b . o r g /n o ta ir e s /lis te .p h p (F ic h e s No 6 9 6 2 i 6 95 8 ).

M a rk o w s k a , M a ria . O k r ó lu w ę ż ó w i o J a ś k u . B a ś ń ta trz a ń s k a . W a rs z a w a : K s ię g a rn ia P o ls k a , 1909. M ita r s k i, W ilh e lm . „W y s ta w a p ra c m a la r s k ic h k o b ie t.” Ś w ia t n r 27 (1 9 0 7 ): 4 - 5 .

n n . „E N o u v e lle s e t E ch os. A jo u r d ’ h u i.” G il B la s n r 4 1 8 8 , 7 m a ja 1 8 9 1 , 1. n n . „E c h a w a rs z a w s k ie [cz.] XXI.” P rz e g lą d T y g o d n io w y n r 2 1 (1 9 0 4 ): 2 5 1 -2 5 2 . n n . „E c h o s & N o u v e lle s .” Le R a d ic a l n r 9 4 , 4 k w ie tn ia 1 8 9 4 , 3.

n n . E x p lic a tio n d e s o u v ra g e s ( ...) e x p o sé s a u P a la is d e s C h a m p s -E ly s é e s , 175. P aris: S o c ié té d e s A r tis te s F ra n ç a is , 1893. n n . „ K r o n ik a . Z P aryża.” N o w a R e fo rm a n r 6 0, 13 m a rc a 1 901, 2 - 3 .

n n . „ M ie s z a n in y lit e r a c k o - a r ty s ty c z n e .” T y g o d n ik Ilu s tr o w a n y n r 4 7 (1 9 1 2 ): 994 . n n . „N a s z e r y c in y : A . D u n in ó w n a , S ie w c a .” T y g o d n ik Ilu s tr o w a n y n r 2 8 (1 9 0 7 ): 5 79 . n n . „ P iś m ie n n ic tw o i s z tu k a .” S ło w o n r 3 1 9 , 25 lis to p a d a 1 9 1 3 , 4.

n n . „ P o ls k ie s to w a rz y s z e n ie r ó w n o u p r a w n ie n ia k o b ie t.” N o w a G a ze ta n r 16, 12 m a ja 1 9 0 7 , 2. n n . „ R o z m a ito ś c i.” P o r a d n ik J ę z y k o w y n r 9 - 1 0 (1 9 0 6 ): 151. n n . „ S z k o ła d e k o r a c y jn o - a r ty s ty c z n a .” G łos W a rs z a w s k i n r 2 5 5 , 16 w rz e ś n ia 1 9 0 9 , 3. n n . „T e a tr i s z tu k a .” G a ze ta P o ls k a n r 2 7 2 , 2 p a ź d z ie rn ik a 1 9 0 4 , 2. n n . „T e a tr, lite r a tu r a , s z tu k a .” W ie k Ilu s tr o w a n y n r 6 6 (1 9 0 5 ): 5 - 6 . n n . „W y s ta w a p ra c y k o b ie ty p o ls k ie j w P ra d ze .” N o w a G a ze ta n r 161, 6 k w ie tn ia 1 9 1 2 , 3 - 4 . n n . „W y s ta w a K ra jo b ra z p o ls k i.” Z ie m ia , d o d a te k d o n ru 9 (1 9 1 2 ): 5. n n . „Z e s z tu k i.” N o w a G a ze ta n r 9 0 , 2 5 lu te g o 1 914, 2. n n . „Z e s z tu k i.” K u r ie r W a rs z a w s k i n r 7 0 , 11 m a rc a 1 91 0 , 4. n n . „Z e s z tu k i.” K u r ie r W a rs z a w s k i n r 3 3 1 , 3 0 lis to p a d a 1 91 3 , 9. n n . „Z e s z tu k i.” K u r ie r W a rs z a w s k i n r 3 2 4 , 2 3 lis to p a d a 1 91 3 , 8. N u s b a u m , H e n ry k . N a n u tę E kkle s ia s te s . K ra k ó w : L. A n c z y c i s p ., 1909. [O g ło s z e n ie o w y s ta w ie p ra c u c z e n n ic ]. K u r ie r W a rs z a w s k i n r 2 8 6 , 16 p a ź d z ie rn ik a 1 9 1 5 , 1. O u id a . N e llo iP a tr a s z , o p ra c . M a ria S tre b e y k o . W a rs z a w a : K s ię g a rn ia L u d o w a J. S ik o rs k a , 1918. P ia s e c k i, Z d z is ła w . „ K r o n ik a L u b e ls k a .” K a le n d a r z L u b e ls k i n a R o k Z w y c z a jn y 1 906, Z. 3 8 , 10.

P ła ż e w s k a , M a g d a le n a . „W a rs z a w s k i S a lo n A le k s a n d ra K r y w u lta (1 8 8 0 -1 9 0 6 ).” R o c z n ik M u z e u m N a ro d o w e g o w W a rs z a w ie , X (1 9 6 6 ): 2 9 7 -4 2 2 . P ré s illy , B e rth e d e . „ C a r n e t M o n d a in .” La N o u v e lle R evue,T. 8 8 ( m a j- c z e r w ie c 1 89 4 ): 4 42 .

„ P r o to k ó ł p o s ie d z e n ia z a rz ą d u SSP z 3 0 k w ie tn ia 1 904.” W W a rs z a w s k a S z k o ła S z tu k P ię k n y c h : 1 9 0 2 -1 9 2 0 : d o k u m e n ty i m a te r ia ły , re d . J a n in a T a rk o w s k a , 2 1 . W a rs z a w a : A k a d e m ia S z tu k P ię k n y c h w W a rs z a w ie , 1995.

„ Q u in k e n s te in , M a łg o r z a ta .” W S ło w n ik b io g r a fic z n y h is t o r ii P o ls k i, T. 1, re d . J a n in a C h o d e ra i F e lik s K iry k , 2 6 5 . W r o c ła w : Z N iO , 2 0 0 5 . [re d .] K a le n d a r z In fo r m a c y jn o - e n c y k lo p e d y c z n y n a r o k 1 918, 3 54 .

[re d .] K a le n d a r z In fo r m a c y jn o - e n c y k lo p e d y c z n y n a r o k p rz e s tę p n y 1 92 0, 2 56 . [re d .] „ P r y w a tn e k u rs y i s z k o ły s p e c ja ln e .” R o c z n ik W a rs z a w s k i n a r o k 1 905, 31.

[R e k la m a ] „ S z k o ła d e k o r a c y jn o - a r ty s ty c z n a C h a lu s i D u n in .” K u r ie r W a rs z a w s k i n r 2 5 1 , 11 w rz e ś n ia 1 9 0 6 , 9. [R e k la m a ] „ S z k o ła d e k o r a c y jn o - a r ty s ty c z n a C h a lu s i D u n in .” L u d z k o ś ć n r 2 8 , 3 p a ź d z ie rn ik a 1 90 6 , 10. [R e k la m a ] „ Z a k ła d a r ty s ty c z n e j in k r u s tr a c ji i m o z a ik i N a ta lii B o b e r.” T y g o d n ik Ilu s tr o w a n y n r 3 3 (1 9 1 0 ): 676.

R ich e z, A [L fre d ]. „E x p o s itio n d e s B e a u x -A rts .” R evu e a g ric o le , in d u s tr ie lle e t lit té r a ir e d u N o rd , T. X L I, n r 1 1 -1 2 (1 8 9 0 ), 186, p o z. 3 4 3 b is .

R o h rs c h n e id e r, C h ris tin e . „C h a lu s , C é c ile .” W A llg e m e in e s K ü n s tle r-L e x ik o n : D ie B ild e n d e n K ü n s tle r A lle r Z e ite n U n d V ölker, T. 18, 109. M ü n c h e n : S a ur, 1998.

S ie d le c k i, F ra n c is z e k . „W y s ta w a s z k o ły a r ty s ty c z n o - d e k o r a c y jn e j D u n in - C h a lu s w T o w . Z. S zt. P. w W a rs z a w ie .” Ś w ia t n r 4 4 , 3 0 p a ź d z ie rn ik a 1 909, 13 S ie n k ie w ic z , J a n W ik to r. „ Z b io r y im . O lg i i T a d e u s z a L ita w iń s k ic h w M u z e u m K a to lic k ie g o U n iw e r s y te tu L u b e ls k ie g o .” Praca m a g is te rs k a , KU L w L u b lin ie , 1991.

S ik o rs k a , H e le n a . B a ś ń o szczę ściu . W a rs z a w a : b ra k n a z w y w y d a w c y , 1907.

s k . s t. [Z o fia S k o r o b o h a ta - S ta n k ie w ic z ]. „W y s ta w a s z k o ły d e k o r a c y jn e j p p . D u n in i C h a lu s .” B lu s z c z n r 4 0 (1 9 0 9 ): 444 .

S k o w ro n , W a n d a . „ K r a jo b r a z P o lski w c e n tr u m z a in te re s o w a n ia P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a K ra jo z n a w c z e g o - w y s ta w y fo to g ra fic z n e .” Z ie m ia (1 99 9 ): 2 1 7 -2 3 0 . S ła w . „W y s ta w a p ra c k o b ie ty p o ls k ie j w P ra dze .” T y g o d n ik Ilu s tr o w a n y n r 2 8 , 13 lip c a 1 91 2 , 5 90 .

S o łty s ia k , M a ria n . M u z e u m M a z o w ie c k ie w P ło c k u : h is to r ia i fu n k c je s p o łe c z n e . P ło c k : B iu ro D o k u m e n ta c ji Z a b y tk ó w W o je w ó d z tw a P ło c k ie g o , 1989. S o k o ło w s k a , Z o fia . „ W y k ła d y o s z tu c e s to s o w a n e j.” T y g o d n ik M ó d i P o w ie ś c i n r 2 (1 9 1 0 ): 4.

S o s n o w s k a , J o a n n a M. P o za k a n o n e m . W a rs z a w a : IS PAN, 2 003. S p ra w o z d a n ie K o m ite tu T o w a rz y s tw a Z a c h ę ty S z tu k P ię k n y c h w K ró le s tw ie P o ls k im z a r o k 1903. W a rs z a w a : TZSP, 1904. S p ra w o z d a n ie K o m ite tu T o w a rz y s tw a Z a c h ę ty S z tu k P ię k n y c h w K ró le s tw ie P o ls k im z a r o k 1909. W a rs z a w a : TZSP, 1910. S p ra w o z d a n ie K o m ite tu T o w a rz y s tw a Z a c h ę ty S z tu k P ię k n y c h w K ró le s tw ie P o ls k im z a r o k 1910. W a rs z a w a : TZSP 1911. S p ra w o z d a n ie K o m ite tu T o w a rz y s tw a Z a c h ę ty S z tu k P ię k n y c h w K ró le s tw ie P o ls k im z a r o k 1911. W a rs z a w a : TZSP, 1912. S p ra w o z d a n ie K o m ite tu T o w a rz y s tw a Z a c h ę ty S z tu k P ię k n y c h w K ró le s tw ie P o ls k im z a r o k 1912. W a rs z a w a : TZSP, 1913.

37 ■