Zakryta przez ciało - Aleksandra Burek - pdf, ebook – Ibuk.pl

© Copyright by Aleksandra Burek i Zakład Wydawniczy »NOMOS«

Recenzje: prof. dr hab. Leszek Koczanowicz prof. dr hab. Michał Wojciechowski

Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Redakcja wydawnicza: Magdalena Pawłowicz Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak II korekta: Barbara Florczyk

Projekt okładki: Joanna Tokarczyk

ISBN 978-83-60490-50-1

KRAKÓW 2008

Zakład Wydawniczy »NOMOS«

31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u tel./fax (12) 626 19 21

e-mail: biuro@nomos.pl www.nomos.pl

duszy, która zapomina,

nigdy nie liczmy do tych, co nadają się do filozofii;

ale szukajmy duszy koniecznie mającej dobrą pamięć.

Platon, Państwo 486 d.

6

7

SpiS treści

Wstęp . . . 9

I. MNEMOSYNE . . . 11

O PAMIĘCI . . . 11

Epoka . . . 11

Imię . . . 14

Jasnowidzenie . . . 15

Platon . . . 16

Człowiek . . . 18

Nauka . . . 20

II. ANAMNEZA . . . 25

ZAPAMIĘTYWANIE . . . 25

Praktyka . . . 26

Dziś . . . 27

Szereszewski . . . 29

Zapis . . . 31

O ODPOMINANIU . . . 35

Poród . . . 35

Droga . . . 40

Słowa . . . 44

Nieśmiertelność . . . 46

Pismo . . . 47

ANAMNEZA WE WSPÓŁCZESNEJ KULTURZE . . . 49

Błąd . . . 50

Konstrukcja . . . 51

Pytania . . . 53

Kontekst . . . 56

Powolność . . . 60

Psychoterapeuta . . . 61

Łańcuch . . . 62

8

iii. reiNKArNAcJA . . . 63

CZAS . . . 63

Szczegół . . . 65

Życiorys . . . 68

Choroba . . . 69

Fałszowanie . . . 74

Przyszłość . . . 76

KRAINA ZA RZEKĄ LETHE . . . 77

Nagość . . . 78

Ciało . . . 79

Wybór . . . 81

Aletheia . . . 87

Noc . . . 91

ZAPOMNIENIE I WSPÓŁCZESNE SYMBOLE WĘDRUJĄCEJ DUSZY . . . 93

Teorie . . . 94

Sen . . . 100

Bogowie . . . 103

Wędrówki . . . 104

iV. MiŁOśĆ . . . 109

CZWARTY RODZAJ SZALEŃSTWA . . . 109

Przyjaciel . . . 109

Państwo . . . 110

Eros . . . 111

Kalokagathia . . . 113

Homoseksualizm . . . 114

Skrzydła . . . 118

Anodos . . . 122

FILOZOFIA. . . 124

Przyszłość . . . 125

Filozofia . . . 127

Funkcje pamięci . . . 129

ZAKOŃCZENIE . . . 139

LITERATURA . . . 145

INDEKS POJĘĆ . . . 157

9

WStęp

Ulicą idzie człowiek, nagle chce sobie coś przypomnieć. Zwalnia wów- czas, czasem zamyka oczy, zasłania je dłońmi, dotyka czubkami palców nasady nosa lub czoła. Czasem zatrzymuje się. A jeśli chce zapomnieć? Je- śli właśnie przydarzyło mu się coś przykrego? Wtedy przyspiesza, biegnie nawet. Dla Milana Kundery istnieje w tym związek między pamięcią i po- wolnością, szybkością i zapomnieniem. Dla Platona byłaby to relacja mię- dzy pamięcią i duszą, zapomnieniem i ciałem. Według Platona ciało rozpra- sza, powoduje zapomnienie. Dusza natomiast przechowuje pamięć. Dlatego ten człowiek zwalnia, przystaje, zamyka oczy. Usiłuje zwrócić wszystkie swoje myśli do swojego wnętrza. Tam, gdzie jest pamięć.

Próby rozwiązania zagadki pamięci podejmowane są od tysiącleci. Ba- damy pamięć narzędziami psychologii, psychiatrii, antropologii, socjologii, informatyki, biochemii, filozofii, religioznawstwa. Jednak pewnych zjawisk z nią związanych nie umiemy wyjaśnić. I tak naprawdę nadal nie wiemy, czym ona jest. Ta książka podejmuje nieco inną próbę. To próba pokazania uniwersalności m ó w i e n i a o pamięci. Uniwersalności, która objawia się w p o t r z e b i e pytania o to, co duchowe, co tajemnicze, co niezbadane;

w pewnej stale obecnej i niezamierzonej s k ł o n n o ś c i. Poza naukami

empirycznymi (psychologia, neurologia, psychiatria, biochemia) pamięć

jest obecna w różnych obszarach kultury (reportaż i jego metody, fotografia

i jej teorie, film, literatura, czy wreszcie doświadczenia codzienności),

w rozmaitych wątkach. Takie same lub podobne treści pojawiają się już

w filozofii Platona. Nie oznacza to, że mówienie o pamięci zaczyna się na-

gle, wraz z platonizmem; istniało wcześniej, chociażby w mitach. Platon

stworzył jednak z pamięci kategorię filozoficzną. Dążenie, by w pamięci

widzieć uniwersalną a jednocześnie niewytłumaczalną kategorię, okazuje

się bardzo silne i współcześnie – kiedy fenomen pamięci, naukowo opraco-

wywany i definiowany, zostaje oczyszczony z mitu, z tajemnicy, wreszcie

z form religijnych, człowiek rozpoczyna mówienie o jego mitycznych i sa-

kralnych aspektach w sztuce, w codzienności czy też w zbanalizowany spo-

10

sób w popkulturze. Być może rację ma więc Mircea Eliade, pisząc, że dla człowieka współczesnego właściwe jest myślenie mityczne w formach zde- gradowanych, rozproszonych.

Książka ta rekonstruuje platońską koncepcję pamięci, by następnie od- najdywać refleksy tej koncepcji w kulturze współczesnej. Krótko mówiąc, sprawdza, jak Muzy opiekują się schedą po swojej matce. Dziś, tak jak w platonizmie, pamięć ma sens metafizyczny i terapeutyczny, choć może nie w pełni uświadomiony ani też w pełni zwerbalizowany. Mówi o kondy- cji człowieka. Platon stworzył swoją koncepcję pamięci na bazie mitów, religii starożytnych. Uczynił z tej kategorii ważny rdzeń swojej filozofii.

Było to pierwsze tak wielkie i tak znaczące w dziejach kultury europejskiej kompleksowe, syntetyczne i harmonijne spojrzenie na fenomen pamięci, na spójność jego współzależnych mechanizmów, zdolności i procesów. Jedno- cześnie była to pierwsza koncepcja ukazująca z n a c z e n i e pamięci dla człowieka. Dlatego właśnie ona stanowi tutaj punkt wyjścia, daje ramy.

Wszystko to, co dotyczy kultury współczesnej, jest tylko dopełnieniem anali- zy myśli Platona. Większość problemów poruszanych tu w kontekście współ- czesności zasługiwałoby na oddzielną książkę. Właściwie – na oddzielne książki o pamięci, o jej miejcu w antropologii kulturowej, w psychologii, psy- choanalizie i psychoterapii, w reportażu, w filozofii ciała, czy w kulturze masowej, gdzie pamięć staje się tematem i jednocześnie wariacją.

Dociekliwy czytelnik mógłby zapytać, czy psychiatria i psychologia to również kultura współczesna. Otóż tak. Najczęściej odwoływać się będę do rodzaju literatury, który nazwałabym psychologią czy psychiatrią popular- ną. Stanowi on raczej element popkultury niż nauki. Kultura jest psycholo- gizowana również w taki sposób, a wiele miejsca w zainteresowaniach tej literatury stanowi pamięć i jej procesy; lub – najczęściej – brak pamięci.

Interesujący jest tu sposób przedstawiania człowieka, przede wszystkim to,

jak przekład z języka nauki na język codzienności przemienia mówienie

o pamięci na mówienie o człowieku. Z kolei doświadczenie pamięci opisy-

wane przez psychiatrię i psychologię empiryczną unaocznia inność i wyjąt-

kowość idei Platona, w której pamięć jest niepodzielną strukturą, pojęciem

zawierającym w sobie filozofię, mit, religię, a nawet magię. Ujęcie Platona

jest syntetyczne, całościowe i koncentruje w sobie kilka współzależnych

problemów. Współczesna nauka parceluje zagadnienie pamięci, analizując

jej poszczególne procesy i mechanizmy. W kulturze zaś pamięć nadal ist-

nieje – właśnie na sposób platoński – jako całość, czy to w doświadczeniu

indywidualnym czy społecznym. W konsekwencji mówienie o pamięci za-

wsze oznacza mówienie o kulturze i o naturze ludzkiej.