O N IEK T Ó R Y C H D ZIEŁ A C H K S. P R O F. B O L E SŁA W A K U M O R A
S tu d ia historyczne n a d u stro jem Kościoła w Polsce zapoczątkow ał w ubiegłym w iek u prof. W ładysław A b ra h a m i k ilku . inn ych uczonych. Po II w ojnę św iatow ej p o d jął je znow u z w ielkim rozm achem i k o n ty n u u je je system aty czn ie do dziś I n s ty tu t G eografii H istorycznej Kościoła KUL. Pod firm ą tego In s ty tu tu oraz niezależnie odeń pow stało do 1988 r. bardzo dużo w iększych i m niejszych prac, w ty m sporo d y se rta cji d o kto r skich. Z ro zp raw ty ch część napisano n a w ysokim poziom ie naukow ym , reszta opracow ań, zwłaszcza późniejszych, w zorow anych, a niekiedy i p rzy k ro jo n y ch do rozp raw w cześniejszych, nie m a w iększego znaczenia dla n a u k i h istorycznej. D użym osiągnięciem rzeczonego In s ty tu tu w zak resie h isto rii organizacji kościelnej w Polsce je s t 2-tom ow a synteza, n ap isan a siłam i zbiorow ym i pod re d a k c ją prof. Jerzego K ł o c z o - w s k i e g o, pt. Kościół w Polsce ([K raków 1966-1969], t. 1 ss. 676, m ap 5; t. 2 ss. 1114, m ap 15).
W latach 1969-1985 u k azały się ponadto z zakresu dziejów organizacji Kościoła w Polsce 3 w ielkie i o k a p ita ln y m znaczeniu dzieła ks. prof. B olesław a K u m o r a , a m ianow icie ro zp raw a Granice m etropolii i die cezji polskich 966-1939, d ru ko w an a n a łam ach półrocznika „A rchiw a, Biblioteki i M uzea K ościelne” (t. 18. 1969 >— 23: 1971) i w y d an a w osob nym nadbiciu (ss. 532, m ap 6), n astęp n ie U strój i organizacja Kościoła w Polsce w okresie n iew o li narodoioej (1772-1918), w y d an a przez k rak o w skie T ow arzystw o Teologiczne (K raków 1980 ss. 743), w reszcie D iecezja Tarnow ska. D zieje u stro ju i organizacji 1786-1985, opublikow ana przez toż T ow arzystw o (K raków 1985 s. X V I, 655, m ap a 1). W bogatym dorob k u nau k ow y m w ym ienionego P ro feso ra są to pozycje najdonioślejsze.
D obra recenzja po w in n a zaw ierać k ry ty c z n e om ów ienie treści książki, ew en tu aln ie tak że k o re k tu rę błęd n y ch w ypow iedzi a u to ra i ich uzu peł nienie. W ym ienione książki ks. K um o ra nie w y m ag ają k o re k tu r ani uzupełnień, co w ięcej rozp raw a Granice m etropolii i diecezji... zaw iera znacznie w ięcej in fo rm acji aniżeli w y n ik ało b y to z jej ty tu łu . D robne potknięcia w 2 pierw szych pracach, k tó re są p raw ie n ieun ikn io ne w w iel kich dziełach, nie zasłu g u ją n a sp ecjalną uw agę. U w agi o w łaściw ej recen zji zostaną zastosow ane dopiero do d y se rta cji ks. K rętosza. W ielką zaletą p rac ks. K u m o ra je s t ich oparcie n a p ełn y m w y k o rzy stan iu istn ie jącej lite ra tu ry histo ry cznej, polskiej i obcej, oraz źródeł druko w an y ch, ale także na szerokiej bazie arch iw aln ej, nie ty lko z polskich archiw ów kościelnych i państw ow ych, lecz i zagranicznych, głów nie z W atykańskiego i w iedeńskich. Nie sięgnął jed y n ie A u to r, zapew ne z powodów technicz nych, do archiw ów w W ilnie, L eningradzie i w M oskwie.
1. Zacznę od ro zp raw y Granice m etrop olii i diecezji... N ik t do tąd nie n ap isał książki, k tó ra b y objęła g ran ice w szystkich po kolei diecezji polskich i to dla p rzejrzy sto ści z podziałem n a epoki: w czasach Polski niepodległej, w okresie niew oli narodow ej i w Polsce odrodzonej, 966-1772, 1772-1918, 1918-1939. Je d y n ie N iem cy A. W iesener, J. Saage, J. Ju n g n itz zajęli się granicam i diecezji w arm ińskiej, w rocław skiej i kam ieńskiej oraz H. S chlenger i H. W eczerka do tkn ęli w słabo czytelny m A tlasie diecezji środkow ej E uropy granic diecezji polskich. Z Polaków tylko K. P o tk ań sk i pisał o południow ych g ranicach diecezji krakow skiej. Pom i
jam tu w ięcej lub m niej dokładne m ap y n iek tó ry ch diecezji.
R ozpraw a składa się z 3 części. W części 1-szej w 1-szym rozdziale om ówił A utor granice 14-tu diecezji w m etropolii gnieźnieńskiej, g ru p u ją c bisku pstw a w porządku alfabetycznym . Rozdział 2-gi pośw ięcił granicom 7-m iu diecezji m etropolii lw ow skiej, rów nież w p orządku alfabetyczn ym biskupstw . W rozdziale 3-cim czytam y o g ranicach 4 diecezji, przy n ależ nych do m etropolii ry sk iej. P rz e jrz y sty uk ład treści oraz zam ieszczony na końcu indeks osób, m iejscow ości i rzeczy u łatw ia k orzy stan ie z ponad 500-stronicow ej rozpraw y. A u to r uw zględnił nie tylko zasadnicze granice, n ak reślan e p rzy erek cji diecezji i w późniejszych bullach cy rk u m sk ry p - cyjnych, ale także drobne k o re k tu ry granic, n a w e t gdy w chodziła w grę tylko 1 parafia, czy ty lk o 1 wieś. P o dał p rzy ty m A u to r podział diecezji na arch idiak o naty , niekiedy i na oficjała ty, n astęp n ie ilość dekanatów i . parafii, a czasem i liczbę ludności w diecezji, w szystko przew ażnie w k ilk u w y b ran y ch latach. D ał w reszcie liczbę prałató w w k ap itu łach k a ted raln y ch oraz w ym ien iał m iejscow ości, w k tó ry ch istn iały kolegiaty, także z uw zględnieniem ilości ich p ra ła tu r i kanonii. P rz y każdej diecezji w skazał na istn iejące w niej opactw a, a często także n a ilość w szystkich klasztorów , z zaznaczeniem oczywiście roku, którego w yrażon a cyfra dotyczyła. U w ażam om ówione dzieło za opus vita e ks. prof. K um ora, choć sam A utor uw aża za tak ie in n ą sw ą książkę, o k tó rej w łaśnie zam ierzam pisać.
2. J e s t nią U strój i organizacja Kościoła w Polsce w okresie niew oli narodow ej 1772-1918. O u stro ju i organizacji diecezji polskich w iele ju ż pisano — ja k zaznaczono to n a w stępie niniejszego a rty k u łu — lecz obra cano się głów nie w czasach Polski niepodległej. O kresu porozbiorow ego n ik t w łaściw ie dotąd nie dotykał, choć k ilk u h istory ków zajm ow ało się politycznym i dziejam i polskiego Kościoła w ty m okresie. W y jątek stanow i tu jed yn ie 2-gi tom dzieła ks. Józefa N o w a c k i e g o D zieje A rc h id ie cezji P oznańskiej ([Poznań] 1964 s. XVI, 986, m ap 9) Dzieło ks. K um ora je s t więc opracow aniem now ym i oryginalnym .
I ta praca została podzielona na 3 części, z ty m że n a całkiem innej zasadzie aniżeli p raca Granice m etropolii i diecezji..., nie na chronologicz nej, ale rzeczow ej. Część 1-szą pośw ięcił A u to r om ów ieniu u stro ju K oś cioła w m etropolii m ohylew skiej, w arszaw skiej, lw ow skiej oraz gnieź nieńskiej i poznańskiej w m om encie zajęcia przez zaborców, w zględnie erygow ania ich po rozbiorach (m ohylew ska, w arszaw ska). T ak więc układ treści tej części został p o d yk to w an y położeniem geograficznym m etropolii w zaborze I’osyjskim (m. m ohylew ska), w K rólestw ie Polskim (m. w arszaw ska), w zaborze a u triac k im (m. lw ow ska) i w zaborze pruskim (m. gnieźnieńska i poznańska). Poniew aż u stró j i zachodzące te ra z zm iany w organizacji kościelnej były n a ogół jednakow e w e w szystkich diecezjach odnośnych zaborów , nie w prow adzał A u to r podziału na diecezje, lecz poprzestał tylko n a podziale n a m etropolie. P rz y w szystkich m etropoliach, a w ięc w e w szystkich rozdziałach, zajął się A u to r n astęp u jący m i zagad n ieniam i: P ow stanie, obszar, granice, n astęp n ie uposażenie i przyw ileje, dalej in sty tu cje m etro p o litaln e, obsada m etropolii. Je d y n ie przy m etropolii gnieźnieńskiej z ajął się dodatkow o sp raw ą p ry m aso stw a m etropolitów gnieźnieńskich.
Część 2~gą pośw ięcił A u to r urzędom i in sty tu cjo m c e n traln y m diece zji. I ta k w rozdziale 1-szym omówił reo rgan izację te ry to ria ln ą diecezji na ziem iach polskich w latach 1772-1918, a w ięc p ro jek to w an ą reo rg a n i zację w lata ch 1772-1795, n astęp n ie p rzep ro w adzan ą reorg an izacją
kole-(1772-1795) i kolejno w zaborze au striackim , pru sk im , ro syjskim i w K rólestw ie Polskim . W rozdziale 3-cim je s t m yw a o biskupach pom ocni czych i su frag an iach okręgow ych, w 4 -ty m o k ap itu ła c h k ated raln y ch , w rozdziale 5-tym o kolegiatach i k ap itu łach kolegiackich, w rozdziale 6-tym synodach diecezjalnych i k o n gregacjach dziekanów , — od rozdziału 2-go do 6-go w ty m sam ym układzie: w zaborze austriackim , p ruskim , ro sy j skim , w K rólestw ie K ongresow ym . W rozdziale 7-ym czytam y o sem ina ria c h duchow nych, a w ięc o ten d en cjach refo rm istyczn ych odnośnie do se m inarió w w Polsce S tanisław ow skiej, o sieci sem inariów w e w szystkich 3 zaborach, o zarządzie sem inariów , o stosow anej w nich ratio stu dio ru m , o profesorach, alu m nach o odbyw anych przez księży stud iach w yższych i o m ałych sem inariach.
W części 3-ciej om ów ił A u to r organizację te ry to ria ln ą diecezji, w rozdziale 1-szym zanik organizacji archid iak on alnej, w rozdziale 2-gim o rganizację kościelnego sądow nictw a okręgow ego, w rozdziale 3-cim organizację dekanalną, ■— w e w szystkich rozdziałach kolejno w zaborze austriackim , pruskim , rosy jskim i w K rólestw ie Polskim . Rozdział 4 -ty został pośw ięcony organizacji i sieci p a ra fia ln ej, a więc ogólnym zało żeniem reg ulacji parafii, n astęp n ie w 5-ciu p a rag rafach reg u lacji w zabo rze au striackim , potem k asatom a n astęp n ie rozbudow ie p a ra fii w zaborze pruskim , dalej rozbudow ie sieci p a ra fia ln ej, a następ n ie k asatom p a ra fii w zaborze rosyjskim , w reszcie sieci p a ra fia ln ej w K rólestw ie Polskim . Dzieło zam yka d okładny indeks osób i m iejscowości.
O m ówione dzieło będzie n a w iele la t w yjściem do dalszych b a d ań szczegółowych. Dodam, że proponow ałem k ilk ak ro tn ie jed n em u uzdol nionem u kanoniście n a stanow isku docenta opracow anie organizacji i funkcjo n o w an ia w X IX w. k onsystorza biskupiego w pew nej diecezji, lecz on stale odm aw iał z pow odu złożoności zagadnienia. T ym w iększe przeto należy się u zn an ie ks. prof. K um orow i za podjęcie się opracow ania nie tylk o organizacji w szystkich konsy sto rzy w X IX w. n a ziem iach polskich, ale także całej kościelnej organizacji.
3. Trzecie w ielkie dzieło ks. K um ora to D iecezja Tarnow ska. D zieje u stro ju i organizacji 1786-1985, a w ięc od jej p o w stan ia po czasy obecne. T em at te n po d jął A u to r z sen ty m en tu , poniew aż pochodzi z tej diecezji, należy do niej jako k a p ła n i n a jej tere n ie zbudow ał kościół w swej rodzinnej miejscowości.
H istorią diecezji tarno w sk iej zajm u je się A u to r od 30-tu z górą lat. W 1958 r. ogłosił książkę pt. D zieje polityczno-geograficzne Diecezji T a rn ow skiej (Lublin 1958 s. 194, m ap a 1) oraz opublikow ał szereg a rty k u łó w o organizacji p arafialn ej n a jej tere n ie w okresie, gdy należał on do diecezji krakow skiej (przed 1786). O becna praca, w y k o rzystując b adania daw niejsze, je st treściow o znacznie obszerniejsza i pełniejsza, poniew aż o bejm uje także zagadnienia,, k tó ry c h w pierw szej książce nie było lub zostały ledw ie dotknięte. • Poszerzył też A utor znacznie bazę źródłow ą o archiw alia z archiw ów w iedeńskich i z A rchiw um W aty kań sk iego .
M onografia liczy 7 rozdziałów . W rozdziale 1-szym pt. D iecezja i je j granice m ówi A u to r o u tw o rzen iu diecezji tarn ow sk iej, o jej tery to riu m i zm ianach jej g ran ic oraz o uposażeniu biskupim , o jej kasacie w 1805 r. i jej reak ty w o w an iu w 182.1 r., n a razie pod n azw ą tynieckiej, o planach
ponow nego zniesienia diecezji w 1878 r. i o k o rek tu rze jej granic w X IX i X X w., o stolicach diecezji i rezy den cjach biskupich. Rozdział 2-gi pt. D iecezja a Kościół p o w szech n y tra k tu je o stosunkach biskupów tarn o - w skiech ze Stolicą Ap., z n u n c ja tu rą w e W iedniu, a potem w W arszaw ie, o udziale biskupów tarn o w sk ich w k o n feren cjach episkopatu Polski, o stosunkach biskupów z diecezjam i w in n ych zaborach (1786-1918).
W rozdziale 3-cim pt. C entralne u rzę d y diecezjalne pisze A u to r o urzędzie b isk u pa o rdynariusza, o a d m in istra to ra c h ap. i w ikariuszach k a p itu ln y ch sede vacante, o konsystorzu i od 1917/18 r. k u rii biskupiej, 0 synodach diecezjalnych. T reścią rozdziału 4-go p t. Centralne in sty tu c je diec-zzjalne m ów i A uto r o k a p itu le k a te d raln e j, o jej organizacji, u posa żeniu, sta tu ta c h , obsadzie p ra ła tu r i kanonii, p odaje katalog jej p rałató w 1 kanoników , n astęp nie o innych c e n traln y ch in sty tu cja ch diecezjalnych, ja k Dom K sięży E m erytów , I n s ty tu t A kcji K atolickiej, D iecezjalny Zw iązek „C aritas” . Na rozdział 5-ty pt. D iecezjalne uczelnie i in sty tu c je ku ltu ra ln e złożyły się dzieje tarnow skiego In sty tu tu Teologicznego i S em in ariu m D uchow nego, M ałego S em inarium , D iecezjalnej Szkoły O rganistow skiej, K atolickiego U n iw e rsy te tu Ludow ego w K rzyżanow i cach, w reszcie h isto ria in sty tu c ji k u ltu ra ln y c h ja k A rchiw um i M uzeum Diecezjalnego, D ru k a rn i D iecezjalnej, In s ty tu tu W yższej K u ltu ry R eligij nej i Domu R ekolekcyjnego w Ciężkowicach.
W rozdziale 6-tym pt. O rganizacja teryto rialn a diecezji om ówił A utor organizację d ek analn ą oraz rozw ój organizacji p arafialn ej w 5-ciu etapach : 1782-1807, 1815-1850, 1851-1900, 1901-1939, 1939-1985.' O statn i rozdział został pośw ięcony zakonom i zgrom adzeniom zakonnym . P rz ed sta w ił w n::m A utor k asaty józefińskie, odrodzenie i rozw ój życia zakonnego do 1918 r. oraz rozwój zakonów i zgrom adzeń w diecezji w odrodzonej Polsce (1918-1985).
Szkoda, że A u to r pom inął w ta k znako m ity m dziele h isto rię ducho w ieństw a oraz problem religijności w iernych. B yłaby to w ów czas pełna h isto ria diecezji tarn o w skiej. N iestety A u to r z gó ry w yklu czył te zaga dnienia, ja k oznajm ia nam to d a n y dziełu pod tytu ł.
Ks. H ieronim Eug. W yc za w sk i OFM
K S. HIERO N IM EUG. W Y CZAW SK I OFM
O D Y SE R T A C JI D O K T O R SK IE J KS. JO ZEFA KR ĘTO SZA
Z asygnalizow ana w nagłów ku p rac a ks. Józefa K r ę t o s z a pt. Organizacja A rch id iecezji L w o w sk ie j od X V w ie k u do 1772 r. (Lublin 1986 ss. 366, m ap 3) została w y d an a jako 78 tom R ozpraw W ydziału Teo-logiczno-Kanonicznego T o w arzystw a N aukow ego KUL. U kazanie się tej książki pow itali h isto ry cy Kościoła z dużym, zadow oleniem , poniew aż p rzy znikom ej dotąd lite ra tu rz e historycznej archidiecezji lw ow skiej p raca ks. K rętosza o p odstaw ow ym znaczeniu — sądząc z jej ty tu łu — zapow iadała w ypełnienie dotkliw ej luki w naszej kościelnej historiografii.
Po w ykazie źródeł i opracow ań oraz w stępie m am y 5 rozdziałów, zakończenie, 2 streszczenia obcojęzyczne, indeks osób i nazw geograficz n ych oraz 3 m ap y archidiecezji. Rozdział 1-szy p t. A rchidiecezja i je j p o d sta w y m aterialno-praw ne pośw ięcił A u to r histo rii początków
