SP IS Z A W A R T O Ś C I TE C ZK I — 9 . . T T . Q .
. . . Ł h o i i J . y . ^ . i L . . .
1/1. Relacja \ l UL 5 . <1'?'-
1/2. Dokumenty (sensu stricto) dotyczące osoby relatora \ / i' v ^ ’ i»- ^
1/3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące osoby relatora
II. Materiały uzupełniające relację
111/1 - Materiały dotyczące rodziny relatora —
III/2 - Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r
III/3 - Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji (1939-1945)—
III/4 - Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 r. — "
III/5 - inne. \ /
IV. Korespondencja \ /
V. N a z w is k o w e karty informacyjne
VI. Fotografie \ j s L O & ^
2
4
6
S k r o d z k a - K u m o r Stanisława, p s . " K r z y s z t o f ”, córka Alesa n d r a i A l e k s a n dry urodziła się 8 maja 1922 r. w Chojnówku, m i e j s c o w o ś c i położonej w pobliżu Grajewa.
W 1939 r. była u c z e n n i c ą P a ń s t w owe g o G i m n a z j u m w Graj e w i e i m i e s zkała w tym m i eście na stancji. W obliczu w o j e n n e g o za gro żenia m ł o d z i e ż g r a j e w ska zrzeszona w ZHP z o rga n izo w ała się d o nie sie nia pomocy w o j s k u p o l s k i e mu. 24 si e rp ni e 1939 r. z astęp S t a n i s ł a w y uda ł się do Białe gos t o k u , aby p oma g a ć w łączności 14 dak. S t a n i s ław a p rze nosił a w b e z p ie czne m ie j s c e sp r a wo z d a n ia s łu ż b analiz w o j s k o w y c h i a r c h i w u m gen. K m i c i c - S k r z y ń s k i e g o .
W B i a ł y m s t o k u zastał ją w y b u c h wojny, więc miała trud noś ci z po wr ot em do domu, ze wz gl ę du na z ni szcz o ne ś rodki komunikacji. H arc e r k i m u s i a ł y z ami e s z k a ć u obcych ludzi i tam 1 7 w rze ś n i a były ś wiadkam i prz ek az an ia S o w i e t o m przez N iemców tej c z ęśc i Polski. D z i e w c z ę t a zdecydowały, że będ ą p o j e d y n c z o prz e d z i e r a ć się do Grajewa. S t a n i s ł a w a wr óciła do domu piechotą, n ocując w s t o g a c h siana. Po t em w ę d r ó w k ę tę okupiła d ł u g ą
cho r o b ą gardła.
T error z a s t o so wa ny przez R o s j a n wobec podbi tej lu dno ści Grajewa, r u s y f i k o w a n i e m ł o d z i e ż y gimnaz jal n ej, s p o w o d o w a ł zaw iązan ie tajnej organi z a c j i niepodległościową} M G G ( M ł o d z i e ż G i m n a z j u m Gra jews k i e g o ) .
Praca tej or ga ni z acj i nie ograni c zał a się do oporu wobec władz szkolnych, ale miała ko nk retne i w ym i e r n e zadania. W y s z k o l o n a w h a r c e r s k i c h t r o p i e niach, docie ra ła do u k r y w a j ą c y c h się na bagnac h pol s k i c h żołnierzy, u c i e k i n i e r ó w z niewoli. Zdobywała dla nich ubrania cywilne, do n osiła
żywność, p rz ep ro wa dz ał a przez p rus k ą granicę. W ten sam s p o s ó b pomagała sw o i m n a u c z y c i e l o m z a g r o ż o n y m are s ztowani em.
8 grudnia 1939 r. została a r e s z t o w a n a przez m i e j s c o w ą k om ó r k ę NKWD i poddana b ru ta l n e m u ś le dztwu w p o d z i e m i a c h g r a j e w s k i e g o starostwa.
A r e s z t o w a n i zostali też inni c z ł o n k o w i e MGG. W s z y s t k i m u r z ą d z o n o p a r o d i ę śledztwa i sz uk an o s p o s o b u p r z e k w a l i f i k o w a n i a n i e l e t n i c h s p i s k o w c ó w na kryminalistów, ponieważ p ra w o z a b r a n i a ł o s ą d z i ć n i e p e ł nolet nic h . U c i e k a n o się do p r ow ok a c j i os ad za ją c w jedej celi p o d s t a w i o n e osoby, które mi ał y w celi w y w o ł a ć bójkę, co p o zwo l i ł o a r e s z t o w a n e g o u z n a ć za chul i g a n a i o d p o wie d n i o ukarać. A r e s z t o w a n i a n a s t ą p i ł y na s k u t e k do n o s u ko leg i z klasy, Wajsfarta. Po w s t ę p n y m ś le dztw i e S t a n i s ł a w ę p r z e w i e z i o n o do wi ę z i e n i a
w Łomży. Przebywała w r ó ż n y c h celach: p o j e d y n c z y c h i zbiorowych, aż w końcu znalazła się w karcerze. Był to loch z wo dą po kostki, w k t ó r y m ro z e br a n a do naga p r z e s ie dz i a ła trzy tygodnie. K a r c e r jednak o calił ją od w y wózki na Sybir.
W c z erwcu 1941 r., po w y b u c h u w o j n y n i e m i e c k o - s o w i e c k i e j uc iekła z więzienia, ale po p rz yb yc iu do domu s p o t k a ł ją nowy cios. D o w i e d z i a ł a się że r o d zi ny a r e s z t o w a n y c h zos tały zesłane w głąb ZSRR.
W lipcu 1941 r. wst ą p i ł a do AK na pla ców ce B o g u s z e i ot rzym a ł a p r z y dział do Sz t a b u Obwodu, gdzie zor g a n i z o w a ł a s p r a w n ą s i e ć k u r i e r s k ą i k o l po r ta ż o w ą o b e j m u j ą c ą teren O b w o d u Grajewo.
7
- 2 -
Po przeszkoleniu^, w 1942 r. została m iano w a n a s z e f e m WS K tegoż obwodu*
W r a m a c h WSK o rg an iz ow ał a kursy i s z kol enia kobiet: łączniczek, s a n i t a r i u szek, k o l p o r t e r e k tajnej prasy i zaopatrzenia. Kie ro w a ł a ł ącz no ś c i ą
kobiet w oddziała c h p a r t y z a n c k i c h p o r ." S ę p a ”(Władysława Sa wick i e g o ) i utrzymy wała łą cz no ść ze s z t a b e m otffedu.
W okresie akcj i ”B u r z a ” d o wod z iła d ru ż y n ą s a n i t a r n ą w s p i e s z o n y m 9 psk AK.Z grupą kobiet z WSK brała u dzi a ł w zwycięski ej bitwie na C z e r w o nym B agnie stoczonej przez ten pu ł k w dniu 8 wr ześnia 1944 r.
W bitwie tej po l e g ł o około 1400 Niemców. Pa rtyz a n c i z a g w oźd zi li 12 dział i zdobyli wiele s zt uk broni. Z w y c i ę s t w o oku pione zo stało ś mi er ci ą dow ódcy pułku (Wiktora K o n o p k i - "Groma ”) i 120 po leg łymi partyzantami.
Po bitwie Stanis ła wa przebiła się z c z ę ś c i ą pułku przez front na s tr on ę s o w i e c k ą i dotarła do Białegostoku, gdzie nadal dział ała ak ty w n i e w s z e rega c h O b y w a t el sk ie j Ar mi i Kr a j o w e j (AKO). Gł ównie pom agała w u c i e c z k a c h
żołnierzom 9 psk u l uoioeakcroHn z 6 Z a p a s o w e g o B a t a l i o n u P iec h o t y w D o j lidach. Gdy NKWD o dk r y ł o jej d ziałalność, została a r e s z t o w a n a i po
b e s t i a l s k i c h p r z e s ł u c h a n i a c h wy w i e z i o n a na Syberię. W rócił a stamtąd d o p i e ro w końcu 1947 r.
Po p ow rocie do k r aju s ko ńcz y ła f i l o l o g i ę angielską, nast ę p n i e już jako p r o f e s o r ,została d z i e k a n e m a n g l i s t y k i w U n i w e r s y t e c i e Warszaw sk i m .
Za s w oj ą n i e z ł o mną po stawę p a t r i o t y c z n ą była w i e l o k r o t n i e odznaczana:
- S r e b r n y m i B r ą z o w y m K r z y ż e m Zasługi z M i e c z a m i w 1.1942-43, - D w u kr o tn ie K r z y ż e m W a l e c z n y c h 1943, - Złotym Krz y ż e m Zasługi z M i e c z a m i , w s i e r p n i u 1944, - O r d e r e m Virtuti M i l i t a r i w l i s t o p a d z i e 1944.
W maju 1943 r. była aw an so w a n a do stopnia podpor ucz nika.
W k o le j ny c h a w a n s a c h doszła do sto pni a kapitana.
L i t e r a t u r a :
Ła b u s z e w s k i T. Kr a je w s k i K. B i a ł o s t o c k i O k r ę g AK-AKO, Warszawa 1997, s .8 , 406,408.
Poleszak S . , J e d e n z w y k l ę t y c h , " B R U Z D A ”,War szawa 1 9 9 8 , s. 81,84,89.
S krodzka S . Z a n i m p ow st ał 9 psk A K , / W : / " G r a j ews kie Ze szy ty H i s t o r y c z n e ” k w i e c i e ń - c z e r w i e c 2 0 0 1.
D zie ń p o go dn yc h w s p o m n i e ń , / W : / " G r a j e w s k i e Ze s z y t y H i s t o r y c z n e ” nrl 2002.
Z aś w i ad c ze ni e o o d z n a c z e n i a c h i a wa n s i e wy d a n e w W a r s z a w i e 2 . I I . 1978 r.
O p r a c o w a n i e Oó zefa Borow ia k
8
W rześniowej 1939, w spółorganizatorka tajnej organizacji M łodzież G im nazjum G rajew skiego, w 1. 1939-1941 w ięźniarka N K W D , od 1941 jak o „K rzy szto f’ łączniczka, a od 1942 Referentka W SK K. Obw. G rajewo, O kręgu Białystok ZW Z-AK , potem żołnierz 9 psk AK, w 1. 1944-1947 ponow nie w ięźniarka N K W D i łagrów ; z zaw odu anglistka, tłum acz
Stanisław a Skrodzka urodziła się 8 V 1922 w C hojnów ku k. G rajew a jak o jed n o z dziew ięciorga dzieci A leksandra Skrodzkiego i A leksandry z d. M ikuckiej. Jako uczennica G im nazjum Państw ow ego w G rajew ie należała do harcerstw a i Sodalicji M ariańskiej.
W ybuch w ojny zastał j ą w Białym stoku, dokąd po odbyciu przeszkolenia w obsłudze aparatury łącznościow ej pojechała 23 VIII 1939 w raz z całym zastępem harcerek pełnić służbę pom ocniczą przy 14 dak. Tam doczekała w kroczenia ACz. N a początku października 1939, po kilkudniow ym m arszu, w róciła piechotą do dom u i podjęła naukę w gim nazjum . W połow ie listopada 1939 w raz z H enrykiem M isiew iczem w spółzałożyła konspiracyjną, antysow iecką organizację pod nazw ą M łodzież G im nazjum G rajew skiego (M G G ), która zajm ow ała się m.in. udzielaniem pom ocy uciekinierom z niewoli sow ieckiej, ukryw ającym się na Bagnach B iebrzańskich przeprow adzając ich, a także zagrożonych aresztow aniem przez N K W D nauczycieli grajewskich, przez granicę pSłS&ą. Już 8 XII 1939 została aresztow ana
i ’ fl Ą
w raz z innym i członkam i organizacji. Przeszła ciężkie śledztw o w ięziona najpierw w G rajewie, potem przez kilka m iesięcy w w ięzieniu w Łom ży. (Jej rodzina w lutym 1940 została deportow ana na Syberię). Po w ybuchu w ojny niem iecko-radzieckiej 22 VI 1941 udało jej się uciec w raz z innymi z w ięzienia łom żyńskiego i pow róciła do Grajew a. Tam ju ż w lipcu 1941 jako „ K rzy szto f’ rozpoczęła służbę w ZW Z, zaprzysiężona przez por. W.
Świackiego, ps. „S ęp”, szefa sztabu O bw odu G rajew o O kręgu Białystok ZW Z.
Zorganizow ała sieć łączności i kolportażu K om endy O bwodu, prow adziła także szkolenie freJLor-1 '• W
sanitarne i w yw iadow cze kobiet. W 1942 objęła funkcję s^efa W SK O bw odu G rajew o, pełniąc j ą do końca okupacji niem ieckiej. Zajm ow ała się też zdobyw aniem am unicji z niem ieckich m agazynów w O sow cu i Podlasku dla oddziału „S ępa” stacjonującego na Bagnach Biebrzańskich. W okresie „B urzy” zorganizow ała i kierow ała łączn o ścią terenow ą, oraz została dow ódcą drużyny sanitarnej spieszonego 9 psk AK. Brała czynny udział w bitwie tego pułku z N iem cam i na Czerw onym Bagnie 8 IX 1944, kiedy to m im o w ielkich strat udało się przedrzeć przez pierścień w ojsk niem ieckich i przedostać przez rzekę Biebrzę do w ojsk sowieckich. W czasie tej przepraw y Stanisław a została ranna. Po bitw ie została w cielona w raz
9
z resztkam i oddziału do 6 Zapasow ego Batalionu Piechoty Arm ii B erlinga w D ojlidach pod Białym stokiem . Po zw olnieniu się z w ojska i opuszczeniu koszar zam ieszkała w B iałym stoku i w łączyła się do prac W SK Obwodu AK Białystok, utrzym ując kontakt m iędzy żołnierzam i AK w cielonym i do Armii Berlinga a K om endą Okręgu Białostockiego AK. Jej zadaniem było organizow anie dezercji żołnierzy Armii Berlinga, dostarczanie im w yżyw ienia i kw ater, dostarczanie do jednostki wojskowej w D ojlidach konspiracyjnej prasy i agitacyjnych ulotek.
Pełniła też funkcje w PŻ (Pom ocy Żołnierzom ) K. O bw odu i K. O kręgu Białystok. Przez ponad m iesiąc zastępow ała kom endantkę W SK Okręgu H. H erm anow ską, ps. „Zaczyn”
(VM). D zięki jej akcjom około 80 żołnierzy AK opuściło koszary w D ojlidach. Za tę działalność była poszukiw ana przez N KW D.
Kpt. Stanisław a Skrodzka R ozkazem D owódcy Białostockiego O kręgu A K z listopada 1944 została odznaczona K rzyżem Srebrnym O rderu W ojennego V irtuti M ilitari. N adanie zostało zw eryfikow ane przez D epartam ent W ojskow y U ds.K iO R i D epartam ent K adr M ON w 1999 z nr. legitym acji DK-22/99. W cześniej odznaczona BrK ZzM (1942), Sr.K ZzM (1943), Zł.K ZzM (sierpień 1944) i dw ukrotnie K W (1943, 1944). W 1999 m ianow ana na stopień kapitana (majora?).
Została aresztow ana dnia 16 XI 1944 przez N K W D -SM IER SZ w B iałym stoku i przez dw a m iesiące poddaw ana okrutnem u śledztwu. Skazana na karę śm ierci, zm ienioną decyzją sowieckiej prokuratury generalnej z 16 I 1945, na tzw. obóz dla internow anych, została wyw ieziona do łagrów w rejonie R iazania i kopalń Stalinogorska. O bozy te skupiały głów nie niem ieckich jeń có w wojennych. Starała się tam przeciw działać „topieniu” akow ców w parotysięcznych obozach niem ieckich jeń có w w ojennych i w ięźniów krym inalnych.
Zorganizow ała ucieczkę kilku kobiet z gospodarstw a pom ocniczego obozu; uciekła w raz z nimi, ale po dw óch tygodniach zostały ujęte. Przez cały czas pobytu w łagrach była oznaczona jako „elem ent do w yelim inow ania” . W grudniu 1947 w róciła do Polski i podjęła jak o inw alidka w ojenna I grupy, pod fałszywym życiorysem studia anglistyki na UW , które ukończyła w 1952 i następnie pracow ała jak o w ykładow ca anglistyki na UW . W latach 1953- 1954 pracow ała jak o tłum acz przy Polskiej M isji W ojskowej w Korei. W 1955 w yszła za m ąż za A leksandra Kum ora. W 1964 uzyskała doktorat. W latach 1970, 1980, 1985 i 1989 w ykładała w U SA na Colorade State U niversity i U tah State U niversity. Brała czynny udział w m iędzynarodow ych sesjach naukow ych w Wielkiej Brytanii, U SA , Szw ecji, Czechosłow acji i na W ęgrzech. W latach 1969-1970 pełniła funkcje dziekana W ydziału N eofilologii UW . Pom agała jednocześnie swojej rodzinie, utrzym ując trzech m łodszych braci
10
uczących się w W arszawie. Od 1991 przebyw a na em eryturze. O becnie m ieszka w Józefow ie pod W arszawą.
Ojciec A leksander Skrodzki, syn straconego na szubienicy pow stańca styczniowego, w łaściciel m ałego m ajątku w Chojnow ku, karnie w cielony do armii carskiej w A fganistanie, wrócił do Polski w 1906, uczestniczył w w ojnie polsko-bolszew ickiej, deportow any w iosną 1940 w raz z ro dziną do Kazachstanu, tam zm arł w lipcu 1943. Pozostała rodzina pow róciła do Polski do Chojnów ki w 1946 (tam na kapliczce rodowej Skrodzkich um ieścili epitafium pośw ięcone pam ięci A. Skrodzkiego i jego córki Stanisławy). Starszy brat Jan, karnie w cielony w 1943 do ACz, ciężko ranny pod Berlinem , w yw ieziony jak o „obyw atel sow iecki”
do Rosji, dzięki staraniom Stanisław y odnaleziony i sprow adzony w 1952 do Polski. M ąż A leksander K um or, żołnierz AK (form acja?), po w ojnie historyk sztuki, pracow nik naukow y PAN.
APAK, T. 2401/WSK (tamże opracowanie J. Borowiak i J. Łuniewskiego); AZG ZKRPiBWP, syg.
W-31041; DW UdsKiOR, Kolekcja londyńska (Korespondencja S. Skrodzkiej-Kumor z Komisją Weryfikacyjną AK w Londynie); t.o. nr 11648 (S. Skrodzka-Kumor); relacje S. Kumor-Skrodzkiej z 1 i 8 IV 2002; Armia Krajowa. Dokumenty odznaczeniowo-awansowe, t. 19. Lista Nr IV odznaczeń wojennych b. Okręgu Białostockiego AK, s. 72, 74;
Barszczewski K., Niewolnicza praca w Gułagu, Gazeta Grajewska 2000, nr 3, s. 13; tenże, Z katowni NKWD do polskiego więzienia. Z polskiego więzienia na Sybir...., Gazeta Grajewska 2000, nr 2; Dzień pogodnych wspomnień, Grajewskie Zeszyty Historyczne - Zapis, 2002, nr 1, s. 52-53; Dziewulska- Łosiowa A., Mówią o Panie, żeś nas upokorzył ...., Białystok 1997, s. 92; Figura J., Gwozdek Z., Kobiety z AK, Gazeta Współczesna 1990, nr 48; Figura J., Żołnierze Polski walczącej (1939-1947), cz. 2, w: Studia Łomżyńskie, t. VIII, pod red. M. Natowskiego, Łomża 1997, s. 137; Gwozdek Z., Białostocki Okręg ZWZ-AK 9X 1939-11945), t. 1, Białystok 1993, s. 104; Krajewski, Łabuszewski, Białostocki..., s. 81, 406, 408; Kułak J., Pierwszy rok sowieckiej okupacji. Białystok 1944-1945, Białystok 1996, s. 70, 193-194; Omiljanowicz A., Zanikające echa, Warszawa 1977, s. 267;
Orzechowski J., Aby pamięć nie zginęła, Rajgród 1997, s. 153, 158, 195; Poleszak S., Jeden z wyklętych, Warszawa 1998, s. 81, 84, 89; Skrodzka-K um or S., Zanim powstał 9 PSK A K (MGG - Młodzież Gimnazjum Grajewskiego), Grajewskie Zeszyty Historyczne 2001, z. 2, s. 14-22; taże, Głos w dyskusji, w: Dzieje polskiego podziemia na Białostocczyźnie w latach 1939-1956. Materiały z sesji naukowej-24 kwietnia 1992r.-w Instytucie Studiów Politycznych PAN, Toruń 1992, s. 19-20, 35, 62, 110-111; Uwięzieni w Stalinogorsku. Indeks represjonowanych, t. VII, Warszawa 1999, s. 217;
Wesołowski, Order VM... i PRL. Kaw. VM... - brak wzmianki; Żarski-Zajdler, Ruch oporu..., cz. 1, s. 238, 253, cz. 2, s. 259, 278, 280, 310, 335
11
Jako uczennica Gimnazjum Państw ow ego w Grajewie należała do harcerstwa. W dniu 23 sierpnia 1939r., po przeszkoleniu w obsłudze aparatury łącznościow ej w raz z całym zastępem harcerek-ochotniczek pojechała do Białegostoku pełnić służbę pom ocniczą przy 14 dak. W Białymstoku zastał ją w ybuch wojny, w ejście N iem ców a następnie Sowietów. N a początku października 1939r. w róciła do domu i do szkoły. W połowie listopada 1939r. w raz z Henrykiem M isiewiczem, harcerzem ze starszej klasy, założyła konspiracyjną, antysow iecką organizację pod nazw ą M łodzież Gimnazjum Grajewskiego. Organizacja ta zajm owała się m.in. udzielaniem pom ocy uciekinierom z niewoli sowieckiej ukrywającym się na Bagnach Biebrzańskich oraz przeprow adzaniem przez granicę pruską nauczycieli grajewskich zagrożonych aresztow aniem przez NKW D.
W dniu 8 grudnia 1940r. została aresztow ana w raz z Henrykiem Misiewiczem, Antonim R am otow skim i in. Po brutalnym śledztwie, konfrontacji z^ZycferrTWajsfaterem, uczniem gimnazjum grajewskiego a ^ e d j^ z e ś n ie konfidentem N KW D, oraz prow okacji w celi więziennej przy pom ocy Żydów ki Blumfeld została ostatecznie przekazana do więzienia w Łomży. Tam przez trzy następne miesiące poddaw ana była przesłuchaniom. jW sktrtek-
\j/rcv cOeMiAs
prow okacjr przeprow adzeń*] przez w ładze więzienne przy pom ocy m w Fejgi trafiła na trzy tygodnie do karceru. W lutym 1940r. jej rodzina ( podobnie ja k rodziny innych
12
14
W alecznych i Srebrnym Krzyżem Zasługi z M ieczam i, w sierpniu I944r. Złotym Krzyżem Zasługi z M ieczam i a w listopadzie I944r. Krzyżem Srebrnym Orderu W ojennego Virtuti M ilitari. W maju I943r. m ianow ał ją na stopień podporucznika.
W I999r. uznał stopień porucznika nadany jej przez Prezydenta
R zeczypospolitej na U chodźstw ie a następnie m ianow ał na stopień kapitana w tan ie spoczynku.
15
PS? ■ ■ W
Źródła:
A Z G Z K R PiB W P , syg. W-31041 (Stanisław a K um or-Skrodzka).
D W UdsK iO R, K olekcja londyńska (K orespondencja S. Skrodzkiej-K um or z K om isją W eryfikacyjną AK w Londynie); t o. nr 11648 (Stanisław a K um or-Skrodzka);
Armia Krajowa. D okum enty, 1.19. Lista N r IV odznaczeń wojennych b. O kręgu Białostockiego AK, s. 72, 74.
B arszczew ski K , Z katowni NKW D do polskiego więzienia. Z polskiego w ięzienia na Sybir ...., G azeta G rajew ska nr 2/1992.
Barszczew ski K., N iew olnicza praca w Gułagu, G azeta G rajew ska nr 3/1992.
Dzieje polskiego podziemia na Białostocczyźnie w latach 1939-1956. M ateriały z sesji naukow ej-24 kwietnia 1992r.-w Instytucie Studiów Politycznych PA N , Toruń
1992, s. 19-29.
D ziew ulska-Ł osiow a A., M ó w ią o Panie,-żeś nas u p o k o rz y ł...., Białystok 1997, s.92.
Krajewski K ., Łabuszewski T., Białostocki O kręg AK-AKO, W arszaw a 1997, s. 81, 406, 408.
Kułak J., Pierw szy rok sowieckiej okupacji. Białystok 1944-1945, Białystok 1996, s. 70, 193-194.
O miljanowicz A,. Zanikające echa, W arszaw a 1977, s.267.
O rzechow ski J., Aby pamięć nie z g in ę ła ... , ...?, s. 153, 158, 195.
Skrodzka-K um or S., Zanim pow stał 9 PSK AK (M G G -M łodzież Gimnazjum Grajew skiego), Zapis. Grajewskie Zeszyty H istoryczne, z. 2/200 L_s. 14-22.
16
■ ^ r '
1*18
S t a n i s ł a w a S K R O D Z K A + K T J M O R - M i ' v
U rodziła się 8 maja 1922 r. w Chojnów ku k. G rajew a jak o córka Aleksandra i Aleksandry z Mikuckich.
Miała dziewięcioro rodzeństwa.
Pradziadek ze strony ojca, Wojciech Skrodzki ze Skrody k. Staw isków za udział w pow staniu styczniowym został stracony na szubienicy przez Moskali.
\
Ojciec, właściciel małego majątku w Chojnów ku, karnie wcielony do armii carskiej w Afganistanie, uznany za zaginionego po jednej z bitew z „tubylcami” przedostał się potajemnie do Kraju, a następnie do Ameryki, skąd wrócił do Polski w 1906 r. W 1920 r. uczestniczył w wojnie z bolszewikami. W iosną 1940 r., w związku z działalnością niepodległościową córki Stanisławy, został wraz z całą rodziną deportow any do Kazachstanu. Zm arł tam, ociemniały, w lipcu 1943 r. Pozostali wrócili do Kraju w 1946 r.
Po pow rocie do Chojnów ka na kapliczce rodow ej umieścili epitafium poświęcone pamięci Aleksandra Skrodzkiego i jeg o córki Stanisławy (o której bliscy myśleli, że zginęła z rąk sowieckich w łagrach).
Jako uczennica Gimnazjum Państw ow ego w Grajewie należała do harcerstw a i Sodalicji Mariańskiej. W dniu 23 sierpnia 1939 r., po przeszkoleniu w obsłudze aparatury łącznościowej w raz z całym zastępem harcerek-ochetfńczek pojechała do Białegostoku pełnić służbę pom ocniczą przy 14 dak. W Białymstoku zastał ją w ybuch wojny, wejście N iem ców a następnie Sowietów. N a początku października 1939 r. w róciła do domu i do szkoły. W połowie listopada 1939r. w raz z H enrykiem M isiewiczem, harcerzem ze starszej klasy, założyła konspiracyjną, antysow iecką organizację pod nazw ą M łodzież Gimnazjum Grajewskiego. Organizacja ta zajmowała się m in. udzielaniem pom ocy uciekinierom z niewoli sowieckiej ukrywającym się na Bagnach Biebrzańskich oraz przeprow adzaniem przez granicę pruską nauczycieli grajewskich zagrożonych aresztowaniem przez NKW D.
W dniu 8 grudnia 1940 r. została aresztow ana w raz z Henrykiem Misiewiczem, Antonim Ram otow skim i in. Po brutalnym śledztwie i konfrontacji z Żydem W ajsfaterem, kolegą z klasy, a jednocześnie konfidentem NKW D, oraz prow okacji w celi więziennej przy pom ocy konfidentki, Żydówki Blumfeld została ostatecznie przekazana do więzienia w Łomży. Tam przez trzy następne miesiące poddaw ana była przesłuchaniom i prow okacjom
17
przeprowadzanym przez w ładze więzienne przy pom ocy konfidentki Fejgi trafiła na trzy tygodnie do karceru. W lutym 1940 r. jej rodzina ( podobnie jak rodziny innych aresztowanych za działalność antysow iecką uczniów gimnazjum grajew skiego) została deportow ana na Syberię. Ojciec jej zmarł na zesłaniu. W dniu 22 czerw ca w skutek wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w ydostała się w raz z innymi z więzienia łomżyńskiego i w róciła dcii domu. 5 [ " s
Pod koniec lipca 1941 r. rozpoczęła służbę w ZWZ. Została zaprzysiężona na placówce Bogusze przez por. W ładysława Swiackiego, ps.Sęp, szefa sztabu O bwodu Grajewo ZWZ. Przyjęła ps. Krzysztof. Objęła funkcję łączniczki między kom endą obw odu a dowódcami placówek. Z upływem czasu zlecono jej także szkolenie sanitarne i
1^1 UsCSW t 'Yl/f s w ywiadow cze kobiet, przerzut ludzi i kolportaż. W 1942 r. została m ianowana «zefem W SK O bwodu Grajewo. Funkcję tę pełniła do końca okupacji niemieckiej. W tym okresie m in. zajmowała się zdobywaniem amunicji z niemieckich m agazynów w O sow cu i Podlasku dla oddziału „Sępa” stacjonującego na Bagnach Biebrzańskich. W okresie
„Burzy” zorganizow ała łączność terenow ą 9 psk AK i kierow ała nią. W raz z g rupą - ^ sanitariuszek i łączniczek wzięła czynny udział w bitwie 9 psk AK z Niemcami na Czerwonym Bagnie w dniu 8 w rześnia 1944 r. W bitwie tej, podczas przepraw y z rannymi przez frontow ą rzekę Biebrzę, sama została ranna. Po bitwie na Czerw onym Bagnie wcielono ją w raz z resztkami oddziału do 6 zapasow ego batalionu Armii Berlinga w Dojlidach pod Białymstokiem. Po opuszczeniu koszar przebywała w Białymstoku i
. . . . . . .
utrzymywała kontakt między żołnierzami AK wcielonymi do Armii Berlinga, a K om endą
\
Okręgu Białostockiego AK.
n ^ t , i /
W miarę potrzeb przejm owała funkcje (PŻ (Pom ocy Żołnierzom ) zarów no na
. .
szczeblu Obwodu Białystok jak i w skutek „spalenia się” poszczególnych konspiratorów na szczeblu Komendy O kręgu Białystok. Przez ponad miesiąc zastępow ała kom endantkę
9 i e ^ - W SK O kręgu Helenę H erm anow ską, ps. Zaczyn.
Dzięki jej akcjom uświadamiającym w ramach PŻ około 80 żołnierzy AK opuściło koszary w Dojlidach. Tropiona przez N KW D, w dniu 16 listopada 1944 r. została aresztow ana przez SM IERSZ w Białymstoku i przez dw a miesiące poddaw ana okrutnem u śledztwu. Żądano od niej ujawnienia struktury i obsady personalnej O kręgu Białystok AK.
Mimo to rtu r nie wydała żadnego ze znanych sobie oficerów i żołnierzy Okręgu. N ie poddała się nawet w tedy gdy zakom unikow ano jej: z a s tr z e lim y p rzy wychodku i napiszemy, że zm arłaś na tyfus” . Przez cały czas śledztwa kom unikowała się z innymi
2JU.
18
tajemnice konspiracyjne. Została skazana na karę śmierci. W dniu 16 stycznia 1945 r.
decyzją sowieckiej prokuratury generalnej otrzym ała zmianę w yroku na tzw. obóz dla internowanych. Została wywieziona do łagrów w rejonie Riazania i kopalń Stalinogorska (tzw. 206 łagiernoje uprawljenije - Skopino, Stalinogorsk, Pobiedienka). O bozy te skupiały głównie niemieckich jeńców wojennych. Starała się przeciwdziałać „topieniu”
l _____
akow ców w parotysięcznych obozach niemieckich jeńców wojennych i w ięźniów kryminalnych. Zorganizow ała ucieczkę kilku kobiet z gospodarstw a pom ocniczego obozu (oddielenije nr 11). Podczas dwutygodniowej ucieczki i potem pojmania jako rzekom ych Niemek - faszystek uświadamiała miejscowa ludność o tragedii polskich partyzantów . Przez cały czas pobytu w łagrach była oznaczona jako element do wyeliminowania (w drodze pracy - nigdy pod dachem, prow okacji mających na celu zesłanie jej do łagru więźniów kryminalnych za kołem podbiegunowym ). Do Polski w róciła po trzech latach, w grudniu 1947 r. (przed świętami B ożego N arodzenia).
Po pow rocie z zesłania, jak o inwalidka w ojenna 1 grupy, pod fałszywym życiorysem, ukończyła w 1952 r. anglistykę na U niwersytecie W arszawskim. Tam następnie pracow ała jako w ykładow ca anglistyki. W latach 1953-1954 pracow ała jako tłumacz przy Polskiej Misji W ojskowej w Korei. W 1964 r. uzyskała doktorat. W latach 1970, 1980, 1985 i 1989 w ykładała w U SA na C olorade State University i U tah State University. Brała czynny udział w m iędzynarodowych sesjach naukow ych w Wielkiej Brytanii, USA, Szwecji, Czechosłowacji i na W ęgrzech. W latach 1969-1970 pełniła , funkcje dziekana Wydziału Neofilologii UW.
W latach powojennych, niosła pom oc swojej rodzinie (na jej utrzym aniu było trzech młodszych braci uczących się w W arszaw ie) oraz żołnierzom AK.
W 1955 r. wyszła za mąż za Aleksandra K um ora, historyka sztuki, pracow nika naukow ego PAN, także żołnierza AK.
Od 1991 r. przebyw a na emeryturze.
Jej starszy brat Jan, deportow any w 1940 r. w raz z całą rodziną, aresztow any na Syberii i karnie wcielony w 1943 r. do Armii Czerwonej, przeszedł cały szlak wojenny do Niemiec. Ciężko ranny pod Berlinem, po utracie dokum entów zaszeregow any jako
„obywatel sowiecki” i wywieziony do Rosji. Dzięki uporczyw ym staraniom siostry .(Stanisławy Skrodzkięj) został odnaleziony i po czterech latach dokum entow ania jego
19
polskości sprowadzony w 1952 r. do Kraju, gdzie zrzekł się „obyw atelstw a sowieckiego” . Pozostaw ił po sobie niepublikowane wspomnienia Polaka-żołnierza sowieckiego z
„marszu hańby” Armii Czerwonej przez Polskę do Niemiec.
Za czyny dokonane w szeregach A K Dowódca Białostockiego Okręgu A K odznaczył Stanisław ę Skrodzką „K rzysztofa”, w 1943 r. Krzyżem W alecznych, w sierpniu 1944 r. Złotym Krzyżem Zasługi z M ieczam i, a w listopadzie 1944 r.
Krzyżem Srebrnym Orderu W ojennego V irtuti M ilitari.
W 1999 r. nadania te zostały zw eryfikow ane w D epartam encie W ojskow ym Urzędu ds. K om batantów i Osób R epresjonowanych i D epartam encie K adr M ON (VM - nr. zaśw. DK -22/99).
W maju 1943 r. D ow ódca B iałostockiego O kręgu AK mianował j ą na stopień podporucznika. W 1999 r. minister Obrony N arodowej uznał stopień porucznika nadany jej przez Prezydenta Rzeczypospolitej na Uchodźstwie, a następnie mianował na stopień
kapitana w stanie spoczynku.
Źródła:
O * K
AZG ZKRPiBW P, syg. W -3 1041.
DW UdsKiOR, Kolekcja londyńska (K orespondencja S. Skrodzkiej-Kum or z Kom isją W eryfikacyjną AK w Londynie); t.o. nr 11648 (Stanisława K um or-Skrodzka); relacje S. Kum or-Skrodzkiej z 1 i 8 kwietnia 2002 r.; Armia Krajowa. D okum enty, 1.19.
Lista N r IV odznaczeń wojennych b. O kręgu Białostockiego AK, s. 72, 74.
Barszczewski K , Z katowni NKW D do polskiego więzienia. Z polskiego więzienia na Sybir ...., G azeta G rajew ska nr 2/1992.
Barszczewski K , Niewolnicza praca w Gułagu, G azeta G rajew ska nr 3/1992.
Dzieje polskiego podziemia na Białostocczyżnie w latach 1939-1956. M ateriały z sesji naukow ej-24 kwietnia 1992r.-w Instytucie Studiów Politycznych PAN, Toruń 1992, s. 19-29.
Dziew ulska-Łosiow a A., M ówią, o Panie, żeś nas u p o k o rz y ł...., Białystok 1997, s.92.
Krajewski K., Łabuszewski T., Białostocki O kręg AK-AKO, W arszaw a 1997, s. 81, 406, 408.
Kułak J., Pierwszy rok sowieckiej okupacji. Białystok 1944-1945, Białystok 1996, s. 70, 193-194.
Omiljanowicz A,. Zanikające echa, W arszaw a 1977, s.267.
Orzechowski J., Aby pamięć nie z g in ę ła ... , ... ?, s. 153, 158, 195.
Skrodzka-K um or S., Zanim pow stał 9 PSK AK (M GG-M łodzież Gimnazjum Grajewskiego), Zapis. Grajewskie Zeszyty Historyczne, z.2/2001, s. 14-22.
20
Warszawa, dnia 2.11.1978 roku,
' Z
t
H Z A Ś W I A D C Z E N I EW oparciu o pełnomocnictwo Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju nr 732/223/B.P./1, z dnia 26 . 0 4 . 1 9 4 4 roku, niniejszym stwierdzam, że Obywatelka KUMOR STANISŁAWA, cór k a Aleksandra i Aleksandry, uro=
dzona dnia 8 m a j a 1922 roku, wykształcenie wyższe — Filolog— Anglista pseudonim "Krzysztof" b y ł a w szeregach W . S . K . — Armii Krajowej od lip=
ca 1941 roku do wyzwolenia — lipiec 1944 rok, w okresie h i t l erow=
skiej okupacji, n a terenie Białostockiego Okręgu, w obwodzie Grajewo Do pracy w konspiracji Ob.Stanisława Kumor, p s ."Krzysztof"
wstąpiła w lipcu 1941 roku na placówce Bogusze, zaprzysiężona przez por.Władysława świackiego, ps."Sęp" i przydzielona do sztabu obwodu.
Po przeszkoleniu w pra c y terenowej i sztabie została m i a nowana sze=
fem W.S.K. na obwód grajewski. W okresie 1 94 2 roku, O b . " K r z y s z t o f "
zorganizowała kursy szkolenia kobiet: łączniczek przerzutów ludzi, wywiadu, sanitariuszek, k olporterek tajnej p r a s y i zaopatrzenia.
Zorganizowała łączność kobiet w oddziałach partyzanckich por."Sępa"
na bagnach i utrzymywała łączność ze sztabem obwodu.
W okresie akcji "Burza" zorganizowała sieć łączności terenowej dowódców szwadronów, konspiracyjnego 9 p . s . k . , odtworzonego w tere=
nie obwodu i utrzymała łączność w okresie koncentracji pułku.
O b y w a t e l k a " K r z y s z t o f " z g r u p ą k o b i e t W.S.K. b r a ł a c z y n n y u = d z iał w z w y c ię ski e j b i t w i e 9 p.s.k., s t o c z o n e j z o k u p a n t e m w d n i u
8 w rz e ś n i a 1944 r o k u n a C z e r w o n y c h Bag nach, gdzie p o l e g ł o o k o ł o 1 40 0 Niemców, z ag w o ż d ż o n o 12 d z i a ł i z d o b y t o w i e l e b r o n i m a s z y n o w e j :
w b it w ie p o l e g ł o 120 ż o ł n i e r z y A.K. wraz z d o w ó d c ą p u ł k u r t m eW i k t o =
r e m Konopką, ps."Grom". - _
O b y w a t e l k a S t a n i s ł a w a Kumor w y r ó ż n i ł a się jako s z e f W.S.K.
w s z e r e g a c h W o j s k a w kon s pir a cji , n i e u g i ę t ą p o s t a w ą i o s o b i s t y od wa = gą n a p o l u w al ki z h i t l e r o w s k i m o k u p a n t e m i z o s t a ł a p r z e z D o w o d c ę Olnręgu:
o d z n a c z o n a
— Orderem V i r t u t i M i l i t a r i k l a s y V—ej w l i s t o p a d z i e 1 9 4 4 roku,
— Zł o ty m K r z y ż e m Za s ł u g i z M i e c z a m i w s i e r p n i u 1944 roku,
— D w u k r o t n i e K r z y ż e m W a l e c z n y c h w 1943 roku,
— S r e b r n y m i B r ą z o w y m K r z y ż e m Zasługi z M i e c z a m i w 1942/1943 roku;
a w a n s o w a n a
— do stopnia podporucznika w maju 1943 roku. *
Z go dn o ść p o d p i s u s t w i e r d z a m
D o w ó d c a B i a ł o s t o c k i e g o O k r ę g u A.K,
" M ś c i s ł a w "
W ł a d y s ł a w L i n i a r s k i płk.
d n . 2 . I I . 1978 r
22
24
26
o w t a
\r\
K ar wo ws k i , p s e u d o Burza Vojska P o l s k i e g o 22
■ psoudonim i udrcs o oświadczenie Irwisko poniońskie) M
. W A R S Z A W A I
Kwota 2 3 0 5 Z Ł 55 G R
Identyfikator świadczenia
W Z I W / 3 0 7 9 8 5 9 1 / 0 1
K U M O R S T A N I S Ł A W A
Dochód
1 6 3 1 Z Ł
— — - .
0 1 G R
OŚWIADCZENIE ŚWIA'i
i i
« i
:zestnik (czka) — (w ym ienić formację, ugrupowanie, jednostkę, nazwi/ jbozu, więzienia itp.
ZWZ-irmia Krajowa ‘,'obwód 'Gra jewo; Okrę-g- Białyst-ok...
p o l
I ©
— od — do)
W
£świadomy odpowiedzialności za praw dziw ość podanych niżej przeze mnie Ciktów, li;tjity n n jjq c y (a) się dow odem osobistym (innym dokumentem), seria i numer -Zaśw i a d c z . e n i e . n r . 3 4 3 7 1 4 / 6 9 . wystawmc^ny^? dnia^przez . U r z ą d do . Spraw Ko m b a ta n tó w i o só b r e p r e s j o n o w a n y c h
\ ... ...
oświadczam, że Ob. Stanisława- Skrodzka. .po .mężu. K u m o r ... syn (córk^ ) A l e k s a n d r a
urodź, dnia . . g -maja- . 1 9 2 2... w . . . . ...
jest mi znany (a) osobiście jako uczestnik (czka) - wymienić formację, ugrupowanie, jednostkę nazwę obozu, więzienia itp. oraz okoliczności, z jakimi świadek zetknął się z otrzymującym (en) oświadczenie i c j g u w m r 0. l i p c a 1941 r do końca 1944 j a k o o r g a n i z a t o r k a p o d z i e m i a
' p e ł n i ą c a , s t o p n i o w o w s z e l k i e ' f u n k c j e ' n i e z b ę d n e - d o - u t r z y m a n i a w- s t a n i e , g o t o w o ś c i ‘ o d t w a r z a n y ' W' k o n s p i r a c j i -9 -pak- w- Gra j a w i e . . B r a l a , u d z ia . ł. z. b r o n i ą
.■/ r ę k t i 'w b i t w i e n a - s z e g o • o d d z i a ł u - n a -Czerwonym .B a g n ie .8 w r z e ś n i a 1944 i p r z e p r a w i e - p r z e z -r-z-ekę. f r o n t . o w ą . B i e b .r .z a ., k i ę d y w r ó c i w s z y po d r u g ą S**upę r a m
n - y c h -zo s t.a .ła . sama . r a n n ą .w l e w ą n o g ę iy b a r k o r a z w g ł o w ę . U t r z y m y w a ł a k o n t a ajc.t. między, n a m i w c i e l o n y m i do 6 Zap aso weg o w D o j l i d a c h a Komendą O k r ę g u AK A r e s z t owa Ao p ą ,Vw £ x s t ? o p a d z i e 44 r j j k a t o w a n b ; t a k , z e z w ó l ń i e n i ‘ ż w i ę z i e n i a
z a p e w n i a l i że j ą z a b i t o . Ż ' n i e za g ó j ó ń y m i' - r a n a m i n a j p i e r w o d d a n o -pod- s o w i e c k i ś ą d połowy a p o te m ' żmierii'o'n'o' k w a l i f i k a c j ę i - z e s ł a n o -po 3- m i e s i ą c a c h n i e l u d z k i e g o - - t o r t u r o w a n i a . do .obozów c i ę ż k i e j p r a c y . W r ó c i ł a p r z y k o ń c u 1947
Wyżej wymreniony (a) posiadał (a) pseudonimy (y) . . ".Kr.zysz t of
stopień w o jskow y . p , p , CZ . W . ... pełnił lunkcję S z e f WSK Obwodu
oraz brat udział w następującej działalności zaliczanej do uprawnień kombatanckich (w ym ien ić jej rodzaje.
miejscowości, czasookresy itp.) ...
' ' ' 'Crganizowa-n-ie• ł ą G z n o ś c i . i .szkolenia s a n i t a r i u s z e k i ł ą c z n i c z e k jvb
■ : w-szystki.ch placówkach. Obwodu ,k olp o rta ż u prasy i loka ln ego w y w i a d u
cz asie a-kc-ji • l?Bur-za". u trz y myw a ła .sfia.wność. tyc;:; służb .w terenie częściowo
• ew^k-uowanym,"dokohy.w.a.ła. p r z e r z u t u ludzi przez pru ską gBanicę
To i w s z e l k i e inne formy działania k o n s p i r a c y j n e g o czyniły z niej w z ó r p a t r i o t k i o ogromnej odwadze i roztropności.' Po a r e s z t o w a n i u przez NKWDyy 4 4
potrafiła s w oj ą o f i a r n o ś c i ą ochroijić,minio' t o r t u r ,oficerów i ż o ł n i e r z y . 9, p s k w k o n s p i r a c j i - ‘ J p r ż ś d ' nie'dzarnł«£mi ' k t ó r y ć h .sama' d o z n a ł a ... . ’ ‘ ' ' ,
! .Po. p o w r o c i e z j ia g r o w s t w o r z y l i s m y -dla m e j f a ł s z y w y ż y c i o r y s a b y mogła .przeżyć' w P R L u. 1)13tęgo brak'jej sowieckiej g e h e n n y w a k t a c h -P-R-Lowskich
27
Wyżej wymieniony byl represjonowany (a): w y m ie n ić jej rodzaje, miejscowości, czasookres, o rg a n y represjonujące (nazwę), z jakich po w o d ó w itp ...
g r u d z i e ń 1939 do czerwca 1941 w i ę z i e n i e N K W D w Łomży z -a A r e s z t o w a n a SMERSZ - NKWD l i s t o p a d 1944 do końca 1947 sowieckie łagry
' . . . Oddai-a-ł- -i- -filie - -nr -26 • LMra-tzat • ssesto-je- uprawienie ‘ła-gierie'j
J e ś li św iadek jest czlonk.iem organizacji kom batanckiej pow inien podać jej nazwę, wpisać numer le g ity m a c ji czło nkow skiej, datę jej wydania, przez kogo ...
patrz z ałącznik
Czy świadek posiada uprawnienia kombatanckie; podać kiedy i pizez kogo przyznane, nr ie g ily m a c ji, (zaśw iadczenia), datę wydania ...
...pat-rz- z a ł ą c z n i k ...
P o t w i e r d z a się p r z y n a l e ż n o ś ć Kol. F r a n c i s z k a K a r w o w s k i e g o p s . - B u r z a S do o r g a n i z a c j i w o j s k o w e j - A r m i a K r a j o w a - w okresie od V I . 19 4 0 - 1 . 1 9 4 5 O b w o d u G ra j e w o , Okręg B i ało s toc k i.
G r a j e w o , d n i a 9 litego 1995r*
P r z e w o d n i c z ą c y : S e l A * , * r i
hRA.Tcryr z w i ą j p k żpsisfizt:
A K MII KR*-jO<i ] O K R Ę Q B l A L Y ‘ . i O K
w l o e n m p c i n y p o d p i s
r.ARIAD OB WOWJ UTlAJKWIł S e k r Ą I j n j z
A i. . . xJ i.
p o iw io r d z u m w io r y g o < J fia £ ć p o d p i s u 6w i& d k a
Ł w w r c r r V f K j v i z w M i
A K MII KR. ;O W ] O K R Ę G B I A L Y C . O K
ARIAD 01W0HU-r.nAJ4Sl»
pioczoc o/fjnniwicji horrrbsianckiaj.
imię i nurwiska. funkcja
28
30
32
j \ q o a >
h f\A fS
^ (Lj r u u J ^ jfi^ r 3
( f Z ^ < a . t x L i r _ _ J W ^ £ ^ _ > 5 4 ? S
^ f * ~ ~ r w i o y v S o c * s [ < ^ i p ^ = u ^ -
j h g u 5 ^ c ( u m _ . (ljC Q % r v
SPIS TREŚCI:
Z DZIEJÓW PUŁKU:
II Rzeczpospolita
- Płk Tadeusz Antoni F a le w ic z ... 2 Kampanie wrześniowa 1939r.
- Pierwsze dni w alki 9 p s k ... 8 W konspiracji
- Zanim pow stał 9 psk AK (MGG - M łodzież G im nazjum G rajew skiego) .... 14
x/
BY CZAS NIE ZATARŁ I NIEPAMIĘĆ:
Z tradycji pułkowej
- G enerał Kazim ierz Pułaski - Szefem honorow ym 9 psk w G ra je w ie ... 23 Z tradycji kawaleryjskiej
- Dragoni czy strzelcy k o n n i? ... 27 - Piosenka strzelców k o n n y c h ... 29 Z kroniki Klubu
- Pierwsze lata działalności Klubu Byłych Ż ołnierzy 9 PSK i 9 PSK A K ... 30
MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE:
- U roczystość w ręczenia sztandaru 9 pułkow i strzelców k o n n y c h ... 34
AKTUALIA:
Z życia Klubu Byłych Żołnierzy 9 PSK i 9 PSK AK
- I kw artał roku 2001 w K lu b ie ...
Izba Pamięci Ziemi Grajewskiej
- O Izbie Pamięci w ie rs z e m ...
Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK w Grajewie
- W izyta w Pańskiej Ł a s c e ...
- Powołanie Środowiskowej Rady Kombatantów i Osób Represjonowanych - Propozycje w s p ó łp ra c y ...
Z życia „Strzelca”
- Zim ow y obóz „S trzelca” ...
Zespół Szkół Zawodowych im. 9 P S K ...
Głosy czyteln ików ...
K o rek ta ...
39 42
43 44 46 48 50 51 56
134
Tomasz Dudziński
Płk TADEUSZ ANTONI FALEWICZ Ostatni dowódca 9 psk
Tadeusz Antoni Falewicz urodził się 25.VI.1892 roku w Wilnie w domu swojej bab
ki ze strony matki - Kamilli z Daszkiewicz- Chaciskich. Był drugim z trzech synów Heleny i Wojciecha Falewiczów. Wszyscy trzej wzra
stali od dzieciństwa w patriotycznej atmosfe
rze, która wypełniała dom rodzinny. Zarówno bowiem ich ojciec - Wojciech Falewicz1 jak i dziad - Karol Falewicz2 byli aktywnymi działa
czami patriotycznymi. Nauki początkowo po
bierał w domu, a następnie w Petersburgu, gdzie mieszkał i pracował jego ojciec. Tam też wstąpił razem z braćmi do średniej szkoły han
dlowej księcia Teniszewa. Była to szkoła wzo
rowana na angielskich „private school”, z sze
roko rozbudowanym systemem samokształce
nia. W gimnazjum tym w 1910 roku Tadeusz Falewicz zdał maturę, po której wstąpił na wy
dział agronomiczny Politechniki Ryskiej. W okresie akademickim działał aktywnie w kor
poracji studenckiej „Arkonia”, gdzie jednym z jego kolegów był m.in. Władysław Anders.
Wybuch I wojny światowej przerwał po sied
miu semestrach studia Tadeusza.
W związku z wybuchem I wojny światowej wszyscy trzej bracia wstąpili do Korpusu Paziów w Petersburgu. Po ukończeniu w nim klasy oficerskiej wiosną 1915 roku Tadeusz wraz z braćmi rozpoczął służbę w armii rosyj
skiej w Pułku Ułanów Lejbgwardii im. Rodziny Jego Królewskiej Mości tzw. „War-szawskim” . W trakcie I wojny walczył w nim na froncie nad Stypą, Dniestrem, Beresteczkiem i Marjanówką. Przez pewien czas dowodził rów
nież ochotniczo kompanią Jegierskiego Pułku
' Wojciech Falewicz - pułkownik a następnie generał.
Początkowo major inżynierii armii rosyjskiej, oficer saperów Gwardii oraz wykładowca Wojskowego Instytutu Inżynieryjnego w Petersburgu. Po zakończeniu I w.św.
wstąpił do Wojska Polskiego. W stopniu generała dywizji był dowódcą twierdzy w Grodnie, a podczas bitwy warszaw
skiej 1920 roku dowódcą odcinka frontu pod Radzyminem.
Był twórcą oraz pierwszym komendantem Wojskowego Instytutu Geograficznego.
2 Karol Szczęsny Falewicz - wieloletni współpracow
nik petersburskiego „Słowa”-Ohryzki, uczestnik Powstania Styczniowego, sekretarz Sierakowskiego - delegata Rządu Narodowego na Litwę, więzień Twierdzy Dyneburskiej.
Płk Tadeusz Antoni Falewicz
[Fot. Ze zbiorów CAW w Warszawie]
Piechoty Gwardii. W trakcie służby otrzymał szereg odznaczeń i awansów, tak że w 1917 roku służył już w stopniu sztabrotmistrza. Po wybuchu Rewolucji Październikowej 1917 r.
zorganizował w samodzielnej brygadzie gwar- dyjskiej Związek Wojskowych Polaków i został wybrany jego przewodniczącym. Zaś z chwilą pow stania I Korpusu W schodniego gen.
Dowbór-Muśnickiego w listopadzie tegoż roku, sformował pod Moskwą spośród żołnierzy na
rodowości polskiej szwadron w liczbie 120 szabel i przeprowadził go pod rozkazy gen.
Dowbora. Szwadron rtm. Falewicza stał się 1 szwadronem odtworzonego 3 pułku ułanów i brał z nim udział we wszystkich walkach. Po rozwiązaniu I Korpusu Tadeusz został interno
wany przez Niemców i przebywał w obozie przy twierdzy kowieńskiej, ale już w lipcu 1918 r. stamtąd uciekł i przedostał się do Warszawy, gdzie doczekał odzyskania Niepodległości przez Polskę.
35
I
Z DZIEJÓW PUŁKU
telefonicznej z dowódcą Brygady podał, że jego natarcie poza pierwszymi sukcesami nie robi dalszych postępów, w związku z ogniem artyle
rii i ckm nieprzyjaciela. Wykonanie zadanie uważał również za niemożliwe w tych warun
kach.35 W późnych godzinach wieczornych gen.
Kmicic-Skrzyński zarządził odwrót. Jest późno, zorientowany ju ż jestem, że koncentracji więk
szych s i t ... nie ma. Są tylko lokalne oddziały piechoty z paroma bateriami haubic 10 cm. Nie osiągnęliśmy nakazanych celów terenowych, ale rozpoznanie dato dostatecznie dobre wyniki.
(...) Zarządzam przerwanie akcji 10 p u l i odej
ście oddziałów na południe do rejonu Kumelsk - Chetchy - Brzeźno - Grabowo.36
Ubezpieczenie odwrotu Brygady stanowił 9 psk, a operacja wycofywania oddziałów odby
wała się pod silnym ogniem nieprzyjaciela.
Cofający się spod Kowalewa w kierunku połu- dniowo-wschodnim prawoskrzydłowy szwadron 10 puł wszedł na jeden z plutonów 3 szwadro
nu 9 pułku strzelców konnych, co spowodowa
ło dodatkowe zamieszanie.37 W ślad za główny
mi siłami Brygady odszedł również 9 psk, który około godz. 23.30 znalazł się z powrotem w re
jonie Ławska, a szwadron ckm w Gnatowie.
W wyniku przeprowadzonej akcji wzięto do niewoli kilkudziesięciu jeńców, którzy pochodzili z Grenzschutzu i pułku Landwehry z Ełku (206 DP). Zdobyto również pewną ilość broni, samo
chodów i koni. Straty własne Brygady wyniosły kilkudziesięciu zabitych i rannych (ok. 40)38, oraz spore w koniach od ognia artylerii. Podczas ak
cji ofiarną pracą wykazała się służba medyczno - sanitarna. Na kierunkach natarcia poszczegól
nych pułków zorganizowano punkty opatrunko
we, w których pod ogniem nieprzyjaciela udzie
lano pomocy rannym. Jeden z punktów opa
trunkowych mieścił się we dworze Grabowo.39 Po udzieleniu niezbędnej pomocy lekarskiej wszystkich rannych samochodami i odpowied
nio dostosowanymi autobusami ewakuowano do szpitali w Łomży i Białymstoku.40
35 Relacja mjr Juliusza Szychiewicza z 28.VII.1959 ro
ku, s. 9, WIH sygn. 11/2/144;
36 PSZ..., s. 30;
37 Fijałkowski G.: Podlaska ..., s. 11; Relacja T.Falewicza, s. 3-4;
38 AlPiMS, akta wojenne - teczka 5. Telegram mjr.
Gorzko wystany do Warszawy 5.IX o godz. 9.15; Kosztyła Z.: Wrzesień 1939 roku na terenie powiatu ..., s. 100;
39 Kmicic - Skrzyński L.: Kalendarzyk ..., s. 3;
40 Kosztyta Z.: Wrzesień 1939..., s. 201; Kosztyła Z.:
Zabezpieczenie medyczno - sanitarne oddziałów SGO
KAMPANIA WRZEŚNIOWA 1939 r.
Odejście z prawego brzegu Narwi.
Podczas gdy 1 i 3 szwadron pułku walczyły na terytorium Prus Wschodnich, pozostałe dwa kon
tynuowały wyznaczone im wcześniej zadania.
Szwadron 4 po odejściu z przedpola Grajewa zmierzał w rejon koncentracji Brygady, zaś szwa
dron 2 wysłał w ciągu dnia z rejonu Szczuczyna parę drobnych patroli za granicę.41 Oba szwadro
ny dołączyły do pułku o świcie 5 września. Po przybyciu w rejon stacjonowania pułku i krótkim odpoczynku szwadron 4 został wysłany jako ubezpieczenie do wsi Chełchy, zaś już w południe po wzmocnieniu 2 ckm i 1 działkiem otrzymał roz
kaz udania się do Brzeźna z zadaniem rozpozna
nia na Niedźwiadno i Kurki. Wyznaczony rejon osiągnął, ale zadania nie wykonał.
W ciągu 5 września Podlaska Brygada Kawalerii odpoczywa na północ od Stawisk.
Wieczorem otrzymała ona rozkaz nakazujący jej przejście do rejonu Nadbory w okolicach Śniadowa. Uczyniła to dwoma nocnymi marsza
mi 5 na 6 i z 6 na 7 września przez mosty w Łomży i Nowogrodzie. Wraz z Brygadą podążał 9 psk, który w pierwszym etapie po forsownym marszu osiągnął rejon m. Czarnocin i Elżbiecin, gdzie w Rogienicy Wielkiej stanął na postój.
Kolejnej nocy z 6 na 7, zamykając kolumnę Brygady, przeprawił się przez Narew w Łomży, paląc następnie most i dotarł w rej. Nadbory i Ligota Szlachecka. W trakcie przemarszu na stacji kolejowej w Śniadowie pułk znalazł dwa działka ppanc. i wagon amunicji, co zwiększyło jego stan posiadania do 6 działek.42 Dowództwo pułku, pluton łączności i szwadron ckm stanęły we wsi Lubotyń.43 Reszta szwadronów stacjo
nowała w miejscowościach: Włóki, Rzęśnik, Morgi.44 Tabory pułku zostały natomiast przesu
nięte do lasu Czerwony Bór.45 Pułk rozpoczynał mającą trwać do 5 października wędrówkę.
„Narew” w kampanii wrześniowej 1939 roku. [w] Lekarz Wojskowy, Nr 7/1965, Warszawa, s. 593; Kosztyła Z.:
Przygotowania oraz działanie służby medyczno - sanitar
nej SGO „Narew” w kampanii wrześniowej, [w] Biuletyn Wojsk. Akad. Med. Supl. IV, z. 11, Łódź 1967, s. 93;
41 Kmicic - Skrzyński L.: Kalendarzyk..., s. 3;
42 Relacja T.Falewicza, s. 4;
43 Przybyły tego dnia wieczorem do pułku Andrzej Falewicz - brat Tadeusza został oficerem łącznikowym pułku. Falewicz A.: Rok 1939. s. 5. [Maszynopis w AlPiMS w Londynie]; Relacja J.Trenkwalda, s. 27;
44 Relacja J.Trenkwalda, s. 26; Kmicic - Skrzyński L.:
Kalendarzyk..., s. 4;
45 Dobrzyński Bohdan: Dziennik działań taboru 9 psk i powstałego z niego pułku „Bohdan”, s. 1. [Oryginał w AlPiMS w Londynie];
1336
