Cud nad Wisłą. Kontrofensywa bolszewicka i Bitwa Warszawska w 1920 r. Wprowadzenie Przeczytaj Mapa interaktywna Sprawdź się Dla nauczyciela

(1)

Cud nad Wisłą. Kontrofensywa bolszewicka i Bitwa Warszawska w 1920 r.

Wprowadzenie Przeczytaj

Mapa interaktywna Sprawdź się Dla nauczyciela

(2)

Bitwa Warszawska została uznana za 18. najważniejszą bitwę decydującą o losach świata. „Zasadnicze znaczenie polskiego zwycięstwa nie ulega najmniejszej wątpliwości; gdyby wojska sowieckie przełamały opór armii polskiej i zdobyły Warszawę, wówczas bolszewizm ogarnąłby i cały kontynent”* –

podsumował w uzasadnieniu angielski polityk Edgar Vincent D'Abernon. 15 sierpnia, dzień rozstrzygającej bitwy pod Radzyminem, dziś celebrowany jest w Polsce jako Święto Wojska Polskiego, a do Bitwy

Warszawskiej na stałe już przylgnął przydomek Cud nad Wisłą. Czy słusznie przypisuje jej się tak duże znaczenie? Czy faktycznie miała wpływ na dalsze losy Europy?

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Wyjaśnisz, dlaczego Święto Wojska Polskiego obchodzi się w Polsce 15 sierpnia.

Ocenisz, czy słusznie Bitwę Warszawską z 1920 r. określa się jako Cud nad Wisłą lub 18. decydującą bitwą w dziejach świata.

Przytoczysz argumenty w innych sporach na temat bitwy.

Cud nad Wisłą. Kontrofensywa bolszewicka i Bitwa Warszawska w 1920 r.

Jerzy Kossak, Cud nad Wisłą, 1930 r.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

* Źródło: Edgar Vincent D'Abernon, Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą 1920, Warszawa 1932, s. 17.

(3)

Przeczytaj

Kontrofensywa bolszewicka

Polacy niedługo utrzymali swoje pozycje wojskowe po udanym marszu na wschód oraz zajęciu Kijowa 7 maja 1920 r. Niespełna trzy tygodnie później rozpoczęła się kontrofensywa bolszewicka na Froncie Południowo‑Zachodnim, w której odznaczyła się wzbudzająca powszechną grozę 1 Armia Konna Siemiona Budionnego. Naczelny dowódca Wojska Polskiego Józef Piłsudski wspominał:

Siemion Budionny, dowódca 1 Armii Konnej. Formacja ta, złożona głównie z kozaków i zbuntowanych chłopów, owiana była złą sławą. Dokonywała gwałtów, masakr i grabieży. Zwróć uwagę na mundur Budionnego i liczbę orderów. Zastanów się, dlaczego tak bezwzględna postawa była przez bolszewików tolerowana, a nawet nagradzana.

10 czerwca Polacy oraz Ukraińcy ostatecznie zostali zmuszeni do wycofania się z Kijowa. Cztery dni później Piłsudski zadecydował o cofnięciu całego frontu wschodniego pod naporem bolszewickiej ofensywy. Dramatyczny odwrót wojsk polskich wspominał jeden z żołnierzy, por. Tadeusz Pietrykowski:

Józef Piłsudski

Pisma zbiorowe

Ten nowy instrument walki, jakim okazała się dla naszych, nieprzygotowanych do tego wojsk jazda Budionnego, stawał się jakąś legendarną, nieprzezwyciężoną siłą i, rzec można, że im dalej od frontu, tym wpływ tej sugestii, niepoddającej się rozumowaniu, był silniejszy i bardziej nieodparty.

Źródło: Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. 7, s. 48.

“

Tadeusz Pietrykowski

Odwrót… Garść wspomnień i obrazków wojennych z czasu walk bolszewickich 1920 r. na podstawie pamiętnika

adjutanta 67 P. P. (9 Pułku Strzelców Wielkopolskich)

Zaczynamy się cofać, lecz to już za późno na regularny odwrót. Drogę mamy odciętą. Skręcamy w bok, w prawo, a tu zielona łąka. Na skraju łąki mamy pod sobą jeszcze dość silny grunt, choć już cośkolwiek miękki. Idziemy dalej – a to

“

(4)

4 lipca rozpoczął się kolejny etap bolszewickiej ofensywy wojsk Frontu Zachodniego pod dowództwem gen. Michaiła Tuchaczewskiego w kierunku: Wilno–Mińsk–Warszawa. Nie ulegało wątpliwości, że Armia Czerwona nie cofnie się przed niczym, aby pokonać wojska polskie. W ten sposób gen. Michaił

Tuchaczewski zwracał się do żołnierzy Armii Czerwonej:

Gen. Michaił Tuchaczewski, dowódca Frontu Zachodniego Armii Czerwonej, dowodził wojskami w Bitwie Warszawskiej oraz Bitwie nad Niemnem. Cieszył się opinią doskonałego dowódcy i stratega. Za klęskę bolszewików z Polską winił m.in. Józefa Stalina. Poszukaj informacji dotyczących dalszych losów Tuchaczewskiego. Jak myślisz dlaczego potoczyły się tak, a nie inaczej?

Wraz z odwrotem wojsk polskich w Warszawie zastanawiano się nad dalszymi działaniami. Sytuacja państwa wydawała się dramatyczna. 1 lipca powstała Rada Obrony Państwa, która dwa dni później wydała odezwę pt. Obywatele Rzeczypospolitej! Ojczyzna w potrzebie!, nakłaniając wszystkich zdolnych do noszenia broni do obrony ojczyzny. Organizowano także zbiórki pieniędzy wśród mieszkańców stolicy na utrzymanie armii. Kilka dni później powstał Generalny Inspektorat Armii Ochotniczej przy Ministerstwie Spraw Wojskowych pod dowództwem gen. Józefa Hallera, który organizował zaciąg ochotniczy;

w szeregi armii wstąpiło łącznie ponad 100 tys. żołnierzy ochotników.

bagna! Konie grzęzną – błoto sięga im po brzuchy, a żołnierze wpadają po pas.

[…] Cofać nie możemy się, bo bolszewicy już na skraju łąki, już strzelają do nas jak do kaczek, topiących się w błocie. […] Śmierć z dwóch stron zagląda nam w oczy […]. Nie formujemy szyków. Jeszcze wciąż jesteśmy pod wrażeniem przeżytego przerażenia; zaczynamy uciekać, jak nie‑żołnierze, jak stado spłoszonych owiec. Wszelkie ostrzegania, nawoływania, wszelkie prośby nie pomagają. Wszystko ucieka gromadą, a bolszewik okrążając moczary, suchą stopą postępuje za nami.

Źródło: Tadeusz Pietrykowski, Odwrót… Garść wspomnień i obrazków wojennych z czasu walk bolszewickich 1920 r. na podstawie pamiętnika adjutanta 67 P. P. (9 Pułku Strzelców Wielkopolskich), Poznań 1926.

Żołnierze Armii Czerwonej! Nadszedł czas rozrachunku. Nasze wojska na całym froncie przechodzą do ofensywy. Setki tysięcy żołnierzy są gotowe do

strasznego dla wroga uderzenia. Wielki pojedynek zadecyduje o losie wojny rosyjskiego narodu z polskimi najeźdźcami. Armia Czerwonego Sztandaru i armia drapieżnego orła białego stoją w obliczu śmiertelnego starcia. […] Przed atakiem napełnijcie swe serca gniewem i bezwzględnością […].

Cytat za:A, Knyt, 1920. Wojna o Polskę, Warszawa 2010, s. 75.

“

(5)

Gen. Józef Haller wraz z członkami sztabu wojskowego. „Błękitny Generał” w 1920 r. był już żywą legendą i wzorem dla młodych. Wskaż jego postać na zdjęciu.

Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, domena publiczna.

Pisarz Witold Gombrowicz także stanął przed tym dylematem:

Z powodu braku broni część ochotników wyposażano w kosy. Jakie wrażenie sprawiają ochotnicy przedstawieni na zdjęciu?

Miałem lat szesnaście i ukończyłem szóstą klasę, gdy nadciągnęło dramatyczne lato 1920 roku. […] Cała młodzież zgłaszała się wówczas na ochotnika, wszyscy prawie moi koledzy chodzili już w mundurach, na ulicach pełno było aﬁszów z palcem wskazującym i z napisami w rodzaju „Ojczyzna cię wzywa”. […]

Stanowcza opozycja mojej matki przemogła wolę ojca, który domagał się, abym

„spełnił swój obowiązek”. Zostałem przydzielony do jakiejś cywilnej instytucji […]

trudniącej się przesyłaniem paczek żołnierzom na froncie. Mieściła się ona

w gmachu uniwersytetu i zatrudniała kilka panienek oraz kilku chłopców, którym rodzice „nie pozwolili iść do wojska”, jak mnie. […] Byłem upokorzony – byłem też zbuntowany – te przygody pchnęły mnie w anarchię, w cynizm i po raz pierwszy zwróciłem się przeciw ojczyźnie, państwu. Nie miałem prawa być patriotą, skoro uchylałem się od wojska w takiej chwili.

Cytat za: A, Knyt, 1920. Wojna o Polskę, Warszawa 2010, s. 80.

“

(6)

Zwróć uwagę na ich ubiór oraz postawę.

Tymczasem ofensywa bolszewicka trwała i posuwała się naprzód bez większych przeszkód. 11 lipca Armia Czerwona zdobyła Mińsk, a kolejnego dnia bolszewicy złożyli Litwinom propozycję, że oddadzą im Wilno w zamian za pomoc w walkach przeciwko Polakom. Litwini zgodzili się.

22 lipca 1920 r. bolszewicy zadecydowali o uderzeniu na Warszawę. Rada Obrony Narodowej wyraziła gotowość do rokowań pokojowych z bolszewikami, jednak ci odmówili – byli pewni zwycięstwa. 1 sierpnia zdobyli Brześć i przekroczyli Bug. Kolejnego dnia Józef Piłsudski zdecydował się na przerwanie walk i odwrót do Lwowa. W Smoleńsku 23 lipca 1920 r. powstał z kolei Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, który miał przejmować władzę na terenach zajmowanych przez bolszewików. Warszawa znalazła się w bezpośrednim niebezpieczeństwie.

Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (TKRP) – zalążek władz komunistycznych, które miały przejąć rządy po udanej ofensywie Armii Czerwonej na Polskę latem 1920 r. W odezwie wygłoszonej 30 lipca 1920 r. w Wilnie zapowiadano utworzenie Polskiej Socjalistycznej Republiki Rad, nacjonalizację przemysłu i oddanie władzy w ręce robotników oraz chłopów. W skład TKRP wchodzili m.in. Julian Marchlewski jako przewodniczący oraz Feliks Dzierżyński, zwany Czerwonym Katem, jako osoba odpowiedzialna za tworzenie sowieckiego aparatu terroru. Obaj byli upamiętniani w okresie Polskiej Republiki Ludowej (PRL) po II wojnie światowej. Ludzi z jakich warstw społecznych przedstawia ilustracja? Jakie są możliwe wykonywane przez nich zawody i jakie cechy zewnętrzne o tym świadczą?

Ententa wobec konﬂiktu polsko‑rosyjskiego

Polscy politycy postanowili do uzyskania pomocy wykorzystać konferencję odbywającą się 10 lipca w miejscowości Spa w Belgii, podczas której doszło do spotkania państw ententy, Polski, Czechosłowacji i Niemiec. Uczestniczył w niej ówczesny premier Rzeczypospolitej Władysław Grabski. Francja oraz Wielka Brytania naciskały na podjęcie rozmów pokojowych z bolszewikami i przyjęcie jako granicy tzw.

linii Curzona.

Płk Józef Jaklicz, dowódca 25 Pułku Piechoty, nie zgadzał się z planowanym konsensusem:

Zgnębiony jestem wiadomościami, jakoby Rada Obrony Państwa przyjęła warunki Lloyda George’a, których podstawą jest linia Zbrucza i Bugu. Jeśli to prawda, to chyba przyjdzie sobie w łeb strzelić. Na to człowiek wojuje tyle lat, karku ochotnie nadstawia, bije się w Białej Rusi, Litwie, Wschodniej Galicji, aby w rezultacie wszystko to oddać. Myśląc o tym, zdaje mi się, że oszaleję albo rozniecę rokosz w wojsku i będę się bił do upadłego.

“

(7)

Polscy politycy oraz wojskowi w większości byli sceptycznie nastawieni wobec zamiarów państw ententy.

Gen. Tadeusz Rozwadowski, który także przebywał na konferencji w Spa, nie miał złudzeń:

Francusko‑brytyjska Misja Międzysojusznicza do Polski przyjechała do Warszawy trzy tygodnie przed rozstrzygającą bitwą. Jej przedstawiciele mieli doradzać Polsce podczas rokowań rozejmowych z Rosją.

Nie zakończyły się one sukcesem, ponieważ żadna ze stron nie była gotowa na ustępstwa.

Członkowie misji alianckiej w Warszawie w 1920 r.

Maurice Hankey, jeden z brytyjskich członków Misji, zanotował w raporcie z pobytu w Polsce:

Czułem dobrze, że tylko na siebie samych liczyć możemy, a umacniała mnie w tym przekonaniu jeszcze przestroga angielskiego marszałka Wilsona,

ówczesnego szefa Sztabu Wielkobrytyjskiego, który podczas konferencji w Spa wypowiedział do mnie na pożegnanie te stanowcze słowa: „Nie liczcie tylko na jakąkolwiek interwencję dyplomatyczną lub inną. Sowiety postanowiły zagładę Polski i jestem dokładnie poinformowany, że bezwzględnie, wszelkimi siłami do tego dążą i przez nikogo powstrzymać się nie dadzą. My wszyscy pomóc wam realnie po wojnie światowej nie możemy, a gdybyśmy nawet mieli odpowiednie siły do dyspozycji, to i tak na czas przerzucić ich do Polski nie zdołalibyśmy.

Więc przyszłość Wasza cała w Waszym własnym tylko ręku, a jeśli sami zwyciężyć nie potraﬁcie, to zginiecie niechybnie”.

“

,,Jeśli Rosja bolszewicka będzie kontynuować ofensywę, nasze wysiłki zmierzające do ocalenia Polski zapewne spełzną na niczym. Musimy zrobić wszystko, co w naszej mocy, by uzyskać dla niej przyzwoite warunki; musimy uznać, że spotkał ją los, który sama sobie wybrała wbrew naszym ostrzeżeniom;

musimy poprawić stosunki z Niemcami, a przez Niemcy z Rosją”. Ani Francja, ani Wielka Brytania nie wierzyły w zwycięstwo Polaków pod koniec lipca 1920 roku.

“

(8)

Bitwa Warszawska – „cud nad Wisłą” czy przemyślana taktyka?

6 sierpnia 1920 r. ostatecznie opracowano plan operacyjny Bitwy Warszawskiej, w tym przegrupowanie wojsk polskich na trzy fronty: Północny, Środkowy oraz Południowy. Postanowiono wykorzystać ryzykowny manewr oskrzydlający Warszawę – kontruderzenie znad rzeki Wieprz. Czołową grupę uderzeniową miała stanowić część Armii Środkowej pod wodzą gen. Edwarda Rydza‑Śmigłego. Za głównego pomysłodawcę tego planu uważa się Józefa Piłsudskiego, aczkolwiek historycy nie są zgodni w tej kwestii. Autorstwo przypisuje się także gen. Tadeuszowi Rozwadowskiemu, szefowi Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, oraz – rzadziej – gen. Maxime’owi Weygandowi, członkowi Misji Międzysojuszniczej do Polski, który również uczestniczył w naradach.

Schemat kontruderzenia znad Wieprza.

Źródło: Contentplus.pl na podstawie Halibu , Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

13 sierpnia rozpoczęły się walki pod Warszawą. Płk Józef Jaklicz pisał w liście do żony:

Bolszewicy stoją na Narwi, dwa kroki od Warszawy. […] Czas najostatniejszy, aby obwarować Wisłę okopami i drutem i nie oddać jej, póki żyje chociażby jeden mężczyzna […]. Nie wierzę w rokowania i jestem ich przeciwnikiem, wierzę w oręż […]. Rokowania przyniosą nam szereg upokorzeń, przemocy, hańby.

A nam wolno zginąć, spodlić się nie wolno.

“

(9)

Józef Piłsudski studiuje mapę w sierpniu 1920 r.

Źródło: Centralne Archiwum Wojskowe, domena publiczna.

15 sierpnia 1920 r. doszło do przełomowych walk o Radzymin. Polacy zdobyli miasto po krwawych walkach, a bolszewicy zaczęli się cofać pod naporem 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego. Szala

zwycięstwa przechyliła się na stronę polską. 19 sierpnia Michaił Tuchaczewski podjął decyzję o odwrocie Armii Czerwonej na całym froncie i do końca sierpnia wszystkie oddziały rosyjskie przekroczyły rzekę Bug. 25 sierpnia uznaje się za datę zakończenia Bitwy Warszawskiej. Klęskę poniosła także armia konna Budionnego pod Komarowem ostatniego dnia sierpnia 1920 r.

Kpt. Charles de Gaulle, członek misji alianckiej, odnotował:

Jeńcy sowieccy w przemarszu przez Radzymin, 15 sierpnia 1920 r.

Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, domena publiczna.

Ofensywa rozpoczęła się świetnie. Grupa Manewrowa, którą dowodzi szef państwa, Piłsudski, […] szybko przesuwa się na północ. Nieprzyjaciel, całkowicie zaskoczony widokiem Polaków na swoim lewym skrzydle, o których myślał, że są w stanie rozkładu, nigdzie nie stawia poważnego oporu, ucieka w rozsypce na wszystkie strony albo poddaje się całymi oddziałami. Zresztą w tym samym czasie uderzenie Rosjan na Warszawę załamało się […]. Ach! Cóż to było za piękne posunięcie! Nasi Polacy jak gdyby przypięli skrzydła, aby je wykonać; ci sami żołnierze, przed tygodniem wyczerpani ﬁzycznie i moralnie; biegną naprzód, pokonują dziennie czterdziestokilometrowe etapy. Drogi zawalone są grupami jeńców w opłakanym stanie i rzędami podwód zabranych bolszewików.

“

(10)

Jeńcy sowieccy wzięci po bitwie pod Radzyminem, 1920 r.

W wyniku Bitwy Warszawskiej zginęło 25 tys. żołnierzy bolszewickich, a 66 tys. dostało się do niewoli. Po stronie polskiej straty wyniosły 5 tys. zabitych i 10 tys. zaginionych. Na początku września gen. Michaił Tuchaczewski planował kolejną ofensywę na Warszawę, jednak jego plan się nie powiódł. Polacy pokonali bolszewików m.in. w bitwie nad Niemnem, która deﬁnitywnie przypieczętowała polskie zwycięstwo.

Kawaleria polska, bitwa nad Niemnem, wrzesień 1920 r. Jakie emocje wywołuje to zdjęcie? Czy jest pozowane, czy może zostało zrobione z zaskoczenia?

Źródło: Centralne Archiwum Wojskowe, domena publiczna.

Gen. Maxime Weygand tak podsumowywał sytuację:

Wspaniałe zwycięstwo polskie pociągnie za sobą konsekwencje o nieobliczalnej ważności dla sytuacji międzynarodowej. Skonsoliduje ono Państwo Polskie, którego istnienie jest konieczne dla bezpieczeństwa Francji. Niemcy, które już miały nadzieję wejść w stosunki bezpośrednie z Sowietami, aby rzucić czerwone armie przeciw wrogowi zza Renu, będą zmuszone wyrzec się osiągnięcia tymi środkami przekreślenia traktatu wersalskiego.

“

(11)

Bitwę Warszawską niemal natychmiast nazwano Cudem nad Wisłą. Określenie to było przede wszystkim wykorzystywane przez Narodową Demokrację, aby zdyskredytować osiągnięcia Józefa Piłsudskiego.

Przedstawiciele endecji woleli przypisywać zwycięstwo siłom nadprzyrodzonym, tym bardziej że przełomowy dzień Bitwy Warszawskiej, 15 sierpnia 1920 r., zbiegł się w czasie ze świętem Matki Boskiej Zielnej. Niemal natychmiast jednak pojawiły się głosy sprzeciwu wobec tego określenia. W ten sposób wypowiadał się Ignacy Daszyński, wicepremier Rządu Obrony Narodowej:

16 września 1920 r. rozpoczęły się polsko‑bolszewickie rokowania pokojowe w Rydze pod

przewodnictwem Jana Dąbskiego, choć walki wciąż trwały. 18 października doszło do ostatecznego zawieszenia działań wojennych na froncie między Polską a Rosją, a 18 marca 1921 r. Polska, Rosja oraz Ukraina podpisały traktat pokojowy w Rydze.

Słownik

linia Curzona

brytyjska propozycja linii demarkacyjnej między wojskami polskimi i sowieckimi; pozostawiałaby tereny Galicji Wschodniej, a także Brześć i Wilno po stronie Rosji

linia demarkacyjna

strefa rozdzielająca walczące ze sobą armie lub dwa terytoria na czas rozejmu, do ostatecznego ustalenia granic.

konferencja w Spa

spotkanie przedstawicieli państw ententy, Polski, Czechosłowacji oraz Niemiec 10 lipca 1920 r.

w niewielkiej miejscowości Spa w Belgii; powodem jej zwołania było opóźnienie Niemiec w realizacji postanowień traktatu wersalskiego; Polacy postanowili wykorzystać okazję spotkania

z przedstawicielami Francji oraz Wielkiej Brytanii, aby wymóc na nich wsparcie w wojnie przeciwko bolszewikom

Rada Komisarzy Ludowych

tymczasowy rząd Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej powołany w listopadzie 1917 r.

Rada Obrony Państwa

nadzwyczajny organ powołany 1 lipca 1920 r. w związku ze zbliżającymi się wojskami Armii Czerwonej, bezpośrednio zagrażającym państwu polskiemu; decydowała o wszystkich sprawach dotyczących prowadzenia wojny, a na jej czele stał Józef Piłsudski

ententa

(z fr. entente – porozumienie) przymierze Wielkiej Brytanii, Francji oraz Rosji, które swoje źródło miało Aneta Niewęgłowska

Fakty i mity o bitwie na przedpolach Warszawy

Więc obmyślono „Cud nad Wisłą”, zrobiono po kolei gen. J. Hallera, Sikorskiego, ks. Skorupkę, a wreszcie Matkę Boską zwycięzcami, byle tylko nie zawdzięczać Piłsudskiemu ocalenia, choć laik każdy może łatwo zrozumieć istotę tego ocalenia, jego przebieg wojenny i doniosłość.

Źródło: Aneta Niewęgłowska, Fakty i mity o bitwie na przedpolach Warszawy, [w:] Od Bitwy Warszawskiej do Traktatu Ryskiego, red. T.

Skoczek, Warszawa 2014, s. 59.

“

(12)

jeszcze w XIX w.; podczas I wojny światowej do państw tworzących trzon ententy na różnych etapach konﬂiktu dołączyło 25 krajów

Słowa kluczowe

Bitwa Warszawska, Radzymin, Warszawa, bolszewicy, Armia Czerwona, Zadwórze, linia Curzona, ententa, konferencja w Spa

Bibliograﬁa

1920. Wojna o Polskę, red. A. Knyt, Warszawa 2010.

A. Nowak, Pierwsza zdrada Zachodu: 1920 – zapomniany appeasement, Warszawa 2015.

E. Vincent D'Abernon, Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą 1920, Warszawa 1932.

Od Bitwy Warszawskiej do Traktatu Ryskiego, red. T. Skoczek, Warszawa 2015.

(13)

Mapa interaktywna

Polecenie 1

Przyjrzyj się mapie frontu wschodniego w pierwszej połowie 1920. Zapoznaj się z fragmentami wspomnień różnych osób: polityków, wojskowych, mieszkańców miast.

Polecenie 2

Odpowiedz na pytania: Na jakich zagadnieniach skupiali się autorzy tych wspomnień? Jakie emocje im towarzyszyły?

(14)

Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Przyjrzyj się obrazowi Zdzisława Jasińskiego (1863–1932) Alegoria zwycięstwa w 1920 roku, a następnie wykonaj polecenia.

Zdzisław Jasiński, Alegoria zwycięstwa w 1920 roku (Warszawo naprzód), 1920 r.

Ćwiczenie 2

Wybierz trzy twoim zdaniem decydujące wydarzenia z okresu walk polsko‑bolszewickich i umieść je na osi czasu. Uzasadnij krótko swój wybór.

W pierwszym z pól wpisz datę wydarzenia, pole na ilustrację pozostaw puste, w trzecim polu wpisz nazwę wydarzenia, a w ostatnim uzasadnij swój wybór. Nowe wydarzenie wstaw za pomocą przycisku „Dodaj”.

Ćwiczenie 3

Bitwa Warszawska zakończyła się sukcesem m.in. dzięki odważnej decyzji Józefa Piłsudskiego

o przeprowadzeniu kontruderzenia znad Wieprza. Zapoznaj się z fragmentem rozkazu marszałka Polski oraz mapą ukazującą zmieniające się położenie wojsk polskich i odpowiedz na pytanie.

Fragment rozkazu nr 8358/III:

Przewodnią ideą operacyjną Naczelnego Dowództwa na najbliższy czas jest:

1. wiązać nieprzyjaciela na południu, przesłaniając Lwów i zagłębie na owe,

2. na północy nie dopuścić do oskrzydlenia wzdłuż granicy niemieckiej oraz osłabić nieprzyjaciela przez krwawe odbicie jego oczekiwanych na przyczółkach

warszawskich ataków,

“

醙

難

(15)

Pierwszy etap rosyjskiego natarcia na Warszawę.

Druga faza Bitwy Warszawskiej – kontruderzenie znad Wieprza.

3. centrum ma zadanie ofensywne: szybkie zebranie na dolnym Wieprzu armji manewrowej, która by uderzyła następnie na ﬂankę i tyły nieprzyjaciela, atakującego Warszawę, i rozbiła go; grupa wojsk na górnym Wieprzu, zebrana początkowo dla ochrony koncentracji armii manewrowej od wschodu

i południowego wschodu, dołączyłaby się następnie do akcji armji manewrowej w kierunku północno‑wschodnim. Wtedy też współdziałanie wojsk odcinka północnego jest brane pod uwagę.

Źródło: Tekst rozkazu dostępny online na portalu Historia.org.

Ćwiczenie 4

Przeanalizuj polskie oraz bolszewickie plakaty propagandowe z 1920 r., a następnie wykonaj polecenia.

難

(16)

1. Tylko własne wojsko obroni kraj i naród. Źródło: studiowschod.pl, domena publiczna.

2. Do broni! Ojczyzna was wzywa!, 1920 r.

Źródło: Muzeum Plakatu w Wilanowie, Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie, domena publiczna.

3. Polski plakat rekrutacyjny z lipca 1920 r., Do broni! Ratujmy Ojczyznę! Pamiętajmy dobrze o naszym przyszłym losie. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

(17)

4. Polski plakat propagandowy z 1920 r., Bij bolszewika. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

5. Polski plakat propagandowy przedstawiający Lwa Trockiego, lipiec 1920 r.

6. Sowiecki plakat propagandowy z 1920 r., Czym kończą się pańskie pomysły. Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

 



 



(18)

7. Ukraińców i Rosjan łączy hasło jedno: nie będzie pan nad robotnikiem rządził, maj 1920 r.

8. Spiesz się pana mocno lać, barona też nie zapomnij . Napisy na postaciach (od lewej): „Polski pan”, „Żołnierz Armii Czerwonej”, „Baron Wrangel”.

Źródło: graﬁk.rp.pl, tylko do użytku edukacyjnego.

(19)

Ćwiczenie 5

Przeprowadź analizę obrazu Jerzego Kossaka Cud nad Wisłą i odpowiedz na pytanie.

Jerzy Kossak, Cud nad Wisłą, 1930 r.

Źródło: bliskopolski.pl, tylko do użytku edukacyjnego.

Ćwiczenie 6

Na podstawie poniższych tekstów źródłowych, a także całej lekcji odpowiedz na pytania.

Edgar Vincent D’Abernon

Zasadnicze znaczenie polskiego zwycięstwa nie ulega najmniejszej wątpliwości;

gdyby wojska sowieckie przełamały opór armii polskiej i zdobyły Warszawę, wówczas bolszewizm ogarnąłby i cały kontynent. W Niemczech, w każdym większym mieście agenci komunistyczni czynili potajemne przygotowania,

nakreślony był przez nich zupełnie zdecydowany program działania […]. Są liczne dowody na to, iż rząd moskiewski skupiający swe siły do walki z Polską miał cele o wiele rozleglejsze i dalej idące niż samo zdobycie Warszawy. Jego ambicja, jego ufne oczekiwanie zwycięstwa, rozciągało się na kraje leżące na zachód od Wisły i sięgnęło daleko poza granice Polski.

Źródło: Edgar Vincent D’Abernon, [w:] 1920. Wojna o Polskę, oprac. A. Knyt, Warszawa 2010, s. 188.

“

Gen. Maxime Weygand

Wspaniałe zwycięstwo polskie pociągnie za sobą konsekwencje o nieobliczalnej ważności dla sytuacji międzynarodowej. Skonsoliduje ono Państwo Polskie, którego istnienie jest konieczne dla bezpieczeństwa Francji. Niemcy, które już miały nadzieję wejść w stosunki bezpośrednie z Sowietami, aby rzucić czerwone armie przeciw wrogowi zza Renu, będą zmuszone wyrzec się osiągnięcia tymi środkami

“

醙

難

(20)

przekreślenia traktatu wersalskiego […].

Źródło: Gen. Maxime Weygand, [w:] 1920. Wojna o Polskę, oprac. A. Knyt, Warszawa 2010, s. 188.

Norman Davies

Orzeł biały, czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920

[…] w kraju katolickim urok tego powiedzenia był nieodparty. Werbalizowano klimat, który rozbrzmiewał ze wszystkich ambon: dawało wyraz wierze każdego pobożnego katolika, że ziemia wybrana została ocalona mocą Boską. Wiara ta zrodziła całą serię objawień, podczas których Czarna Madonna z Częstochowy, Święta Patronka Ojczyzny, schodziła z ognistej chmury nad okopami Radzymina, by porazić hordy bolszewickie. Teza ta miała jednak pewne konsekwencje: jeśli to Bóg uczynił ten cud, musiał wszak posłużyć się jakimś wysłannikiem. Raczej na pewno nie mógł to być Piłsudski – towarzysz rewolucjonistów i socjalistów, przyjaciel Żydów i ateistów. Ostateczne rozwiązanie podał hrabia Zamoyski, polski ambasador w Paryżu, narodowy demokrata oraz człowiek wojennego Komitetu Narodowego Dmowskiego, oﬁcjalnie dziękując rządowi francuskiemu za usługi generała

Weyganda. Legenda stała się wersją obowiązującą.

Źródło: Norman Davies, Orzeł biały, czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920, tłum. A. Pawelec, Kraków 1998, s. 226.

“

Aneta Niewęgłowska

Gen. Maxime Weygand

Cud Wisły powiedziano. Cud, czy to znaczy zdarzenie, w którym objawia się ręka Opatrzności? Nie ja będę temu przeczył, bo podziwiałem, w owym sierpniowym 1920 r., z jaką żarliwością naród polski padał na kolana w kościołach i szedł w procesjach po ulicach Warszawy. […] Lecz, jak mówią nasze stare przysłowia:

pomagaj sobie, a niebo ci dopomoże […]. A potem, w czasie ciężkich przejść roku 1920, widzieliśmy, jak bardzo sobie pomagała i jak, sprowadzona niemal do

własnych tylko zasobów, dzięki silnej woli rządu, dowództwa, nieustannie odwadze i oﬁarności żołnierzy, wierze wszystkich Polaków w losy Ojczyzny, mogła podnieść się z klęski w sposób tak prawdziwie niezwykły.

Źródło: Aneta Niewęgłowska, Gen. Maxime Weygand, [w:] Fakty i mity o bitwie na przedpolach Warszawy [w:] Od Bitwy Warszawskiej do Traktatu Ryskiego, red. T. Skoczek, Warszawa 2015, s. 60.

“

Ćwiczenie 7

Zdecyduj, czy dobrane zdjęcie, imiona i nazwiska, funkcje oraz cytaty pasują do siebie.

Jeśli uważasz, że wszystkie elementy pasują do siebie zaznacz „Tak”, jeśli uważasz, że elementy nie pasują do

難

(21)

siebie zaznacz „Nie”, następnie kliknij „Losuj”, aby ćwiczenie wylosowało nową grupę elementów.

Włodzimierz Lenin Dowódca 5. Armii

“Rząd polski waha się i miota oraz

oświadcza, że zaproponuje nam

nowe warunki pokoju. Prosimy bardzo, panowie

obszarnicy i kapitaliści, rozpatrzenia

polskich warunków nigdy nie odmówimy. [...]

My również będziemy mówili

o pokoju, ale nie z wami, polscy obszarnicy i polscy

burżuje, lecz z polskimi robotnikami

i chłopami, i zobaczymy, co

z tych rozmów wyniknie.”

Źródło: 1920.

Wojna o Polskę, red. Agnieszka Knyt, Warszawa

2010, s. 149.

(22)

Gen. Władysław Sikorski

Przewodniczący Tymczasowego

Komitetu Rewolucyjnego

Polski

“Żołnierze Armii Czerwonej!

Nadszedł czas rozrachunku.

Nasze wojska na całym froncie przechodzą do ofensywy. Setki tysięcy żołnierzy

są gotowe do strasznego dla wroga uderzenia.

Wielki pojedynek zadecyduje o losie

wojny rosyjskiego narodu z polskimi najeźdźcami. [...]

Przed atakiem napełnijcie swoje

serca gniewem i bezwzględnością.

Zemścijcie się [...]

za drwiny polskiej szlachty nad rewolucyjnym narodem rosyjskim

i naszym krajem.

W krwi rozgromionej armii

polskiej utopcie przestępczy rząd

Piłsudskiego”.

Źródło:1920.

2010, s. 79.

“Waleczna Armia Czerwona wkroczyła na terytorium Polski

jako czynny współbojownik

w walce proletariatu

polskiego z pańskim i burżuazyjnym

ciemiężcą.

Wyrażając na

(23)

Gen. Michaił Tuchaczewski

Przewodniczący Rady Komisarzy

Ludowych

wasze ręce całej robotniczo- chłopskiej Rosji

głęboką wdzięczność za te skuteczna pomoc, uważam za swój

obowiązek poinformować

Was, że do kierowania pracami na terytorium wyzwolonym od panów utworzono

Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski [...] mamy

nadzieję w najbliższym

czasie doprowadzić szczęśliwie do

końca sprawę wyzwolenia robotniczo- chłopskiej Polski

i zatknąć Czerwony Sztandar rewolucji

nad najbliższa Rosji twierdzę imperializmu

i reakcji”.

Źródło: 1920.

2010, s. 114.

(24)

Julian

Marchlewski Naczelnik Państwa

“Na zajmowanych obecnie pozycjach każdy dowódca wytrwac musi do

ostatniego człowieka, chociażby chwilowo był

otoczony ze wszystkich stron, jeżeli nie otrzyma rozkazu cofnięcia się. [...] Na odcinku 5 Armii rozgrywaja sie losy Warszawy i losy Polski. Nie

dopuszczę do tego, by lekkomyślność czy

bezmyślność niektórych oﬁcerów zgubiła

Ojczyznę. Złych żołnierzy usunę bezwzględnie,

z dobrymi wytrwam na

stanowisku i zwyciężę”

Źródło: 1920.

2010, s. 142.

(25)

Marszałek Polski Józef Piłsudski

Dowódca Frontu Zachodniego Armii

Czerwonej

“Nieraz, żołnierze, łzy cisnęły mi się

do oczu, gdym widział wśród szeregów wojsk

prowadzonych przeze mnie wasze

bose, pokaleczone stopy, które już

przemierzyły niezmierne przestrzenie, gdym

widział brudne łachmany, pokrywające wasze ciało, gdym

musiał obrywać wasze skromne racje żołnierskie,

i żądać często, byście o głodzie i chłodzie szli do krwawego boju [...]

Żołnierze!

Zrobiliście Polskę mocna, pewną siebie i swobodną.

Możecie być dumni i zadowoleni ze spełnienia swego

obowiązku. Kraj, co w dwa lata potraﬁ wytworzyć

takiego żołnierza, jakim wy jesteście,

może spokojnie patrzeć w przyszłość.

Dziękuję wam raz jeszcze!”

Źródło: Rozkaz zawiadamiający o podpisaniu zawieszenia broni

między Polską a Rosją Sowiecką,

10 października 1920 roku, dostępny online www.jpilsudski.org

Źródło fotograﬁi: Wikimedia Commons, domena publiczna.

(26)

Źródło fotograﬁi: Wikimedia Commons, domena publiczna.

(27)

Dla nauczyciela

Autor: Martyna Wojtowicz Przedmiot: Historia

Temat: Cud nad Wisłą. Kontrofensywa bolszewicka i Bitwa Warszawska w 1920 r.

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe Zakres podstawowy

XLI. Walka o odrodzenie państwa polskiego po I wojnie światowej. Uczeń:

4) charakteryzuje proces kształtowania się polskiej granicy wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem wojny polsko‑bolszewickiej;

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

XLI. Walka o odrodzenie państwa polskiego po I wojnie światowej. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:

2) opisuje genezę i przebieg wojny polsko‑bolszewickiej oraz jej powiązanie z kwes ą ukraińską i litewską;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;

kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia, dlaczego Święto Wojska Polskiego obchodzi się w Polsce 15 sierpnia.

ocenia, czy słusznie Bitwę Warszawską z 1920 r. określa się jako Cud nad Wisłą lub 18. decydującą bitwą w dziejach świata.

przytacza argumenty w innych sporach na temat bitwy.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;

konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);

dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;

praca w parach;

praca całego zespołu klasowego.

(28)

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale;

tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;

telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom e‑materiał „Cud nad Wisłą. Kontrofensywa bolszewicka i Bitwa Warszawska w 1920 r.”. Prosi uczestników zajęć o zapoznanie się z tekstem w sekcji „Przeczytaj” tak, aby podczas lekcji mogli w niej aktywnie uczestniczyć i wykonywać polecenia.

2. Chętni/wybrani uczniowie przygotowują prezentację na podstawie informacji zawartych w sekcji

„Przeczytaj”.

Faza wstępna:

1. Wyświetlenie tematu i celów zajęć oraz wspólne z uczniami ustalenie kryteriów sukcesu.

2. Raport z przygotowań. Nauczyciel za pomocą dostępnego w panelu użytkownika raportu sprawdza przygotowanie uczniów do lekcji, m.in. kto zapoznał się z udostępnionym e‑materiałem.

Prowadzący zadaje uczniom pytanie o umiejscowienie tematu lekcji w czasie. Pyta: W jakim okresie się znajdujemy? Co ważnego działo się wcześniej?

Faza realizacyjna:

1. Prezentacje uczniów. Wskazani przed lekcją uczniowie prezentują i omawiają efekty swojej pracy.

Nauczyciel oraz inni uczniowie zadają pytania prezentującym, w razie potrzeby uzupełniając ich wypowiedzi.

2. Nauczyciel wyjaśnia treść polecenia nr 1 „Przyjrzyj się mapie frontu wschodniego w pierwszej połowie 1920. Zapoznaj się z fragmentami wspomnień różnych osób – polityków, wojskowych, mieszkańców miast.”, w kolejnym etapie wybrany uczeń rozwiązuje je i opisuje kolejno wykonywane kroki.Nauczyciel czyta polecenie 2: „Odpowiedz na pytania: Na jakich zagadnieniach skupiali się autorzy tych wspomnień? Jakie emocje im towarzyszyły?” i poleca uczniom, aby wykonali je

w parach. Wybrana osoba prezentuje propozycję odpowiedzi, a pozostali uczniowie ustosunkowują się do niej. Nauczyciel w razie potrzeby uzupełnia ją, udziela też uczniom informacji zwrotnej.

3. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Uczniowie wykonują indywidualnie ćwiczenia interaktywne nr od 1 do 5 z sekcji „Sprawdź się”. Wyniki pracy omawiane są na forum i komentowane przez nauczyciela.

4. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Uczniowie dobierają się w pary i wykonują ćwiczenia nr od 6 do 8 wyświetlone przez nauczyciela na tablicy. Konsultują swoje rozwiązania z inną parą uczniów

i ustalają jedną wersję odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie, pracując w parach, tworzą krzyżówkę podsumowującą zajęcia. Pary siedzące obok siebie wymieniają się krzyżówkami i je rozwiązują.

2. Nauczyciel omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów, udzielając im tym samym informacji zwrotnej.

Praca domowa:

1. Wykonaj w domu ćwiczenia niezrealizowane na lekcji.

Materiały pomocnicze

Andrzej Nowak, Pierwsza zdrada Zachodu: 1920 – zapomniany appeasement, Warszawa 2015.

1920. Wojna o Polskę, red. Agnieszka Knyt, Warszawa 2010.

(29)

Edgar Vincent D'Abernon, Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą 1920, Warszawa 1932.

Od Bitwy Warszawskiej do Traktatu Ryskiego, red. Tadeusz Skoczek, Warszawa 2015.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oﬁcyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.

Czasopismo historyczne Mówią wieki

E. Brudnik, A. Moszyńska, B. Owczarska, Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizujących, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2011.

Wybór tekstów źródłowych do wskazanej epoki.

Wskazówki metodyczne:

Informacje z sekcji „Mapa interaktywna” mogą być wykorzystane w trakcie lekcji do pracy uczniów w parach lub samodzielnie.