KA.ROL A PPEL i A . A. KRYŃSKI.
PRAC NAUKOWYCH
O J Ę Z Y K U POLSKIM.
ODBITKA Z I TOMU „PRAC FILOLOGICZNYCH-“
WARSZAWA
DRUKIEM BRACI JEŻYŃSKICH, DAWN1ŚJ J . UNO li A.
Nowolipki Nr. 9 1886
m t
i .
b > -
JI,03B0.TeH0 I],eH3ypOIO,
Baptuaea, 10 Iio.ih 1886 toda.
/
Przedmowa ... ... 1— 3 Czasopisma i wydawnictwa z b io ro w e ...3 — 7 Źródła bibliograficzne... 7 — 9
A. Językoznawstwo ogólne.
I. Językoznawstwo właściwe.
a) Dzieła treści ogólnej tłumaczone . . . . . . 9— 10 b) Prace oryginalne . ... 11— H II. N a u ki pomocnicze:
a) Fizyjołogija m o w y ... 17— 22 b) Psychologija m o w y ... 22— 23 c) Patologija m o w y ... 23— 24
B. Językoznawstwo słowiańskie.
I. Wiadomości przygotowawcze do nauki języków
słowiańskich i w szczególności polszczyzny . . . . 24— 30 II. Dzieła i rozprawy z zakresu gram atyki porów
nawczej języków słowiańskich, uwzględniające pol
szczyznę ... 3 1 —52
C. Językoznawstwo polskie.
I. G ram atyki polskie (naukowe), dzieła i rozprawy
z historyi języka p olskiego... 52 — 67 II. Pom niki polszczyzny i ich opracowania pod wzglę
dem językowym.
s p i s
I I
a. W iek XIV i X V ... ... 6 8 - 1 0 3 Bogarodzica 69—73. P sałterz floryjański 74—79. K azania gnieźnieńskie 79-80. K siążeczka Jadw igi (Nawojki) 82—84. O rtyle magdeburskie 84—86.
P sałterz puław ski 86—87. Koty przysiąg 87-91. Biblija szaroszpatacka 91—93. Statuty polskie 94—97. U łam ki 97-103.
b) W iek XVI i X V I I ...1 0 3 - 1 2 2 III. Dyjalektologija:
a) Badania gw ar lu d o w y c h ... 123— 131 b) Zbiory pieśni, podań ludu itp. m ateryjały . . 132— 140 IV. Leksykografija z uwzględnieniem etymologii . . 140 — 162 V. Praktyczna strona nauki języka polskiego
a) Gram atyki szkolne . . . . < ... 162 — 166 b) Rozprawy o pisowni i poprawności języka pol
skiego ...165— 175 Uzupełnienia
W ykaz nazwisk autorów
175— 177 179— 183
PRZEGLĄD BIBLIJOGRAFICZNY
uP R A C N A U K O W Y C H
O J Ę Z Y K U P O L S K I M .
W ostatnich paru dziesiątkach lat w badaniach nad języ
kiem polskim zapanował ściślejszy kierunek naukowy, a odnośna literatura przybrała takie rozmiary, że dla rozejrzenia się w niej już dziś pożądanym być może odpowiedni „przewodnik b ib lio graficzny.” Przedsięwzięta tu przez nas praca ma właśnie uczy
nić zadość tej potrzebie. Ułożenie podobnego przewodnika po
dejmujemy zresztą nie tyle dla samodzielnych znawców przed
miotu, ile dla szerszego koła czytelników, przeważnie ze sfery nauczycielskiej, tudzież dla początkujących pracowników na polu naukowym. Chodziło nam przedewszystkim o dostarczenie czy
telnikom podręcznych wskazówek, gdzie i czego w danej kwe- styi szukać wypada; zaznaczając zaś, co zrobiono ju ż w nauce języka polskiego, pragnęlibyśmy jednocześnie przypomnieć, co jeszcze zrobić można i trzeba...
Wobec szczupłych środków naukowych, jak ie mogliśmy mieć pod ręką, praca nasza daleką będzie zapewne od tej do
kładności, ja k ą radzibyśmy jej nadać. Wiele rzeczy, dla braku danych, wypadło pominąć: zamieszczamy bowiem z. zasady tylko rzeczy nam znane istotnie. Wiele innych pominęliśmy milcze
niem świadomie, rozmyślnie: mamy bowiem na widoku wyłącznie naukowe prace o języku polskim. Natomiast, obok prac bezpo
średnio dotyczących polszczyzny (w języku polskim i obcych.), uwzględniliśmy także i porównawcze badania w dziedzinie języ
ków słowiańskich, a nawet i prace z zakresu językoznawstwa, ogólnego, o ile te ostatnie przez polaków były napisane. Oprócz
czysto-bibliograficznych wskazówek, podanych drobiazgowo, do
dajemy pod każdym dziełem lub rozprawą (z czasopism) zwię
złą charakterystykę treści i, o ile to moźebne, ocenę wartości pracy. Żywimy nadzieję, iż nasze sądy, wypowiedziane przed
miotowo, nie drasną zapewne nikogo, nie wywołają osobistych uraz, niechęci; że owszem praca nasza w kołach specyjalnych znajdzie uznanie i poparcie w postaci uzupełnień i sprostowań, nadsyłanych nam do zamieszczenia w następnych zeszytach „Prac
filologicznych.”
Wszystkie dzieła i rozprawy, objęte naszym „przeglądem”, układam y w następującym porządku:
A . JĘZYKOZNAWSTWO OGÓLNE.
I. J ę z y k o z n a w s t w o w ł a ś c i w e : a) Dzieła treści ogólnej tłumaczone, b) Prace oryginalne.
II. N a u k i p o m o c n i c z e : a) Fizyjologija mowy, b) Psychologija „ c) Patologija „
B. JĘZYKOZNAWSTWO SŁOWIAŃSKIE.
I. Wiadomości przygotowawcze do nauki języków sło
wiańskich i w szczególności polszczyzny.
II. Dzieła i rozprawy z zakresu gram atyki porównawczej języków słowiańskich, uwzględniające polszczyznę.
C. JĘZYKOZNAWSTWO POLSKIE.
I. Gram atyki polskie (naukowe), dzieła i rozprawy z hi- story i języka polskiego.
II. Pomniki polszczyzny i ich opracowania pod względem językowym.
aj Wieki XIV i XV. b) Wiek XVI.
III. D y j a l e k t o l o g i j a : a) Badania gwar ludowych,
b) Zbiory pieśni, podań ludu itp. materyjałów.
2 K . A p p e l i A. A . K r y ń s k i ,
P r z e g l ą d b i b l i o g r a f i c z n y . 3 IV. L c k sy k o g ra fija (z uw zględnieniem etym ologii).
V. Praktyczna strona nauki języka polskiego:
a) Gramatyki szkolne (o ile uwzględniono w nich wy
magania nauki).
b) Rozprawy o pisowni i poprawności języka pol
skiego.
Ze względu na to, że znaczna liczba prac przytaczanych przez nas pomieszczona była w czasopismach naukowych, tak polskich ja k i obcych, poprzedzamy nasz „przegląd” wyszczegól
nieniem tych wydawnictw peryjodycznych, pod nagłówkiem:
„Czasopisma i wydawnictwa zbiorowe.”
Po czym następuje spis prac, zawierających wiadomości do biblijografii językoznawstwa polskiego, zatytułowany:
„Źródła bibliograficzne.”
Te kilka objaśnień uważaliśmy za potrzebne dla ułatwienia czytelnikom oryjentowania się pośród licznych działów i pod
działów naszej pracy.
CZASOPISMA I WYDAWNICTWA ZBIOROWE.
A r c h i v f u r s l a v i s c h o P h i l o l o g i e unter Mit- wirkung von A. Leskien, W. Nehring und A. Bruckner heraus- gegeben von V. Jagić. Berlin, 187G—85, t. I —V III. 8°
Czasopismo to, redagowane wzorowo, przy współudziale dwu eh polskich uczonych, prof. Nehriuga i (od t. VI) Brucknera zawiera wiele rzeczy cennych i niezbędnych dla badacza pol
szczyzny, stało się ono dziś istotnie ogniskiem filologii słowiań
skiej.
B e i t r a g e z u r v e r g l e i c h e n d e n s p r a c h f o r - s c h u n g a u f dem gebiete der arischen, celtischen und s 1 a- w i s c h e n sprachen, unter mitwirkung von A. Leskien und J Schmidt herausgegeben von A . Kuhn. Berlin. 1858 — 74. t.
I - V I I I .
Pismo to, założone właściwie przez A . Scldeichera, jako uzupełnienie „Zeitschrift fur yergleichende sprachforschung” A.
Kuhna, od 1875 v. złączone zostało z tym ostatnim, którego pier
wotny zakres natomiast rozszerzono.—Zawiera odnośnie do języ-
4 K. Appel i A. A. Kryński,
ków słowiańskich prace A. Schleichera, Miklosicha, J. Schmidta, Leskiena, Baudouina de Courtenay, Lucyjana Malinowskiego i innych.
O a s o p i s M u s e a k r a l o v a t v i ć e s k e k o . Redaktor Jos. E m ler, v Praze, 8°
Zawiera rozprawy historyczne, literackie, filologiczne i wia
domości biblijograficzne. Wychodzi rocznie w 4-ch zeszytach (od r. 1871 pod redakcyją Emlera); do r. 1885 wyszło roczników 59.
D e n k s c h r i f t e n d e r kaiserlichen A k a d e m i e der Wissenschaften. Philosophisch-historische Classe. W i e n. 4°
Obacz niżej „Sitzungsberichte” etc.
D w u t y g o d n i k n a u k o w y , poświęcony archeologii historyi i lingwistyce... pod redakcyją T. Ziemięckiego Kraków.
1878. Rok 1, tom I. 8° X. 602.
Dla braku poparcia pismo po roku przestało wychodzić.
W liczbie współpracowników z zakresu lingwistyki był Dr. J.
Karłowicz.
F i ł o ł o g i ć e s k i j a z a p i s k i . Żurnał, posyjascennyj izsledovanijam... po sravnitelnomu jazykoznaniju i słayjanskim narećijam. Izd. A. Chooanskim. Voroneź. 186 L—85.
Czasopismo filologiczne, bez ściśle określonego programu, za
mieszcza, między innymi, i rzeczy odnośne do polszczyzny (Ap- pela, Baudouina de Courtenay i in.).—W 1886 r. Fił. zap. roz
poczęły 25-ty rok istnienia; wychodzą w 6-ciu zeszytach rocznie, w Woroneżu.
I n t e r n a t i o n a l e Z e i t s c h r i f t f u r a l l g e - m e i n e S p r a c h w i s s e n s e h a f t unter Mitwirkuug der Herren.... herausgegeben von F . Techmer. Leipzig. 1884 — 1885. tom I —II. 1. 8°
Porówn. recenzyje: Baudouina de Courtenay w Ateneum.
1884. III str. 5 6 5 -5 7 0 . J. H anus:a, Prace filologiczne. 1885.
I. 1. str. 238—249.
L i s t y f i l o l o g i c k e a p a e d a g o g i c k e vyda- vaji se nakładem Jednoty ćeskych filologu v Praze. Odpovedni redaktoii J . K vicala, J. Gebauer. v Praze. 1874—1885, t. I X II. 8°
P r z e g l ą d b i b l i o g r a f i c z n y . 5
Obok filologii klasycznej i pedagogii, czasopismo to uwzglę
dnia i językoznawstwo słowiańskie. Wychodzi w 6-ciu zeszytach rocznie.
P a m i ę t n i k A k a d e m i i U m i e j ę t n o ś c i w K ra kowie. Wydziały: filologiczny i historyczno-filozoficzny. w K ra
kowie 1875—1885, t. I —V, 4°
W wydawnictwie tym wrydział filologiczny ogłasza przed
niejsze prace z zakresu języka polskiego i jego liistoryi (np. L.
Malinowskiego, Modlitwy Wacława; R. Piłata, Bogarodzica).
P a m i ę t n i k f i z y j o g r a f i c z n y wydawany stara
niem E. Dziewulskiego i Br. Znatowicza. W arszawa 1881—1885, t. I —V, 8° maj.
Wydawnictwo to, oprócz działów przyrodniczych, zawiera w każdym tomie rozprawy z zakresu etnografii i językoznaw
stwa (J. Karłowicza i innych).
P r z e w o d n i k B i b l i j ' o g r a f i c z n y , miesięcznik dla wydawców, księgarzy etc. wydawany przez d-ra W ładysława
Wisłockiego. Kraków. 1878—85. t. I —VIII. 8°
Wzorowe to pod każdym względem wydawnictwo podaje wiadomości nietylko o osobno wydanych dziełach, lecz i o p ra cach umieszczanych w czasopismach krajowych i zagranicznych, 0 ile dotyczą rzeczy polskich.
R a d j u g o s l a v e n s k e A k a d e m i j e z n a n o s t i 1 umjetnosti, w Zagrebu. 1867—85. 8°
Ogólny zbiór prac z zakresu nauki i sztuki Akademii w Za
grzebiu (Agram); filologija słowiańska zajmuje tu wszakże głó
wne miejsce.—Porówn. sprawozdania:
A . Leskiena, Spracliwissensehaftliche Arbeiten im „Rad"
w Beitńige zur yergleich. Sprachforschung 1873. VII. 129—155.
Baudouina de Courtenay, Trudy fiłołogićeskije i lingvi- stićeskije... v izdanii „Rad” 1876—77. Woroneż. 1879. 8° 36.
R o z p r a w y i sprawozdania z posiedzeń W y d z i a ł u f i l o l o g i c z n e g o A k a d e m i i U m i e j ę t n o ś c i w K ra
kowie, 1874—1886. t. I—X II, 8°
Główny organ wydziału filologicznego Akademii Um., w którym, obok prac z zakresu innych nauk, znajdują stałe po
mieszczenie rozprawy o języku polskim, jego gwarach, historyi i t. p. (Tu mieszczą się prace J. Hanusza, A. Kaliny, Kosiń-
6 K . A p p e l i A . A . K r y ń s k i ,
skiego, Kryńskiego, Leciejewskiego, L. Malinowskiego, Sz. Ma- tusiaka, Ogonowskiego, Zawilińskiego i w. in.).
R u s s k i j f i ł o ł o g i ć e s k i j v e s t n i k, izdavajemyj X pod redakejeju A . I. Sm irnova. Varśava. 1879—85. t. I—XII, 8°
Organ filologii słowiańskiej (w rodzaju Archivu Jagića), za
łożony przez prof. Kołosova (w 1879) i prowadzony dalej przez prof. A. I. Smirnoya. Wychodzi w 4 ch zeszytach rocznie (2 to
my). Zawiera wieje rzeczy, dotyczących języka i piśmiennictwa polskiego (Appela, Baudouina de Courtenay, Grigorovića, Kru
szewskiego, Makuszewa, Potebni i in.).
S i t z u n g s b e r i c h t e d e r p h i l o s o p h i s c h - h i s - t o r i s c h e n C 1 a s s e der kaiserlicken Akademie der Wis- senschaften. Wien, 1848—85. 89
W tych sprawozdaniach (Sitzungsberichte) wiedeńskiej a k a demii nauk, oraz w „Denkschriften" drukowały się wszystkie niemal monografije Miklosicha.
S p r a w o z d a n i a K o m i s y i j ę z y k o w e j Akade
mii Umiejętności w Krakowie, 1880—1886, t. I —IV, 8°
Wydawnictwo poświęcone ogłaszaniu dawnych zabytków polszczyzny, gramatycznemu ich opracowaniu, gromadzeniu ma- teryjału dyjalektologicznego i przyczynków do historyi język a polskiego (Zawiera, między innymi, prace Wł. Chomętowskiego, J. Hanusza, Kryńskiego, L. Malinowskiego, Wł. Wisłockiego
i innych).
Z b i ó r w i a d o m o ś c i d o a n t r o p o l o g i i k r a j o w e j , wydawany staraniem Komisyi antropologicznej A ka
demii Umiejętności w Krakowie, 1877—1885, t. I —IX, 8°
W każdym tomie tego wydawnictwa obok: 1) działu ar- eheologiczno-antropologicznego i 2) działu antropologii w ściślej
szym znaczeniu, znajduje się 3) dział materyjałów etnologicz
nych, w którym, między innymi, pieśni i opowieści ludowe, z ust tegoż ludu spisane, stanowią pożądany m ateryjal dla badań j ę zykowych,
Z e i t s c - h r i f t f u r y e r g l e i c h e n d e S p r a c h f o r - s c h u n g auf dem Gebiete der indogermanischen Sprachen. Be- grundet von A . Kuhn. Herausgegeben von E . K uhn und J. Schmidt. Berlin 1851—1885 tom I—XXVII; od tomu XXI seryja nowa (I—VII).
P r z e g l ą d b i b l i o g r a f i c z n y . 7
Główny organ językoznawstwa porównawczego, założony w r. 1851 przez Teod. A ufrechta, docenta prywatnego w uni- wers. berlińskim i Adalberta Kuhna, profes. gimnaz. kolińskiego w Berlinie, następnie prowadzony przez Ad. Kulina, obejmował badania z zakresu języka niemieckiego, greckiego i łacińskiego.
Od r. 1875, po połączeniu się z czasopismem „Beitrage zur vergl.
Sprachforschung” (zob. wyżej), pierwotny zakres jego badań roz
szerzono i na pozostałe języki indoeuropejskie. Współredaktorem pisma był czas jakiś i prof. Aug. Lesltien.
Z u r n a ł m i n i s t e r s t v a n a r o d n a g o p r o s v e - s ć e n i j a. (6-oje desjatiletije) Petersburg. 1885. 8°
Miesięcznik, z działem krytycznym: główny organ krytyki filologicznej w Rosyi. Wiele recenzyj (zwłaszcza prof. Baudouina de Courtenay) dotyczy tu rzeczy polskich.
ŹRÓDŁA BIBLIJOGRAFICZNE.
Baudouin de Courtenay J. P o d r o b n a j a p r o g r a m m a l e k c i j . 1876—77 (I) i 1877—78 (II) Kazań-Varsava. 1878—81.
92. 320 XIV, 8°
Obok wysokiej wartości naukowej (o czym niżej), „progra
m y” te przedstawiają nieoceniony m ateryjał b i b l i j o g r a - f i c z n y z dziedziny językoznawstwa.
iagić V. N a p r e d a k s 1 o v i n s k e f i l o l g i j e p o- s l j e d n i c h g o d i n a . (Rad jugoslavenske Akademije zna- nosti, 1871. XIV. 169—212 XVII. 172—207).
Przegląd krytyczno-biblijograficzny prac z dziedziny jęz y koznawstwa słowiańskiego za lata 1868—71. Polskich czytelni- ków bliżej obchodzić będą, zapewne, następujące miejsc’i?: 'str.
l |3 p ^ 5 o Mikuckim, 212 o W. Polu (Rzecz o dyjalektach...), ? -172—77 o Ad. Ant. Kryńskim (o nosovych zyukach), 177—180
o sporach ortograficznych prof. Małeckiego z kś. Malinowskim, 180—82 o Paulinie Świeckim (odmiana zaimków).—O tym ostat
nim prof. Jagić tak się wyraża: „U svom uvodu napisa autor ove rieci: Językoznawstwo, szczególniej słowiańskie, jest puszczą,
8 K . A p p e l i A . A. K r y ń s k i ,
której siekiera nie t k n ę ł a d a bog saćuvao slovinsku filologiju od udaraca, kakovima joj pisać svojom sjekirom prieti” (182).
Bardzo trafnym był w swoim czasie i ogólny sąd autora 0 badaniacli językowych w Polsce: „Općenito je misljenje, da se izmedju sviju Sloyjanina najsłabije zaniinavaju za lingristićka studja Poljacy; osobito se opaża da tesko nałazi u njih općenito priznanje danagnaji pravac filologijskih nauka, već na koliko 1 njeguju svoj kraśni jezik, do to biva starim gramatickim em- pirizmom, koji po uzorik stiłistićkoga klasiciteta gradi prayila za prąktićnu porabu...” (180).
Jagić V. B i b l i o g r a p h i s c h e U e b e r s i c h t der Erscheinungen a u f dem Gebiete d e r s l a y i s c h e n P h i 1 o- l o g i e und Alterthumskunde seit dem Jalire 1870. (Arcluy f.
slav. Philologie 1876 I, str. 465—607).
W tym treściwym przeglądzie prac, dotyczących filologii i starożytności narodów słowiańskich, uwzględnione są i odpowie
dnie prace polskie. O pracach gramatycznych mówi autor na str. 495—497, 509, o zabytkach dawnej polszczyzny 521—524
i innych.
Jako dalszy ciąg tego przeglądu uważać można wzmianki biblijograficzno-krytyczne o pracach z zakresu filologii słowiań
skiej, podawane przez V. Jagića w każdym niemal zeszycie Ar- chiv’u fur s)av. Philologie pod nagłówkiem „Bibłiographischer Bericht”.—
Jelinek Edward. B i b l i j o g r a f i j a d z i e ł , r o z p r a w i a r t y k u ł ó w c z e s k i c h , dotyczących rzeczy polskich (do końca 1877 r ). Zestawił E. J. (Rozprawy W ydziału filol.
Akad. Umiej, w Krakowie J 880 t. YII str. 129—168).
Część druga 1878—1882. (Rozprawy Wydź. filol. 1884 t. X str. 3 6 6 -384 ).
Bardzo cenna praca, uwzględniająca między innymi rzeczy językowe.
Koćubinskij A. A. I t o g i s ł a v j a n s k o j i r u s s k o j f i ł o ł o g i i etc. Odessa. 1882. 8° 239.
Książka napisana z powodu pracy prof. Kotldrevskiego:
„Bibliołogićeskij opyt o drevnjej russkoj pismjennosti.” (Voroneż.
1882.)—zawiera bardzo bogaty i ciekawy m ateryjał b ib lio g ra
ficzny. Sądy o polskich uczonych i ich pracach — icogóle trafne
P r z e g l ą d b i b l i o g r a f i c z n y . 9
i przedmiotowe (np. o Małeckim 61. 103. o kś. Malinowskim 68—70. 73, o Sucheckim 71—72, o Luc. Malinowskim 77—78.
81. o Karłowiczu 81. i in.).
Kotlarewski. P o s t ę p y w i e d z y o s ł o w i a ń s z c z y z n i e w Rosyi w latach 1860—72. Streścił J —cl. (BiLlijoteka W arszawska. 1875. IV. 403—421).
Jestto sprawozdanie z pracy prof. Kotlarewskiego: Uspecky slavistiky na Rusi v pośledni dobe (1860—1872) (Casopis ceskeho Musea. 1874. 23—53, 169—89). Dalszy ciąg tej rozprawy s ta nowi (tegoż autora): Obzor uspechoy słavjanovedcnija za poslje- dnije tri goda 1 8 7 3 -7 5 . Kijev. 1876. 8°
N ader cenny przyczynek do biblijografii filologii słowiań
skiej stanowi też późniejsza praca prof. Kotlareicskiego: Biblio- łogićeskij opyt etc. (obacz wyżej: Koćubinskij).
Nehring Wł. D i e p h i l o l o g i s c h e n A r b e i t e n b e i d e n P o l e n in neuerer Zeit. (Arcbiv Jagića, 1876, I 249—66).
W Przeglądzie tym mamy przedstawione ważniejsze prace z zakresu gram atyki języka polskiego, oraz pomniki staropol- szczyzny, wydane od r. 1823 do 1875.
Plebański J. K. d r a m m a t y k a i g r a m m a t y c y . Encyklopedyja powszechna (S. Orgelbranda). W arszawa. 1862.
t. X. str. 437—560.
Gruntowny i pouczający artykuł, zwłaszcza co do gram a
tyków klasycznych, oraz p o l s k i c h , dawniejszych.
A. JĘZYKOZNAW STW O [OGÓLNE.
i. Językoznawstwo właściwe. a ) D z ie ła t r e ś c i o g ó ln e j tłu m a c z o n e .
Muller Maks. W y k ł a d y o u m i e j ę t n o ś c i j ę z y k a etc. przetłumaczył... A d o lf D ygasiński. 2 fomy. K ra
ków. 1874—75. 8° str. 371 i 530, fig. 28.
„Wykłady” prof. M. Mullera były pierwszą, a przez czas długi i jedyną w swoim rodzaju, próbą uprzystępnienia rezulta
tów językoznawstwa dla szerszego koła czytelników. Wygło
szone przed laty 20 (w 1861 i 64 r.), nie mogą one wprawdzie
10 K . A p p e l i A. A. K r y ń s k i ,
dawać dokładnego obrazu olecnego stanu nauki o języku; od
czytanie ich i dziś wszakże jest w wysokim stopniu pouczają
cym i nadługo pozostanie takim. Stąd wielka poczytność książki, k tó ra —prócz licznych wydań w (angielskim) oryginale—doczekała sie przekładów na język francuski, niemiecki, rosyjski i inne.
Stąd też i powodzenie, z jakim wytrzymuje konkurencyją po
krewnych treścią dzieł W hitney'a, Sayce’a „The principles of comparative Pliilology” (2 wyd. i przekład francuski), A. Hove- lacque’a La linguistiąue, (3 wyd. i przekłady: angielski i rosyj
ski) itp.
Dzieło M. Mullera podał w streszczeniu
K. Estreicher p. n. Umiejętność języka. Odczyty Fryde
ryka Maksymiliana Mullera miane w Londynie w r. 1861, w Bi- blijotece warszawskiej 1867, I, 95. 423. II 102 (i osobna od-
2 i bitka). /
/ Whitney W. D, Ż y c i e i w z r o s t j ę z y k a . , prze
tłumaczył A . D ygasiński. W arszawa. 1884. 8°
W książce tej autor—według własnego wyznania—wystę
puje wobec tych samych czytelników i traktuje mniej więcej ten sam przedmiot, co i w „W ykładach” swoich, mianych w 1867 w Yale College w New-Haven (w „Stanach Zjednoczonych ) i wydanych kilkakrotnie w języku angielskim, a także w nie
mieckiej przeróbce D r. Jolly p. t. Die Sprachwissenschaft.
W hitney’s Vorlesungen iiber die Principien der vergleicli. Sprach- forschung. etc. Miinchen. 1874. 8° 713.
Dzieło to „streścił” p. A. D yga siń ski w artykule: ,.U m i e- j ę t n o ś ć j e ż y k a ” w Ateneum 1877. III. 345—73. 564—81.
IV. 129—53. 2 8 4 -3 1 2 .
W oryginale książka, przytoczona w nagłówku, nosi tytuł
„The Life and Growth of Language” (1875) i jako należąca do
„Międzynarodowej Biblijoteki Naukowej” wyszła również w j ę zykach francuskim (La vie du langage, Paris 1875. 8° VII. 264), niemieckim (w przekładzie prof. A. Leskieua) i włoskim. Istnieją także tłumaczenia: szwedzkie, holenderskie (z r. 1880.) i rosyj
skie (1885).
Doniosłość książki W hitney’a polega przedewszystkim na uwydatnieniu czynników rozwoju języka, jako produktu kultu
ry, tj. strony najmniej właśnie uwzględnianej przez lingwistów...
P r z e g l ą d b i b l i o g r a f i c z n y . 11
b) P r a c e o r y g in a ln e .
Appel Karol. N e s k o l k o s ł o v o n o v e j ś e m p s i c h o l o g i ć e s k o ni n a p r a v 1 e n i i j a z y k o- z n a n i j a . (Fiłołogideskij vestnik. 1881. VI. 93 — 142. 292—
302). Odbitka. W arszawa, i 882. 8° 61.
Treść: rzut oka na dotychczasowy rozwój językoznawstwa;
obraz usiłowań nowszych pracowników celem usystematyzowania zjawisk psychicznych w języku; klasyfikacyja tychże zjawisk, oraz próba objaśnienia ich na gruncie patologii mowy.,. Uzupeł
nienie rozprawy stanowią artykuły krytyczne autora w Fiłoł.
vestniku 1882. VII, 161—63. 3 1 4 -1 8 . VIII, 3 2 9 -3 2 .
Porówn. _£££fi,nizyje:
P r o f, K a rS je v a, JDva słova o brosiure Appela, w Fiłologiceskicli zapi
skach. 1882. N V. str. 67—70.
D r. y . K arłow icza, „Językoznaw stw o” w czasopiśmie „P raw da” 1882.
N r 12.
J . Descours de Tournoy, Revue Philosophiąue (do M. Ribot) 1882. t.
X II pp. 550—57.
W zmianki bibliograficzne u ya g ića , Archiv. 1882 VI. 154. 291—92.
Baudouin de Courtenay. N ś k o t o r y j a o b ś ć i j a z a m e ć a n i j a o j a z y k o v e d e n i i i j a z y k e.
Petersburg. 1871. 8° 37.
Jestto wstępna prelekcyja prof. Baudouina de C. Prele
gent charakteryzuje tu z werwą i talentem różnice między ję zykoznawstwem praktycznym i naukowym (1—8), a także głó
wne kierunki tego ostatniego (8—14); następnie analizuje zasa
dnicze kategoryje nauki o języku (np. pojęcia analogii, różnicz
kowania i in.) — z ścisłością i głębokością, którą dziś dopiero, po latach czternastu, właściwie ocenić można (14—18); wreszcie rozwija system pojedyńczyeh gałęzi językoznawstwa czystego i stosowanego, oraz klasylikacyją samych języków. (1 9 -3 4 ). Za
kończenie prelekcji stanowi definieyja języka (31—37).
Baudouin de Courtenay. N e s k o l k o s ł o v o s r a v n i - t e 1 n o j g r a m m a t i k e i n d o j e v r o p e j s k i c h j a z y- k o v. (Żurnał min. narodn. prosveśćenija, 1881. dekabr, 269—
321). Odbitka. Petersburg. 1882. 8° 53.
12 K . A p p e l i A. A. K r y ń s k i ,
Rozprawę tę można poniekąd uważać jak o przeróbkę po
przedniej pracy, ze szczególnym rozwinięciem klasyfikacyi i cha
rakterystyki języków indoeuropejskic-h.—Po polsku, w skróceniu, rzecz tę zamieścił autor w czasopiśmie „Praw da” 1881. N r 1—17.
'W zm ian k a J a g iia w Archiv 1882 V I 291.
Baudouin de Courtenay. N o t e g l o t t o l o g i c h e i n- t o r n o a l l e l i n g u e s l a v e e ą u e s t i o n i d i m o r f o l o g i a e f o n o l o g i a a r i i o - e u r o p e a . Memoria di... Firenze. 1881. 8° 29.
Rozprawa ta, drukowana w „Atti del IV Congresso Inter- nazionale degli Orientalisti”, porusza dwie nader żywotne kwe- styje ogólnego językoznawstwa, a mianowicie: 1, kwestyją od
rębnego etnologicznego substratu w języku (z pow^odu „harmonii samogłosek” gwar rezyjańskich); 2, kw estyją metody klasyfi
kacyi języków (ze szczególnym uwzględnieniem narzeczy sło
wiańskich). — Pierwsze z tych pytań Baudouin de Courtenay traktow ał już poprzednio w rozprawie:
G ł o t t o ł o g i ć e s k i j a (lingyisticeskija) z a m ę t - k i. Odbitka z „Fiłołog. Zapisok”. Voroneż. 1877. 8° str.
1—16.
Drugiej zaś kwestyi autor poświęcił kilka wybitnych ustę
pów w swojej (doktorskiej) rozprawie:
O p y t f o n e t i k i r o z i j a n s k i c h g o v o r o v.
Varśava—Peterburg. 1875. 8° XVI. 128, którą słusznie można postawić za wzór, ja k należy prowadzić badania dyjalektolo- giczne...
Porówn. recenzyje:
A . A . K ryń sk ieg o w Ateneum. 1876. II. 641—49,
Tegoż w Przeglądzie krytycznym 1876. str. 141—45. str. 257—58. tu dzież inne, cytowane przez Baud. de C. w jego „Program m e lekcij” 187 7 - 79, str. 257—58.
Baudouin de Courtenay. P o d r o b n a j a p r o g r a m - m a l e k c i j . . . v 1876 — 77 i 1877 — 78 ućebn. god. Ka- zau—Varsava. (I) 1878. 8° 92; (II). 1881. 8° 320. XIV.
Nie podobna w kilku słowach dać choćby przybliżonego pojęcia o tym ogromie pracy i wiedzy, jak ie autor wyłożył w tych dwu książkach. Obok wyczerpujących przedmiot infor- macyj, bibliograficznych podanych z właściwą Baudouinowi de C. sumiennością, drobiazgowością niemal, rozwija tu autor system
P r z e g l ą d b ib l ij o g r a f i c z n y . 13
ogólnego językoznawstwa w formie zwięzłej, lakonicznej, a po
mimo to z tak ą ścisłością i wszechstronnością, że praca jego bez
warunkowo należy do najbardziej pouczających dzieł w tej dzie
dzinie. Naturalnie, trzeba umieć czytać takie rzeczy... Najory
ginalniejsze ustępy „Programów" Baudouina de Courtenay do
tyczą: fizyjologii dźwięków I I 69 — 84, różnic między statyką i dynamiką dźwięków I 5 — 9, I I 84 — 88 analogii, słoworodu ludowego i wogóle czynników psychicznych w rozwoju języka I. 6—7. 14 — 15. 25—26. II. 86—88 wreszcie klasyfikacyi i (ogól
nej) charakterystyki języków. I. 39—48. II. 120—148.
Prócz działów, dotyczących ogólnego językoznawstwa, są tu także programy wykładów B. d. C. o jęz. rosyjskim i staro
słowiańskim, oraz sanskryeie.
Porówn. recenzyje:
M . Kołosowa w Filolog. vestn. 1879, 1 .1 1 3 —ló i A . S m irn o v a, tam że 1881. VI. 1 9 1 -9 9 .
W zm ianka biblijogr. u J a g iia Archiv. 1879 III. 532; 1882 V I. li Briickner A. Dr, Z u r L e h r e v o n d e n s p r a c h- l i c h e n N e u b i l d u n g e n i m L i t a u i s c h e n . (Ar- cbiy Jagića 1878. III. 233—311; 1879. IV . 1—28.)
Naturalnie, chodzi tu tylko o I-y, wstępny roździał pracy Brucknera, str. 233—45, w którym autor daje charakterystykę dążności t. zw. dziś w Niemczech „junggram m atiker”, oraz kla- syfikacyją głównych rodzajów analogii. Przykłady, w znacznej części, zaczerpnięte są z polszczyzny ludowej (ktomu), dziecinnej (mamu, tatu) i książkowej (módz, bydź etc.).
Karłowicz Jan Dr. S ł o w o r ó d 1 u d o w y. Odbitka z „Dwutygodnika naukowego” NN 15—20. w Krakowie 1878.
Przez słoworód ludowy autor rozumie (przeważnie) bez- świadome i mimowolne przystosowanie (zbliżenie, upodobnienie) wyrazów obcych, lub też i swojskich, lecz niezrozumiałych, do wyrazów rodzimych, których budowa i znaczenie są żywo od
czuwane przez naród. Niemcy nazywają to „Volksetyinologie”.
Upodobnienie może dotyczyć formy (assonacyja), znaczenia (adi- deacyja), albo też obojga zarazem (arradykacyja).
W rozprawie tej umiał dr. J. Karłowicz połączyć powabną i ujmującą formę z prawdziwym bogactwem treści ('spostrzeżeń)
14 K . A p p e l i A. A. K r y ń s k i ,
i oryginalnością poglądów. To też praca jego wzbogaciła za
równo popularno-naukowe piśmiennictwo krajowe, ja k i czysto faktyczną wiedzę o języku polskim, a uogólnienia autora mają wielką doniosłość dla lingwistyki wogóle.
W szystkie te przymioty pracy dra K. uwydatnił ju ż należycie J . B au- dou in de Courtenay w swojej recenzyi w „Fiłołogiceskich zapiskach” 1880.
Bittlijogr. wzmianka u Ja g ića, Arćhiv. 1879 IV. 153 — 54.
/Kruszewski Mikołaj. O b a n a l o g i i i n a r o d n o j e t i m o ł o g i i (Volksetymologie). (Fiłołogićeskij vestnik. 1879.
t. II. 109 — 120. Dodatek na str. 266).
W artykule tym (właściwie jestto wstępna prelekcyja) prof.
Kruszewski stara się udowodnić tożsamość słoworodu ludowego i tak zwanej analogii (w różnych je j odcieniach), oraz podobień
stwo tych procesów do asymilacyi dźwięków. Nazywając je również asymilacyją (słoworód—leksyczną, analogiją zaś—mor
fologiczną), Kruszewski bezwiednie zbliżył się z autorem mało dziś znanej pracy „Ueber das Accomodationsgesetz” von M.
Ilotz w Berichte der antiąuarischen Gesellschaft, Ziirich 1863, [cytowanej przez II. Gaidoz w Kevue critiąue 1876. II. 117— 120 w recęuzyi książki Andresena, Ueber deutsclic Yolksetymologiej.
Kruszewski IV1. L i n g v i s t i ć e s k i j a z a m e t k i . (Fi
łołogićeskij yestnik. 1880. t. IV. str. 32—62). Odbitka. W ar
szawa. 1880. 8° 30.
Pod tym tytułem połączył prof. Kruszewski trzy artykuły swoje: I. Najnowsze odkrycia w zakresie indoeuropejskiego wo- kalizmu. II. Przemiany grup spółgłoskowych typu EE (e.\plo- siva+explosiva). III. O morfologicznej absorbcyi. W tym ostat
nim artykule (str. 53—62), pod nazwą „morfologicznej absorbcyi”
autor formułuje ważne dla nauki o języku prawo, według któ
rego „głoski, należące do pewnej morfologicznej jedności, po
chłaniane zostają przez inne jedności morfologiczne, mianowicie następne'
Podobne zapatryw ania na zjawiska językowe rozwijali w swych pracach:
A . Darmesleter, De la creation actuelle des mots nouveaux dans la langue franęaise. Paris. 1878. str. 69—78.
Osthojf, Forschungen im Gebiete der indogermanisehen Stammbildung. Jena. 1876. II. 165—66 i in.
P r z e g l ą d b i b l i o g r a f i c z n y . 15
— Das Verbum in der Nomiualcomposition etc. Jena. 1878.
str. 4L—-IB. 93—100./
Kruszewski NI. U e b e r d i e L a u t a b w e c h s l u n g Kazań. 1881. 8° 41. 2 Tafeln.
Jestto opracowanie części ogólnej rozprawy tegoż autora (na stopień magistra), wydanej po rosyjsku pod nagłówkiem:
K v o p r o s u o g u n e .f Izsledovanije v obłasti staro- słavjanskago vokalizma. (Fiłołogićeskij vestnik. 1881. V. 1—109), Varsava. 1881. 8° 109. w której tenże autor, z wielką um iejęt
nością, zastosował do języków słowiańskich teoryją F. de Sans- sure’a, Memoire sur le systeme prim itif des yoyelłes dans les langues indo-europćennes Leipsic, Teubner. 1879. 8° 302. — Pierwszy rozdział rozprawy Kruszewskiego p. t. Obsćija zame- ćanija o ćeredoyanijach zvukov, str. 3—19 zawiera szereg no
wych i samodzielnych poglądów na istotę przemian głosowych i został właśnie wydany w przytoczonej powyżej przeróbce nie
mieckiej .
Przeróbki tej dotyczą recenzyje:
K . B r u g m a n r ia , Literarisclies C entralblatt (von Zarncke) 1882. 18 MMzl N r 1 2 .
J
L . H a v s t'a, Revue ciitique. 1881. 2 sem. X II t. art. 208 pp. 278—79.W zmianka bibliograficzna u Ja g ić a , A rchir, 1882. V I. 137.
O rozpraw ie rosyjskiej Kruszewskiego pisał A . B ru c kn e r w Archiv fur slav. Phil. 1881 V. 685 — 86. Porówn. odpowiedź Kruszewskiego w Fiłołog.
yestniku 1882. V III. 135—39T J
Kruszewski M. O ć e r k n a u k i o j a z y k e. Kazań.
1883718° 148.
Tytułem swoim rozprawa (doktorska) prof. M. Kruszew
skiego przypomina dzieła Steinthał'a (Abriss der Spraekwissen- schaft 1871 = 18812) i Fryderyka Mullera (Grundriss der Spracb- wissenschaft. 1876...), treścią wszakże zupełnie różni się od nicłi i najwięcćj spokrewniona je s t z pracą prof. Hermana P aul'a Principien der Sprachgeschichte, Halle. 1880. 8° VII. 228. W nie
których kwestyjach prof. Kruszewski doszedł do tych samych, co i Paul rezultatów zupełnie niezależnie od niego („Wstęp.”
str. 8 — 9), w innych uległ poniekąd jego wpływowi (tamże);
znać także w uogólnieniach autora przejęcie się systematem fi
lozofii Herberta Spencera (cf. „Tezy”). Treść dzieła przedsta
wiają następujące rozdziały:
16 K . A p p e l i A . A . K r y ń s k i ,
Analiza mowy: różne j ('j elementy i ich natura. Dźwięki i praw a głosowe. Etistoryja głosek i połączeń dźwięków. O pa
nujących poglądach na praw a głosowe. W yrazy. Wyosobnienie morfologicznych elementów wyrazu i ich cechy. Czynniki de
strukcyjnego charakteru. Historyja morfologicznych elementów wyrazu. Synteza morfologicznych elementów w wyrazy i wy
razów w język. Historyja wyrazów.
W skróceniu przytoczona praca Kruszewskiego drukuje się w czasopiśmie Internationale Zeitschrift Techmera. 1884. I. 2.
str. 2 9 5 -3 0 7 (początek)?/
W zmianka bibliograficzna Ja g ića (o wydaniu rosyjskim) Archiv 1884 /V II, 4 8 0 -8 2 .
Kudasiewicz Adolf. P r ó b k i f i l o z o f i i m o w y . W ar
szawa. 1858. 8° XI. 314.
Treść: wstęp (psychologiczny) 1—30. O początku i rozwoju pisma 33—38; o początku mowy i jej istocie 91—115, o (pier
wotnej) jedności mowy i przyczynach rozmaitości języków 116—
133. Klasyfikacyja i charakterystyka języków 133—187. O na
turze głosu i dźwięków mowy 191—212. O (trzech) okresach kształcenia się języków. 213—305.
Książka w swoim czasie nie bez wartości.
Mierzyński Antoni. O d z i s i e j s z y m s t a n o w i s k u f i l o l o g i i , rozprawa czytana publicznie d. 9 maja 1865 r.
w Warszawie. Warszawa. 1865 str. 44. 8°
Zaznaczywszy na wstępie fakt niepopularności filologii w naszym kraju, autor wzmiankuje z kolei o podziale nauk na historyczne i przyrodnicze, a następnie przechodzi do filologii, jako umiejętności historycznej, badającej i odtwarzającej życie narodu. W dalszym ciągu wykładu zaznajamia czytelnika w spo
sób pouczający z przedmiotem filologicznych badań porównaw
czych, przedstawia icli ważność i daje krótki rys stanu badań językowych w owym czasie (przed 20-u laty). Ujemną stronę
broszury stanowią dość liczne giermanizmy.
Recenzj ja ; J a n a B andoitina de Courtenay. Pam iętnik naukowy, W ar
szaw a 1866. I, ‘213 — 221.
Papłoński Jan, Prof. L e k c y j a w s t ę p n a f i l o l o g i i p o r ó w n a w c z e j s ł a w i a ń s k i ó j , miana d. 28 października 1864 r. w Szkole Głównej warszawskiej. W arszawa. 1864. 8° 30.
P r z e g l ą d b i b l i o g r a f i c z n y . 17 Są tu i zbyteczne poniekąd wyboczenia od przedmiotu (1—
14), lecz są także i ciekawe {w swoim czasie) wiadomości o głó
wnych przedstawicielach językoznawstwa i katedrach filologii słowiańskiej, w Rosyi i zagranicą (19—29).
Szczerbowicz-Wieczór Ludomir. B a d a n i a p o r ó w n a w- c z e w d z i e d z i n i e j ę z y k a i i c h w y n i k i , przy
stępnie streścił L. Sz.-W. W arszawa 1882, 8° str. 181.
Dziełko to nie uwzględnia wcale nowszych prac w zakre
sie porównawczych badań językoznawczych; w wywodach też przedstawianych grzeszy zbyt często brakiem krytyki naukowej i mnogością faktycznych błędów.
Recenzyja A . A . K ryń skieg o w Biblijotece w arszaw . 1882, IV, 466—475- Trzaskowski Bronisław. S t a n o w i s k o f i l o l o g i i s ł o w i a ń s k i ć j w d z i e d z i n i e b a d a ń j ę z y k o w y c h w o g ó l e (Przedruk z Tygodnika naukowego). Lwów 1865, w 8-ce str. 9.
Daje tu autor krótki pogląd na badania językowe wogóle i na badania w zakresie języków słowiańskich; poczym znowu bardzo krótko mówi o ówczesnym (przed 20-u laty) stanie filo
logii słowiańskiej i jej przedstawicielach: Dobrowskim, Kopita- rze, Mikiosiću i Sclileicherze.
R ecenzyja J a n a B audouina de C ourtenay w Pam iętniku naukowym.
W arszawa 1866, I, 204— ‘213.
ZawiSiński Roman. O s t o s u n k u p o k r e w i e ń s t w a j ę z y k ó w a r y 0-e u r o p e j s k i c h. W Krakowie 1885, 8°
str. 33. (Osobne odbicie ze Sprawozdania Dyrekcyi c. k. gimna- zyum III).
Rzecz wyłożona historycznie; teoryje rozchodzenia się j e żyków indoenropejskich Schleichera i J. Schmidta przedstawione przestępnie. Najnowsze poglądy na to zagadnienie uwzględ
nione. ,
R ecenzyja J . H a n u sza w Pracach filologicznych I, zeszyt 2. >
IM. JWauhi pomocnicze.
a) F iz y jo lo g ija m o w y .
Baudouin di Courtenay. K r a t k i j a i s t o r i ć e s k i'- j a s v 6 d g n i j a, k a s a j u s ć i j a s j a g o v o r j a ś o e jj
18 K . A p p e l i A , A . K r y ń s k i ,
in :i s i n y F a b e r a. Kazań, Tipografija uuiversiteta. 1883.
8° str 5.
Jakkolwiek prof. J. Baudouin de Courtenay nic pisał spe- cyjalnego dzieła o fizyiologii mowy, przedmiotowi temu poświę
cił jednak w pracach swoich wiele ustępów, samodzielnych i po
uczający cli, a mianowicie:
O d r e v n e p o 1 s k o m j a z y k e, str. 2 6 —30.
O p y t f o n e t i k i r e z j a n s k i c h g o v o r o v , str. 1—7.
N ć k o t o r y j e o t d e ł y s r a v n i t e 1 n o j g r a in
ni a t i k i, str. 19—36.
O t r y v k i i z l e k c i j p o f o u e t i k cs... r u s- s k a g o j a z y k a, Voroneż, 1882. I. str. 3—23-
P r o g r a m m a 1 e k c i j, 1876—77. i 1877—78 str.
69—81. Oprócz obfity cli i cennych wskazówek co do literatury przedmiotu, myślący czytelnik znajdzie tu w ykład zasadniczych podstaw, hzyjologii dźwięków w formie zwięzłej a ścisłej.
Tu należą także recenzyje Baudouina de Courtenay dzieł tizyjołogicznycb, zamieszczone w Żurnale Minis. narodn. prosve- sćenija, a mianowicie: Bum pelfa, System der Sprachlaute (1869), 1871. Nojabr’, str. 158 —163. Noyakoyica, Fiziologija glasa (1873), 1874 Nojabr’ str. 182—188.
Briicke Ernest. G r u n d z ii g e d e r P h y s i o 1 o g i e u n d S y s t e m a t i k d e r S p r a c h l a u t e fur Linguisten und Taubstuinmenlehrer 2-te Autłage. Wien. 1876. 8° IV. 172 (2 Taffel).
Głośna w swoim czasie książka Briickego (1856), w tej po
staci, ja k ą zachowała w nowym wydaniu (1876), nie zadawalnia już dziś wszystkich potrzeb i wymagań lingwisty. Zbyt ab
strakcyjny schematyzm, przy nie zawsze dokładnej znajomości istotnego wymawiania rozpatrywanych dźwięków — oto główne wady tej książki... Co do polszczyzny Briicke zasięgał rady i wskazówek prof. G. Piotrowskiego; odnośne uwagi i spostrze
żenia znajdują się na str. 30 (y), 56—57 (ł), 84 (ś), 89 (rz), 96 (j), 98 i in.
Griitzner P. Dr. P h y s i o l o g i e d e r S t i m m e u n d S p r a c h e (w Handbuch der P h y s i o l o g i e brsg. von Dr. L. H ermann. I-er Bd. 2-ter Th 1 — 236. Leipzig, Vogel.
1879. 8°).
P r z e g l ą d b i b l i o g r a f i c z n y . 19 Sumienna i gruntowna praca; autor, zdaje się, obeznany z polszczyzną, cytuje kilkakrotnie Purkińego (str. 92, 205, 223 i in.), czyni też trafne spostrzeżenia co do wym awiania polszczy
zny (205, 220, 225—26) i odmian jej w ustach (polskich) ży
dów (223).
Merkel. A n a t o m i e u n d P h y s i o o l g i e d e s m e n - s crii 1 i c h e n S t i m m- u n d S p r a c h o r g a n s (Antliro- popbonik), nach eigeuen Beobachtungen und Yersucheu wissen- schaftlicb begriindet etc. Leipzig. 1857, 8° 976.
W 1862 r. wyszło 2-gie wydanie tej książki, w 1866 skró
cona przeróbka tejże p. t. Physiologie der mensehlichen Spra- che (physiologische Laletik), in 8°, str. 444. Z dawniejszych prac o fizyjologii mowy ma to być najlepsze dzieło. Znawcy rzeczy po dziś dzień cenią je bardzo wysoko: Sivers, Grundziige der Lautphysiologie, str. A l. Techmer, Internationale Zeitschrift 1, 111. Porówn. także J. Storm, Englische Philologie, I. 18—19.
Meyer. Georg Hermann v. U a s e r e S p r a c h w e r k- z V u g e und ihre Verwendung zur Bildung der Sprachlaute.,.
Leipzig. 1880. 8° X. 367. (Internationale wissenschaftliche Bi- hliothek, XL1I Band).
Trudno o bardziej przystępny, a pomimoto drobiazgowy opis anatomiczny organów mównych. Kilkadziesiąt (przewa
żnie) schematycznych rysunków unaocznia wykład. Część fizyjo- logiczna (262—360) traktow ana jest nieco pobieżnie. Książka ta wyszła i we francuskim przekładzie przez O. C/aveau. Pa- ris, Alcan. 1884.
Purkińe Jan. B a d a n i a w p r z e d m i o c i e f i z y j o l o g i i m o w y l u d z k i e j . (Kwartalnik naukowy, wydaw a
ny w połączeniu przez miłośników umiejętności. Kraków 1835.
t. I I , str. 121—56. 1836 I I I , 104—38. 8°).
Praca ta po dziś dzień wysoko ceniona przez specyjalistów stała się bibliograficzną rzadkością. Treść jej stanowią: uwagi wstępne o zadaniu i sposobach fizyjologicznego badania dźwię
ków (121—26); podział głosek „według znamion dosłyszaIn3rch”
(126-29); wreszcie „szczegółowe rozważanie głosów”, wydaw a
nych: I. zapomocą głośni (autor wyróżnia sześć „odmian głosu głośniowego”) 133—41; II. zapomocą nakryw ki, korzenia języ
kowego i gardła (samogł. A E i ich odcienie) 141—47; III. za
2 0 K . A p p e l i A . A. K r y ń s k i ,
przyczynieniem opony podniebieniowój i korzenia języka (sa_
mogł. o, u; hiszpańskie x = j , r —grasseye) 104 — 105; IV. zapo
mocą opony podniebieniowej i jam nosowych (spółgł. m, u i dźwięki, oznaczane w piśmie przez: tn; trn, chm, hm etc.) 105—
112. N astępują dalej: V. głosy, w ynikające z działania tylu j ę zyka i podniebienia (w tej liczbie slow. ł, nad którym au to r
„szczególnie się zastanaw ia,” 119 — 20, oraz poi. ź, ś, dź, ć — dla których Purkińe szuka paralel w języku hiszpańskim i duń
skim, 123) 112 — 23; VI. głosy wydane przez działanie końca języka i zębów (angielskie tli) 123—24; VII. .,głosy pochodzące- ze spólnego działania końca języka i podniebienia (poi. i czesk.
i- 125, poi. bezdźwięczne r ) 124 — 129; VIII. „głosy wyrabiane- za pomocą brzegu języka i podniebienia,” 129—35; tudzież IX.
głosy zębo-wargowe i X. wargowe 136 — 138.
Sievsrs Eduard. G r u n d z ii g e d e r P h o n e t i k zur Einfiihrung in das Studium der Lautlehre der indogermanischen Sprachen. 2-te wesentlich umgearbeitete und wermehrte Auflage.
Leipzig. 1881. 8° XV. 224.
Najlepszy, ja k dotąd, p o d r ę c z n i k fizyjołogii dźwięków;
książka to głęboko obmyślana, wymaga też systematycznego czytania i studyjów; nie należy bynajmniej brać jej za poradnik, (Nachsehlagebuch), z którego można zasięgać oderwanych w ska
zówek, co do tego lub owego szczegółu, według upodobania....
Oiyginalną część książki stanowią zwłaszcza rozdziały7 III 10G — 195 i IV 195—216, traktujące o wzajemnych stosunkach dźwię
ków (Combinationslehre) i ich przemianach (Lautwandel).
W pierwszym wydaniu (1876) praca Sierersa nosiła tytuł:
„Grundzuge der Lautphysiologie” (8° X. 150); stanowi ona I tom wydawnictwa „Bibliothek indogermanischer Gramm atikeń” (von Breitkopf und Hartel in Leipzig).
W końcu zeszłego roku wyszło trzecie, poprawne wydanie- tćj książki. Leipzig 1885. 8° XVI. 255.
Storm Johan. E n g I i s c h e P h i l o l o g i e . Anleitung zum wissenschaftlichen Studium der englischen Spraclie. I. I5d.
Die lebende Sprache. Heilbronn, Gebr. Heninger. 1881. in 8 &
XVI. 468.
Dzieło Stoi ma przedstawia właściwie Encyklopedyją a n gielskiej filologii (początek). I-y rozdział tej książki p. t. „AL-
P r z e g l ą d bi.blijografic7.ny. 2 1
■gemeine 1’konetilc“ str. 18—89 zawiera przegląd (i oceno) waż
niejszych prac z dziedziny fizyjologii mowy, zwłaszcza tak zw.
,,angielskiej” szkoły fizyjologów (Bell, Sweet). K rytykę obcych poglądów autor przeplata własnymi, często nader subtelnymi spo- s trzeżeniami, i to właśnie nadaje jego pracy szczególną wartość, tym więcej, że nader rozległa znajomomość języków (żywej mo
wy) i bardzo rozgałęzione osobiste stosunki autora ze specyjali- stami, dały mu możność kontroli szczegółów. Obeznanie się z „ogólną fonetyką" Storma i przypiskami do niej na str. 425—
435 (Nachtrage) jest bardzo pożądane; pracę czytelnika znacz
nie ułatwi dokładny „Saćh-register” w końcu książki, sir. 450 — 4G8. Bezpośrednio polszczyzny dotyczą tu nst. miejsca: str. 14—
15 (Einleitung) o zdolności polaków do wymawiania obcych dźwięków; o pols. samogł. nosowych w porównaniu z francuski
mi, str. 36—38, o samogł. y (rus. i>i), str. 35, 58, 65, 426, 428;
■o spółgł. sz i ś, str. 43, 429, o spółgł. ch str. 43—44. o spółgł.
ł str. 25, 39, 74, 428, 432.
Teciimer F. Dr. P h o n e t i k. Zur vergleiclienden Phy- , siologie der Stimme und Sprache. Leipzig. 1880, / ,
I-er Theil: Text u. Anmerkungen. 8° X. 218.
1L er Th iii: Atlas. 8° AT. 112 (8 Tafeln, 183 Holtzschitteo).
Jak widać z tytułu (zwłaszcza ogólnego: Einleitung in die Sprachwissenschaft, I-er Bd. Die akustischen Ausdrucksbeweguu- gen), jest, to dzieło o szeroko zakreślonym planie. Oprócz wła
ściwej fonetyki znajdujemy tu ak u sty k ę,porównctivczą anatom iją i fizyjologiją organów głosu i słuchu, naukę o systemie nerwo wyru i jego funkcyjach, kwestyją lokalizacyi mowy, jej po
czątku i rozwoju i t. p. Obfite wskazówki co do literatury przedmiotu ("str. 133—215 I-ej cz. i str. 94—107 cz. Ii-ej), oraz specyjalny atlas czynią tę książkę bardzo pożądaną dla każde
go lingwisty.
Techmer F. N a t u r w i s s e n s c - h a f t l i c h e A n a - ł y s e u n d S y n t h e s e d e r h o r b a r e n S p r a c h e . / (Internationale Zeitschrift fur allgemeine Sprachwissenschaft v o ry F. Techmer, Leipzig, 1884. I-er Bd. 1-es H. 6 9 -1 7 0 ).
Artykuł ten można uważać jak o rozwinięcie i uzupełnienie niektórych rozdziałów ^Fonetyki” tegoż autora; 47 figur w tek-
2 2 K . A p p e l i A . A. K r y ń s k i ,
ście i 7 tablic litogr. uprzystępnia wykład. Kilka rysunków na- tabl. IV: 7-y, 13 i 16, dotyczą specyjalnie wymawiania polszczy
zny (poi. ś, ł, rz).
W bezpośrednim związku z tą pracą znajduje się zamieszczo
ny tamże projekt Teclimera „fonetycznej transkrypcyi,“ jeden z najkonsekwentniejszyeh, jak ie dotąd proponowano. Transkrip- tion mittels der lateinischen knrsiyschrift (str. 171 — 192).
Recenzyje: B audouina - de Courtenay w Z urnale m itiis fe rstra narodnago prosyjescenija, 1834, o k tjab r’ str. 391 — 394; toż samo (w skróceniu) w A te
neum, 1884, III, 571—72. H a n u sza w Pracach filol. I, 241—2.
Trautmann Moritz, Dr. D i e S p r a c h l a u t e i m A l i -
\ g e m e i n e n und die Laute des Englischen, Franzosischen und Deutschen im Besondern. 1-te Halfte. Leipzig. G. Fock, 1884..
80 160.
Pierwsza, ogólna część tej w wysokim stopniu oryginalnej
" pracy o fizyjologii dźwięków (str. 1 — 136) zawiera, między in
nymi: treściwy opis anatomiczny organów mównych (z 10 fig.
w tekście, str. 7—23). samodzielną akustyczną analizę samogł.
oraz k ry ty k ę teoryi Helmholtza (str. 2 7 -3 9 ), nowy system sa
mogł. i spółgł. (39—56, 76 — 107), a także rozbiór systemów poprzedników aż do 1883 r. (57 — 72, 107— 117). Prócz tego autor daje projekt nowej terminologii czysto niemieckiej i no
wej transkrypcyi fonetycznej. Są tćż u Trautm anna uwagi do
tyczące bezpośrednio polszczyzny, np. o poi. ś na str. 85 i inne.
Ib). P s y c łio lo g ija m o w y .
Appel Karol. N e k o t o r y j e o b s ć i j e y o p r o s y j a - z y k o z n a n i j a . I. Fiłołogiceskij yestnik. 18 8 6. XV. 158 — 169.
Jestto początek obszerniejszej pracy, poświęconej rozbiorowi kilku kwestyj spornych współczesnego językoznawstwa. Pierw szy artykuł, napisany z powodu francuskiego przekładu głośnej książki Striclcera Studien iiber die Sprachyorstellungen (Wien 1880 8° 106) roztrząsa pytanie: czy nasze wyobrażenia wyrazów są w rzeczy samej słuchowe (i wzrokowe), czyli też ruchowe, oparte na zmyśle mięśniowym?
Baudouin ds Courtenay. E i n i g e b e o b a c h t u n g e n a 11 k i n d e r n . Beitragc zur vergl. sprachforsehung/1868. VI.
2 1 5 -2 0 .
Spostrzeżenia autora dotyczą zarówno głosowni, ja k i in
nych działów gram atyki, oraz słownika. Zbywa im wprawdzie na systematyczności, ale, jako pierwsza próba badania mowy dzieci polskich, zasługują one na uwagę i naśladowanie.
Papłoński Jan prof. O p o c z ą t k u i r o z m a i t o ś c i / m o w y . Prelekcyje publiczne dnia 18 i 22 stycznia i > 67 r.
W arszawa. 1867. 12« str. 88.
AV pierwszej z tych dwu prelekcyj, po ogólnych uwagach 0 mowie ludzkiej, daje prelegent krótki rys historyczny mniemań 1 wywodów o jej początku, i wraz z Renanem uważa mowę za dzieło boskie i jednocześnie ludzkie, początek zaś mowy odnosi
„do epoki stworzenia pierwszej niewiasty" (str. 40). W prelekcyi drugiej mówi o przyczynach rozmaitości języków. W wykładach tych opierał się prelegent na dziele llenana „De Forigine du lan- . gage”.
Święcicki Paulin. M o w a 1 u d z k a, jej układ pier- / wotny i budowa. Lwów. 1873. 8<* 91.
Praca pretensyjonałna, bez istotnej naukowej wartości. Au
tor wydał ją także w niemieckim przekładzie.
Zaborowski. O p o c z ą t k u m o w v, przełożył z fran
cuskiego «/. Chodorowicz. W arszawa, Redakcyja „Wędrowca.” ..
183. 12° 137.
Oryginał francuski p. t. L ’ o r i g i n e d u 1 a n g a g e wyszedł w tak zw. Bibłiotheąue utile, Paris 1879. lG° 191. — Autor, antropolog z zawodu, jest zwolennikiem „traktowania kwestyi początków mowy” w „sposób naturalisti/czny par ex- cellence”, w duchu teoryi Darwina.
P r z e g l ą d b i b l i o g r a f i c z n y . ? 3
o). P a t o li g ij a m o w y .
Baudouin de Courtenay. Z p a t o l o g i i i e ml i r y- j o 1 o g i i j ę z y k a . (tjdbitka z „Prac filologicznych” t. I.
str. 15—58 i 318 -344?) Warszawa. 1885. 8<> 72."
24 K . A p p e l i A . A. K r y ń s k i ,
Pierwsza to i jed yn a zapewne w swoim rodzaju próba szczegółowego badania mowy małoletniego idyjoty; budzi zaró
wno zajęcie badaczy języka, ja k i lekarzy.
Kussmaul A- Dr. Z b o c z e n i a M o w y . Próba patolo
gii mowy. Przekład dzieła: Die Storungen der Sprache von Dr. A. Kussmaul dokonany przez dr-a A. Bauerertza. W arsza
wa. 1879. {Bihlijoteka Umiejętności lekarskich], 8° VII. II. 273.
W oryginale książka wyszła po raz pierwszy w 1877, jako „Dodatek” do 2 ej cz. XII t, wydawnictwa Dr. Ziemssena
„Handbuch der speciellen Pathologie und T herapie” (Leipzig, Vogel). 2-ie wyd., bez zmiany, wyszło w 1881 r. 8° X. 300. Od str. 267—99.—(szczegółowy) „Register”, którego w przekładzie polskim niemasz .. Książka napisana (stosunkowo) przystępnie, z uwzględnieniem odnośnej lingwistycznej i psychologicznej lite
ratury, zwłaszcza dzieł Steinthala. Bo też Steinthal był pierw
szym (i jedynym) badaczem języka, który zrozumiał wielką do
niosłość zboczeń mowy dla nauki o języku...
Dzieło Kussmaula wyszło także w rosyjskim i francuskim przekładzie. Ten ostatni p. t. Les troubles de la parole, % przy
piekami Dr. Rueff i przedmową Dr. Balia. (Paris, Bailliere, 1884.
8°). Wobec najnowszych badań w tej dziedzinie prof. Charcot (Progres medical. 1883) i jego słuchaczy — książka Kussmaula istotnie potrzebuje pewnych uzupełnień... Porówn. sprawozdanie Dr. FSre w Revue philosophiąue. 1884. XVII. 5 9 3 -6 0 6 .
B. JĘZ Y K OZ N A W ST W O SŁOWIAŃSKIE.
I. Wiadomości przygotowawoze do nauki języków sło
wiańskich i w szczególności polszczyzny.
f
Baudouin de Courtenay. U b e r s i c h t d e r s 1 a v i- s c h e n S p r a c h e n w e 1 1 im Zusammenhange mit den andern arioeuropaischen (indogermanisclien) Sprachen. A n t r i t t s - v o r l e s u n g gehalten an der Universitat Dorpat am 6/18 Sep-
ember 1883. Leipzig 1884 8« str. 21.
P r z e g l ą d b i b l i o g r a f i c z n y . 2 5
Obok treściwego zarysu języków aryjoeuropejsldch, autor nieco szczegółowiej rozpatruje grupy języków słowiańskich i oznacza każdego z nicli granice topograficzne. Następnie, przed
stawiwszy trudności, przy dzisiejszym stanie nauki, i niemożność stworzenia klasyfikacyi gienetycznej języków (str. 11), uważa za konieczne poprzestać na dokładnym scharakteryzowaniu po- jedyńczych języków i grup językowych, jako tćż okresów w roz
woju języków przejściowych od dawniejszych stadyjów do now
szych. W tym celu—z naciskiem dalej wskazuje—należy brać pod uwagę tylko znamiona pierwszorzędnej wartości, tj. takie, które przenikają do gruntu budowę języka zarówno czysto fo
netyczną ja k i morfologiczną (st. 12). W dalszym ciągu wypo
wiada autor w zwięzłej formie szereg pouczających uwag o stro
nie głosowej i psychologicznej języka i wynikających stycl dzia
łach nauki: morfologii w obszernym znaczeniu i semazyjologii (znaezeniii), następnie parę ogólnych charakterystycznych rysów zmian fonetycznych, jakim język w rozwoju swoim uległ w przej
ściu od epoki aryjoeuropejskiej do słowiańskiej (st. 16), oraz bar
dzo trafny pogląd na język literacki, czyli język kultury i na znaczenie języka starosłowiańskiego. Zakończenie prelekcyi s ta nowi kilka dosadnych a pełnych ironii słów o tendencyjności riienauk-twej w badaniach.
Danićić Gj. D i o b a s l o v e u s k i h j ezifca. Iz lekcija pro
fesor^ velike skole... u Biogradu... 1874. 8° 15.
Podział języków słowiańskich Danicića różni się od zwy
kłych klasyfikaeyj tym, że język serbo-chorwacki zajmuje tu od
rębne miejsce, stanowi osobną zupełnie gałąź szczepu słowiań
skiego, ja k to widać z następującej gienealogicznej tablicy:
\ polski, polabski j czeski, łużyckie
I j rosyjski
' ) małoruski
j starosłowiański I bułgarski
Język ) 1 ( słoweński
prasłowiański ]
( serbsko-chorwacki
Gebauer J. S 1 o v a n s k ć j a z y k y. Porovnavaci vyklad hlavnich a charakteristickych promen zvukoslovnych a tvarw fle-
xivnich. Sepsal prof. J. G. (vyńato ze Slovnika naućneho).
V Praze. 1869. 31 8° maj.
W części wstępnej, po ogólnych wiadomościach o językach szczepu indoeuropejskiego, podaje autor gienealogiją języków słowiańskich (z dyjalektycznymi poddziałami), ogólny ich cha
rakter, oraz wzmiankuje o wybitnych przedstawicielach języko
znawstwa słowiańskiego. Poczym w zwięzłym a pouczającym zarysie przedstawia: I Głosownią i II Morfologiją. W głosowni (zvukoslovi) rozpatruje: A) Samogłoski, ich przemiany przedslo- wiańskie, prasłowiańskie i różnorodne zmiany dyjalektyczue, w końcu stopniowanie samogłosek (11— 12); B) Spółgłoski, ich zmiękczenie i przemiany grup spółgłosek. W morfologii (tvaro- slovi) wykłada: A) Deklinacyją: rzeczowną, zaimkową i złożoną (7-u języków słowiańskich w porównaniu z sanskrycką i litew ską) (st. 16—26) i B) Konjugacyją (10-u językach słowiańskich) (st. 26—31).
Praca ta wyszła w przekładzie rosyjskim p. n. Słayjan- skija narecija. S tatja prof. Gebauera, perevod i primecacija A. Stepovica. Kijev 1882, 8° 8
GrigoFovic V. 1. S ł a y j a n s k i j a n a r e c i j a , lekcii profcssora Gr . . . . izdannyja A. S (mirn<vym). Yarśaya. 1884.
8° 158. VII. Odbitka z czasopisma „Fiłołogićeskij restnik"
1 8 8 2 -8 4 .
K rótka charakterystyka pojedynczych narzeczy słowiań
skich z próbkami języka. O polszczyźnie—rozdział VI (V§stnik, t. X str. 216—30 = 108— 122 str. odbitki). Zakończenie w ykła
dów stanowi przegląd systemów klasyfikacyi języków słowiań
skich (\restnik, t. XI. 263—68 = 152—58 str. odbitki).
Hanka Wacław. O b r a z j ę z y k a p o l s k i e g o . W y
ją te k z przedmowy do niedrukowanej jeszcze Grammatyki pol
skiej dla czecbów. (Kwartalnik naukowy etc. Kraków. 1835.
t. I, zeszyt 17, str. 156—171).
Charakterystyka polszczyzny w porównaniu z jęz. czeskim i innymi słowiańskimi: Cechy fonetyki: „szersze” samogł. a, e, u — czesk. e, i, 159—57. „dźwięki nosowe” ą, ę, 157. „głębsza”
samogł, o zam. a po ł, r (ło, ro = la, ra), 157 — 58 głębokie, miękkie io zam. c 158. odpowiedniości dźwięków typu: wilk, pełny, żółty... 158 — 59. Spółgłoski dź, ć, ź, ś, IGO. grube ł.
2G K . A p p e l i A . A . K r y ń s k i ,
