Przepadek i środki kompensacyjne – wybór orzecznictwa

Przepadek i środki kompensacyjne – wybór orzecznictwa

Mgr Karolina Piech

Katedra Prawa Karnego Materialnego

Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii

Uniwersytet Wrocławski

§ 1. Sąd orzeka przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa.

§ 2. Sąd może orzec, a w wypadkach wskazanych w ustawie orzeka, przepadek przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa.

§ 3. Jeżeli orzeczenie przepadku określonego w § 2 byłoby niewspółmierne do wagi popełnionego czynu, sąd zamiast przepadku może orzec nawiązkę na rzecz Skarbu Państwa.

§ 4. Jeżeli orzeczenie przepadku określonego w § 1 lub 2 nie jest możliwe, sąd może orzec przepadek równowartości przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa lub przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa.

§ 5. Przepadku przedmiotów określonych w § 1 lub 2 nie orzeka się, jeżeli podlegają one zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi.

§ 6. W razie skazania za przestępstwo polegające na naruszeniu zakazu wytwarzania, posiadania, obrotu, przesyłania, przenoszenia lub przewozu określonych przedmiotów, sąd może orzec, a w wypadkach przewidzianych w ustawie orzeka, ich przepadek.

§ 7. Jeżeli przedmioty wymienione w § 2 lub 6 nie stanowią własności sprawcy, ich przepadek można orzec tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie; w razie współwłasności orzeka się przepadek udziału należącego do sprawcy lub przepadek równowartości tego udziału.

§ 8.(uchylony)

Art. 44 Kodeksu karnego

„Przepadek korzyści majątkowej albo jej równowartości osiągniętej z przestępstwa, chociażby pośrednio, nie był i nie jest wcale uwarunkowany posiadaniem przez sprawcę materialnego substratu korzyści w postaci konkretnych składników majątkowych. Pogląd przeciwny nie znajduje wsparcia w przepisach prawa materialnego regulujących instytucję przepadku (art. 44-45 KK). Natomiast ratio legis art. 45 § 1 KK sprowadza się do tego, że sprawca powinien być pozbawiony korzyści majątkowej, którą osiągnął w rezultacie popełnienia przestępstwa. Zarówno wtedy, gdy pozostaje ona w jego dyspozycji w postaci konkretnych przedmiotów, w tym środków płatniczych, jak i wtedy, gdy w toku postępowania karnego nie ustalono, że sprawca posiada materialny substrat korzyści. Znaczenie ma to tylko, jaką korzyść sprawca efektywnie pozyskał, a nie to jak z nią postąpił, w szczególności czy włada nią w czasie orzekania przez sąd w procesie karnym. Gdyby przyjąć inaczej, wówczas unikaliby przepadku ci sprawcy przestępstwa, którzy ukryli lub skonsumowali osiągniętą korzyść majątkową bądź nią rozporządzili. Oznaczałoby to nieuzasadnioną nierówność wobec prawa przy orzekaniu w przedmiocie odpowiedzialności karnej”.

Wyrok SN z 31.10.2017.

Sygn. akt V KK 189/17

„Przepis art. 45 § 1 KK nakazuje wprawdzie orzec przepadek korzyści majątkowej lub jej równowartości, jaką sprawca osiągnął z popełnienia przestępstwa i korzyść ta nie podlega przepadkowi przedmiotów wymienionych w art. 44 § 1 lub 6 KK, ale jednocześnie przepis ten w zdaniu drugim zakazuje stosowania tej instytucji, jeżeli korzyść lub jej równowartość podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu podmiotowi. Nie jest więc uprawnione orzekanie tego środka karnego do czasu, gdy pokrzywdzony nie został zaspokojony lub nie wystąpiły inne okoliczności, które definitywnie uniemożliwiają dochodzenie przez pokrzywdzonego odszkodowania zarówno w drodze postępowania karnego, jak i cywilnego. W sytuacji gdy nadal istnieje roszczenie odszkodowawcze ze strony pokrzywdzonych w stosunku do oskarżonych, to orzeczenie przepadku na podstawie art. 45 § 1 KK jest nieuprawnione”.

Wyrok SA w Poznaniu z 16.09.2015.

Sygn. akt II AKa 168/14

„W sytuacji gdy osiągnięcie przez sprawcę korzyści majątkowej następuje kosztem pokrzywdzonego, stanowi mienie zabrane pokrzywdzonemu, to osiągnięta korzyść lub jej równowartość podlega zwrotowi pokrzywdzonemu, a nie przepadkowi korzyści majątkowej lub jej równowartości na podstawie art. 45 § 1 KK, skutkującemu tym, że właścicielem tych środków stałby się Skarb Państwa, a odbyłoby się to z pokrzywdzeniem osoby, osób, które na skutek popełnionego na ich szkodę przestępstwa doznały uszczerbku”.

Wyrok SA w Warszawie z 25.06.2014.

Sygn. akt II AKa 162/14

§ 1. W razie skazania za przestępstwo, z którego popełnienia sprawca osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową znacznej wartości, sąd może orzec przepadek przedsiębiorstwa stanowiącego własność sprawcy albo jego równowartości, jeżeli przedsiębiorstwo służyło do popełnienia tego przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści.

§ 2. W razie skazania za przestępstwo, z którego popełnienia sprawca osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową znacznej wartości, sąd może orzec przepadek niestanowiącego własności sprawcy przedsiębiorstwa osoby fizycznej albo jego równowartości, jeżeli przedsiębiorstwo służyło do popełnienia tego przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści, a jego właściciel chciał, aby przedsiębiorstwo służyło do popełnienia tego przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści albo, przewidując taką możliwość, na to się godził.

§ 3. W razie współwłasności przepadek, o którym mowa w § 1 i 2, orzeka się z uwzględnieniem woli i świadomości każdego ze współwłaścicieli i w ich granicach.

§ 4. Przepadku, o którym mowa w § 1 i 2, nie orzeka się, jeżeli byłoby to niewspółmierne do wagi popełnionego przestępstwa, stopnia zawinienia oskarżonego lub motywacji i sposobu zachowania się właściciela przedsiębiorstwa.

§ 5. Przepadku, o którym mowa w § 1 i 2, nie orzeka się, jeżeli szkoda wyrządzona przestępstwem lub wartość ukrytej korzyści nie jest znaczna wobec rozmiaru działalności przedsiębiorstwa.

§ 6. Sąd może odstąpić od orzeczenia przepadku, o którym mowa w § 2, także w innych, szczególnie uzasadnionych przypadkach, kiedy byłby on niewspółmiernie dolegliwy dla właściciela przedsiębiorstwa.

Art. 44a Kodeksu karnego

§ 1. Jeżeli sprawca osiągnął z popełnienia przestępstwa, chociażby pośrednio, korzyść majątkową niepodlegającą przepadkowi przedmiotów wymienionych w art. 44 § 1 lub 6, sąd orzeka przepadek takiej korzyści albo jej równowartości. Przepadku nie orzeka się w całości lub w części, jeżeli korzyść lub jej równowartość podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu podmiotowi.

§ 1a. Za korzyść majątkową osiągniętą z popełnienia przestępstwa uważa się także pożytki z rzeczy lub praw stanowiących tę korzyść.

§ 2. W razie skazania za przestępstwo, z którego popełnienia została osiągnięta, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa znacznej wartości, albo przestępstwo, z którego została lub mogła zostać osiągnięta, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa, zagrożone karą pozbawienia wolności, której górna granica jest nie niższa niż 5 lat, lub popełnione w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa za korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa uważa się mienie, które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w okresie 5 lat przed popełnieniem przestępstwa do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku, chyba że sprawca lub inna zainteresowana osoba przedstawi dowód przeciwny.

§ 3. Jeżeli mienie stanowiące korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa, o którym mowa w § 2, zostało przeniesione na osobę fizyczną, prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym, uważa się, że rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz przysługujące jej prawa majątkowe należą do sprawcy, chyba że na podstawie okoliczności towarzyszących ich nabyciu nie można było przypuszczać, że mienie to, chociażby pośrednio, pochodziło z czynu zabronionego.

§ 4.(uchylony)

§ 5. W razie współwłasności orzeka się przepadek udziału należącego do sprawcy lub przepadek równowartości tego udziału.

§ 6.(uchylony)

Art. 45 Kodeksu karnego

„Przepadek korzyści majątkowej albo jej równowartości osiągniętej z przestępstwa, chociażby pośrednio, nie był i nie jest wcale uwarunkowany posiadaniem przez sprawcę materialnego substratu korzyści w postaci konkretnych składników majątkowych. Pogląd przeciwny nie znajduje wsparcia w przepisach prawa materialnego regulujących instytucję przepadku (art. 44-45 KK).

Natomiast ratio legis art. 45 § 1 KK sprowadza się do tego, że sprawca powinien być pozbawiony korzyści majątkowej, którą osiągnął w rezultacie popełnienia przestępstwa. Zarówno wtedy, gdy pozostaje ona w jego dyspozycji w postaci konkretnych przedmiotów, w tym środków płatniczych, jak i wtedy, gdy w toku postępowania karnego nie ustalono, że sprawca posiada materialny substrat korzyści. Znaczenie ma to tylko, jaką korzyść sprawca efektywnie pozyskał, a nie to jak z nią postąpił, w szczególności czy włada nią w czasie orzekania przez sąd w procesie karnym. Gdyby przyjąć inaczej, wówczas unikaliby przepadku ci sprawcy przestępstwa, którzy ukryli lub skonsumowali osiągniętą korzyść majątkową bądź nią rozporządzili. Oznaczałoby to nieuzasadnioną nierówność wobec prawa przy orzekaniu w przedmiocie odpowiedzialności karnej”.

Wyrok SN z 31.10.2017.

Sygn. akt V KK 189/17

„Orzeczenie przepadku korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa nie wymaga poczynienia uprzednich ustaleń co do tego, czy sprawca w chwili orzekania dysponuje konkretnymi wartościami mogącymi stanowić przedmiot przepadku tej korzyści. Stosowanie przepisu art. 45

§ 1 KK ma przecież w prostej drodze prowadzić do tego, aby skutecznie pozbawiać sprawców korzyści majątkowych odniesionych z przestępstwa. Przyjęcie odmiennej wykładni tego przepisu, uzależniającej orzeczenie przepadku równowartości korzyści majątkowych osiągniętych z przestępstwa od ustalenia tego, czy sprawca jeszcze taką korzyścią dysponuje, nie znajduje żadnego potwierdzenia w treści stosunkowo prosto sformułowanego przepisu art. 45 § 1 KK. Nie ma także żadnego racjonalnego uzasadnienia, aby tak interpretować ten przepis, gdyż mogłoby to prowadzić do nieuprawnionego premiowania osób, które dla uniknięcia przepadku ukrywałyby korzyści majątkowe pochodzące z przestępstwa”.

Wyrok SN z 12.04.2017.

Sygn. akt V KK 387/16

„Już wykładnia literalna przepisu art. 45 § 1 KK wskazuje, że chodzi tu nie o jakąkolwiek korzyść, lecz jedynie korzyść osiągniętą z przestępstwa, a dokładniej - z przypisanego oskarżonemu przestępstwa. Przepis ten dopuszcza, aby była to korzyść pośrednio uzyskana z przestępstwa (np.

wynikająca z późniejszej konwersji mienia), niemniej jednak nadal nie może to zwalniać sądu orzekającego od udowodnienia konkretnej wysokości owej korzyści (choćby w minimalnej, dającej się określić kwocie pewnej). Korzyść pośrednio uzyskana z przestępstwa, to z pewnością nie korzyść przybliżona, czy szacunkowa”.

Wyrok SA w Gdańsku z 9.02.2017.

Sygn. akt II AKa 264/16

„Obowiązek odebrania sprawcy korzyści majątkowej jaką osiągnął, chociażby pośrednio z popełnionego przestępstwa, nakłada na organy postępowania karnego, a zwłaszcza na organy ścigania powinność dokładnego ustalenia nie tylko postaci i wielkości korzyści majątkowej oraz rodzaju przestępstwa, z którego ona pochodzi, ale także składników majątkowych sprawcy, na wypadek, gdyby utracił korzyść lub wyzbył się jej. Z przepisu art. 45 § 1 KK wynika bowiem, że w razie braku możliwości orzeczenia przepadku korzyści majątkowej obowiązkowo należy orzec przepadek jej równowartości. Przepadek równowartości korzyści majątkowej może zatem mieć miejsce, gdy sprawca nie ma już uzyskanej korzyści, np. wydał pieniądze uzyskane z przestępstwa.

Zamiast przepadku korzyści majątkowej wolno zastępczo orzec przepadek dowolnych składników majątkowych sprawcy, stanowiących równą wartość korzyści majątkowej osiągniętej z przestępstwa. Profity z popełnionego przestępstwa powiększyły wszak majątek sprawcy.

Bezprawny sposób wzbogacenia się sprawcy wymaga więc pozbawienia go korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa. Jeżeli zaś sprawca wyzbył się tej korzyści lub z innego powodu orzeczenie jej przepadku jest niemożliwe, należy orzec przepadek innych składników majątkowych sprawcy stanowiących równowartość korzyści majątkowej. W takim wypadku, przedmiotem przepadku najczęściej będą posiadane przez sprawcę pieniądze obiegowe, środki płatnicze zgromadzone na rachunkach bankowych, lokatach bankowych lub innych lokatach, funduszach i polisach inwestycyjnych oraz innych formach akumulacji kapitału, a w razie ich braku, rzeczowe składniki majątku sprawcy”.

Wyrok SA we Wrocławiu z 19.10.2016.

Sygn. akt II AKa 244/16

§ 1. Sąd może orzec przepadek, jeżeli społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, a także w razie warunkowego umorzenia postępowania lub stwierdzenia, że sprawca dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności, o której mowa w art. 31 § 1, albo jeżeli zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy czynu zabronionego.

§ 2. Jeżeli zebrane dowody wskazują, że w razie skazania zostałby orzeczony przepadek, sąd może go orzec także w razie śmierci sprawcy, umorzenia postępowania z powodu jego niewykrycia, a także w przypadku zawieszenia postępowania w sprawie, w której nie można ująć oskarżonego albo oskarżony nie może brać udziału w postępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby.

Art. 45a Kodeksu karnego

§ 1. W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.

§ 2. Jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w § 1 jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.

§ 3. Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie § 1 albo nawiązki na podstawie § 2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.

Art. 46 Kodeksu karnego

„Nie może budzić wątpliwości, że obowiązek naprawienia szkody dotyczy tylko szkody, której nie naprawiono, a sąd orzekając na podstawie art. 46 § 1 KK, uwzględnić musi rozmiar już naprawionej szkody. Zobowiązanie do naprawienia szkody nie może bowiem zmierzać do przysporzeń w majątku pokrzywdzonego”.

Wyrok SN z 12.04.2018.

III KK 128/18

Przy orzekaniu obowiązku naprawienia szkody sąd meriti powinien uwzględnić fakt odzyskania przez pokrzywdzonego w całości skradzionego mienia.

Wyrok SN z 10.04.2018.

Sygn. akt III KK 98/18

„Zamiar towarzyszący sprawcom w czasie dokonywania zaboru, polegającego na pozbawieniu pokrzywdzonego władztwa nad rzeczą i objęciu jej we własne władanie, decyduje o karnoprawnej ocenie ich zachowania, determinując jego kwalifikację. Dla bytu przestępstwa z art. 280 § 1 KK nie ma znaczenia kształt nowego zamiaru, jaki względem rzeczy pojawi się w zamyśle sprawcy już po dokonaniu jej kradzieży.

Powzięty, a nawet zrealizowany po uprzednim zabraniu rzeczy w celu przywłaszczenia, zamiar jej zwrotu, stanowi – podobnie jak wykorzystanie, zużycie, zniszczenie, darowanie, czy porzucenie rzeczy - rodzaj rozporządzenia nią po osiągnięciu celu właściwemu kradzieży.

Dokonanie kradzieży (również w postaci kwalifikowanej z art. 280 § 1 KK) następuje bowiem z chwilą uzyskania władztwa sprawcy nad rzeczą i nie zależy od stopnia jego utrwalenia. Punktem odniesienia dla wysokości zadośćuczynienia jest doznana krzywda, a nie krzywda ewentualna, co z treści przepisu art. 46 § 1 KK wprost wynika”.

Wyrok SA w Warszawie z 11.12.2017.

Sygn. akt II AKa 277/17

„Zmiana stanu prawnego przez ustawodawcę nie może spowodować naruszenia praw pokrzywdzonego w postępowaniu karnym. Jeżeli pismo odnoszące się do powstałej szkody zostało przez uprawnionego złożone w terminie, to nie może zostać uznane przez sąd za niebyłe, bądź niewywołujące skutków prawnych, tylko z tego powodu, że doszło do zmiany stanu prawnego. Brak w tym zakresie przepisów wprowadzających nowelizację, to jest ustawę z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1247 ze zm.), nie uniemożliwia sądowi rozpoznania takiego pisma. Zgodnie z treścią art. 118 § 1 KPK znaczenie czynności procesowej ocenia się według treści złożonego oświadczenia. Jeżeli z pisma pokrzywdzonego, które w obecnym stanie prawnym nie może być potraktowane jako pozew adhezyjny, wynika wprost, że domaga się on określonej kwoty tytułem odszkodowania za wyrządzoną szkodę, to pismo takie należy potraktować jako wniosek o jej naprawienie. Mając powyższe na względzie, złożony wcześniej pozew cywilny należy traktować – dokonując wykładni treści pisma zgodnie z art. 118 § 1 KPK - jako wniosek, o którym mowa w art. 46 § 1 KK”.

Wyrok SA w Warszawie z 7.12.2017.

Sygn. akt II AKa 244/17

„Ustalenie w postępowaniu karnym odpowiedniej i właściwej kwoty zadośćuczynienia jest bardzo trudne i ma charakter ocenny. Istotne jest również to, że zasądzona kwota zadośćuczynienia nie ma charakteru ostatecznego, bowiem możliwe jest dochodzenie dalszych roszczeń w tym zakresie w ramach postępowania cywilnego”.

Wyrok SA w Warszawie z 1.12.2017.

Sygn. akt II AKa 390/17

„Orzeczenie o obowiązku kompensacyjnym w ramach art. 46 KK uzależnione jest od skazania sprawcy oraz wyrządzenia przez niego szkody.

Równocześnie wysokość nałożonego obowiązku nie może przekraczać wysokości szkody wyrządzonej przestępstwem, bowiem aby ją naprawić wpierw trzeba ją spowodować w określonej wysokości”.

Wyrok SA w Warszawie z 24.05.2017.

Sygn. akt II AKa 89/17

§ 1. W razie skazania sprawcy za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu albo za inne przestępstwo umyślne, którego skutkiem jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, sąd może orzec nawiązkę na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.

§ 2. W razie skazania sprawcy za przestępstwo przeciwko środowisku sąd może orzec nawiązkę na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, o którym mowa w art. 400 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2017 r. poz. 519, z późn. zm.2)).

§ 2a. W przypadkach, o których mowa w art. 44a § 4-6, sąd może orzec nawiązkę w wysokości do 1 000 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego lub Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.

§ 3. W razie skazania sprawcy za przestępstwo określone w art. 173, art. 174, art. 177 lub w art. 355, jeżeli sprawca był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia, sąd orzeka nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich. Jeśli ustalenie takiej osoby nie jest możliwe, sąd orzeka nawiązkę na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej. Sąd orzeka nawiązkę w wysokości co najmniej 10 000 złotych.

§ 4. W szczególnie uzasadnionych okolicznościach, gdy wymierzona nawiązka powodowałaby dla sprawcy uszczerbek dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny lub gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sąd może ją wymierzyć w wysokości niższej niż wskazana w § 3.

§ 5. Przepisu § 3 nie stosuje się, jeżeli sąd orzekł obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w wysokości wyższej niż 10 000 złotych.

Art. 47 Kodeksu karnego

„Orzeczenie nawiązki wzmaga represyjne znacznie kary orzeczonej przez sąd karny. Nawiązka może być orzeczona tylko w tym celu. Kwoty zasądzone tytułem nawiązki lub świadczenia pieniężnego na podstawie art.

47 § 3 KK i art. 49 § 2 KK powinny być przeznaczone wyłącznie i w całości bezpośrednio na cel wskazany w tych przepisach, a więc powinny finansować koszty pomocy udzielonej osobom poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych. Ich wysokość nie może być zatem uwzględniana przy określeniu zadośćuczynienia z art. 445 § 1 KC”.

Wyrok SA w Łodzi z 29.10.2013.

Sygn. akt I ACa 573/13