Lesław Pauli
O kształceniu adwokatów w dawnej
Polsce
Palestra 42/5-6(485-486), 152-161
1998
„P alestra” przed laty
m ilic ja n ta czy in n e g o św ia d k a . M u sim y to c z y n ić d la n a ś w ie tle n ia s p r a w y ze w s z y s tk ic h m o ż liw y c h p u n k tó w w id z e n ia , m .in . z p u n k tu w id z e n ia o s k a r żo n e g o .
J e ste ś m y p rz e c iw n i s ą d o m d o ra ź n y m i p ro c e s o m p o k a z o w y m .
W b r e w n a sz y m p rz y z ie m n y m in te re s o m je ste śm y z w o le n n ik a m i a m n e s tii. Ł a g o d z i o n a s u ro w o ś ć p r a w i s u ro w o ś ć k ar. G d y b y n ie a m n e stia , w ie lu n ie w in n y c h lu d z i b y ło b y d z iś re h a b ilito w a n y c h p o śm ie rtn ie .
Je s te śm y za z a w ie s z e n ie m k a ry p o d w a ru n k ie m w y n a g ro d z e n ia s z k ó d w y rz ą d z o n y c h p rz e s tę p s tw e m . P rz y łą c z a m y się w tej części d o g ło su P ie r w sze g o P re z e sa S ą d u N a jw y ż sz e g o . U w a ż a m y je d n a k , że in sty tu c ja z a w ie s z e n ia k a ry - w o g ó le n ie s ta n o w i ry z y k a d la w y m ia ru sp ra w ie d liw o ś c i. Jeż eli b o w ie m p rz e stę p c a , k tó re m u w a ru n k o w o z a w ie s z o n o k arę, n ie p o p e łn i n o w e g o p rz e s tę p s tw a , z a w ie sz e n ie k a ry b y ło celo w e i słu sz n e . G d y z a ś p o p e łn i o n n o w e p rz e s tę p s tw o , m u s i o d c ie rp ie ć d a w n ą i n o w ą karę.
D la a d w o k a tu r y z a g a d n ie n ie w y m ia ru s p ra w ie d liw o ś c i n ie leży w p ła s z cz y ź n ie s u ro w o śc i czy ła g o d n o śc i są d ó w : N ie c h s ę d z ia b ę d z ie s u ro w y ta m , g d z ie trz e b a , i n ie c h jeg o ła g o d n o ś ć n ie w y ra ż a się w ty m , że b ra k d o w o d u w in y lu b cech p rz e s tę p s tw a w c z y n ie z a rz u c a n y m o s k a rż o n e m u p o c z y tu je za o k o lic z n o ść ła g o d z ą c ą . C h cem y , a b y s ę d z ia b y ł s u ro w y , g d z ie trze b a, i ł a g o d n y , g d z ie trz e b a . C h cem y , b y b y ł s p ra w ie d liw y . P rz y w ią z u je m y n a jw ię k s z ą w a g ę d o n ie z a w isło śc i sę d z ie g o . N ie w c h o d z im y w jeg o su m ie n ie , g d y ż w to k u in stan cji p o p ra w i się z b y t s u r o w ą czy z b y t ła g o d n ą k a rę (...).
I b ę d z ie m y w a lc z y li o su m ie n ie i serce sę d z ie g o , o n ie z a w isło ść s ę d z ie g o z ta k ą m o c ą i ża rliw o śc ią , z ja k ą w s ta ro ż y tn o ś c i lu d w a lc z y ł o m u ry sw o jeg o m ia sta ."
Lesław Pauli
adw okat
O kształceniu adw okatów w dawnej Polsce
In sty tu c ja z a w o d o w y c h z a s tę p c ó w s tro n p ro c e so w y c h p o ja w iła się w P o l sce w w ie k u XVI. R o z w in ę ła się o n a z in sty tu q 'i z a s tę p c ó w p ro c e so w y c h z w a n y c h p ro k u r a to ra m i (procuratores), k tó rz y ju ż w w ie k a c h śre d n ic h - o b o k w c z e śn ie jsz y c h o d n ich rz e c z n ik ó w , czy li tz w . p ro lo k u to ró w (prolocutores) - w y s tę p o w a li z a ró w n o w p ro c e sie n a Z a c h o d z ie E u ro p y 1, jak i w p ro cesie p o ls k im 2. Ś re d n io w ie c z n i p ro k u r a to rz y n ie tra k to w a li je d n a k sw y ch c z y n n o ści z a w o d o w o . Byli to z a s tę p c y p rz y p a d k o w i, k tó rz y p o d e jm o w a li się z a s tę p s tw a w p ro c e sie z racji sw e g o o so b iste g o s to s u n k u d o s tro n y 3.
P a le s tr a s ta ro p o ls k a jak o o d rę b n a k o rp o ra c ja z a w o d o w a b y ła w ięc d o p ie ro tw o r e m c z a s ó w n o w o ż y tn y c h . O rg a n iz a c ja jej o p ie ra ła się g łó w n ie n a z w y c z a ju , a ty lk o n ie k tó re k w e stie z n a la z ły u re g u lo w a n ie w p o z y ty w n y c h p r z e p is a c h p ra w a s ta n o w io n e g o 4. N ie b y ła to k o rp o ra c ja je d n o lita , o d p o w ia d a ją c a ściśle dzisiejszej a d w o k a tu rz e . D o p a le s try z a lic z a n o b o w ie m n ie ty lk o o s o b y tru d n ią c e się ex professo z a s tę p s tw e m s tro n p ro c e so w y c h , tj. n ie ty lk o a d w o k a tó w i ich d e p e n d e n tó w , ale ró w n ie ż u rz ę d n ik ó w k a n c e la rii s ą d o w y c h ró ż n y c h sto p n ii: re g e n tó w , s u s c e p ta n tó w , in d u c e n tó w , le k ta n tó w i in n y c h 5. M o ż n a z a te m m ó w ić o p a le s trz e sensu stricto i p a le s trz e sensu largo.
Ź r ó d łe m p o z n a n ia d z ie jó w p a le s try sta ro p o lsk ie j s ą n ie ty lk o te k s ty u s ta w , m a te r ia ły p ra k ty k i są d o w e j cz y d a w n a lite ra tu ra p ra w n ic z a , ale ró w n ie ż lite r a tu r a p a m ię tn ik a rs k a i o b y cz ajo w a. Z m a te r ia łu teg o k o rz y s ta ło ju ż w ie lu a u to ró w , k tó rz y w p ra c a c h sw y c h sp ec ja ln ie lu b p rz y g o d n ie z a jm o w a li się p ro b le m e m a d w o k a tu ry w d a w n e j Polsce. M niej lu b w ięcej w y c z e rp u ją c e w ia d o m o ś c i n a te n te m a t (łąc zen ie z p ro b le m e m z a s tę p s tw a p ro c e s o w e g o w ś re d n io w ie c z u ) p r z y n o s z ą p ra c e R. H u b e g o , K. D u n in a , O . B alze ra, A. K ra u s h a ra , D. A n ca, P. D ą b k o w sk ie g o , S. K u trz e b y , J. R afacza, A . V e tu la n ie - go, S. C a ra , R. T a u b e n sc h la g a , Z. M ay e ra, W . N a m y sło w sk ie g o , I. L e w in a 6, T. R ek a7 o ra z J. B ard a ch a, Z. K a c z m a rc z y k a i B. L e ś n o d o rs k ie g o 8.
C e le m n in ie jsz e g o a r ty k u łu n ie je st b y n ajm n iej re k a p itu la c ja w y n ik ó w d o ty c h c z a s o w y c h b a d a ń n a d c a ło k s z ta łte m p ro b le m ó w d o ty c z ą c y c h d a w n e j p a le s try a n i te ż p ró b a ich k o n ty n u a c ji. C h o d z i m i ty lk o o z w ró c e n ie u w a g i n a je d n o sz c z e g ó ło w e , ale is to tn e z a g a d n ie n ie , a m ia n o w ic ie n a p ro b le m k s z ta ł ce n ia m ło d e j k a d ry a d w o k a c k ie j w d a w n e j Polsce.
P a le stra w ściślejszy m teg o s ło w a z n a c z e n iu (p o m in ą w s z y s ą d o w y p e r so n e l k a n c e la ry jn y ) o b e jm o w a ła w ła śc iw y c h a d w o k a tó w , z w a n y c h p r o k u r a to ra m i, a p ó ź n ie j z w y k le p a tro n a m i, o ra z ich p o m o c n ik ó w , n a o k re ś le n ie k tó ry c h p rz y ję ła się z cz a se m n a z w a d e p e n d e n tó w . P o d z ia ł te n w y s tę p u je w u s ta w o d a w s tw ie p o ra z p ie rw s z y w r. 16739. N ie o z n a c z a to je d n a k , ab y d o p ie ro w te d y p o jaw ili się p o m o c n ic y p a tro n ó w . In sty tu cja d e p e n d e n tó w w y k sz ta łc iła się b o w ie m w d ro d z e z w y c z a ju n ie w ą tp liw ie z n a c z n ie w c z e ś niej, b o jesz c z e w p ie rw sz e j p o ło w ie w ie k u XVII, a m o ż e n a w e t w w ie k u XVI10. U s ta w a z a ś z 1673 r. (której celem b y ło u c h w a le n ie d o ra ź n e g o
subsidium n a w o jn ę t u r e c k ą a n ie re g u lo w a n ie o rg a n iz acji a d w o k a tu r y )
stw ie rd z a je d y n ie istn iejący o d d a w n a s ta n rzeczy .
D e p e n d e n c i p a le stra n c c y d zie lili się z k o lei n a d w ie k a te g o rie . N iż s z y sto p ie ń d e p e n d e n c ji sta n o w iła a p lik a n tu ra . A p lik a n c i by li u ż y w a n i raczej d o funkcji m a n ip u la c y jn y c h . N a le ż a ło d o n ich s p o rz ą d z a n ie w y c ią g ó w i o d p isó w z d o k u m e n tó w , a k tó w i k sią g s ą d o w y c h o ra z w y k o n y w a n ie w s z e lk ic h zleceń p ry n c y p a ła , k tó re n ie w y m a g a ły jeszcze w ięk szej r u ty n y i z n a jo m o ś c i tajn ik ó w p ra w a . N o sili z a p a tro n a m i d o s ą d u a k ta i k siążk i p ra w n ic z e , d o rę cza li p o c z tę , a cz ęsto u ż y w a n i b y li d o p o s łu g n ie m ający ch z g o ła n ic w sp ó ln e g o z n a u k ą z a w o d u . D o ty c z y ło to z w ła s z c z a ty c h a p lik a n tó w , k tó rz y
„Palestra” przed laty
p o z o s ta w a li z p ry n c y p a łe m w e w s p ó ln o ś c i d o m o w e j; n ie m ając m a te ria ln e j n ie z a le ż n o śc i, p o jm o w a li o n i sw e o b o w ią z k i ja k o t w a r d ą d ro g ę d o z d o b y c ia w p rz y sz ło ś c i s a m o d z ie ln e j i in tra tn e j p ro fe sji11. Byli je d n a k i tacy ap lik a n c i, k tó rz y , k o rz y sta ją c z e s w y c h k oligacji i m ajętn o ści, p ro w a d z ili s a m o d z ie ln y i p ró ż n ia c z y try b ż y c ia .12 T y m n ie z a le ż a ło z w y k le n a k a rie rz e w p a le strz e . N ie tra k tu ją c p o w a ż n ie sw o ic h o b o w ią z k ó w , p ra g n ę li ty lk o p o z n a ć p o w ie r z c h o w n ie p ra w o i m e c h a n iz m s ą d o w y , ab y n a b r a ć z e w n ę trz n e g o p o lo r u lu d z i w y k s z ta łc o n y c h i o b e z n a n y c h z ż y c ie m s p o łe c z n y m . P o o d b y c iu takiej p ra k ty k i w ra c a li w sw o je s tro n y - ja k p is z e H u g o K ołłątaj - „ ja k o lu d z ie u d o s k o n a le n i, a b y w s w y c h w o je w ó d z tw a c h p o s ia d a ć m o g li u r z ę d y c z y n n e lu b n ie c z y n n e , a b y ich w y b ie ra n o n a p o s łó w d o se jm u lu b n a d e p u ta tó w d o tr y b u n a łu 13.
W y ż s z ą g r u p ę w ś r ó d d e p e n d e n tó w sta n o w ili ag en ci. W y k o n y w a li o n i fu n k cje p o m o c n ic z e , w y m a g a ją c e ju ż p e w n e g o fa c h o w e g o p rz y g o to w a n ia . Jak p o d a je K ołłątaj - „ w p ra w ili się d o p is a n ia ró ż n y c h tra n s a k c y i, m a n ife s tó w , p o z w ó w , d o s ta w a n ia u s ą d u , d o z a p is a n ia k o m p a ry c y i, d o w p r o w a d z e n ia ak c esso ry jó w , in d u k t i re p lik , d o p o d a n ia k o n k lu z y i, k tó ra b y ć p o w in n a z a s a d ą d e k r e tu " 14. P o d k o n ie c sw ojej p ra k ty k i d e p e n d e n c k ie j m ieli ju ż z n a c z n y s to p ie ń s a m o d z ie ln o ś c i w p ro w a d z e n iu z le c o n y c h im p r z e z p ry n - c y p a łó w czy n n o ści. P o k ilk u la ta c h p ra c y , z a z w y c z a j d w ó c h d o cz terech , a cz a se m i w ięcej (w z a le ż n o śc i o d d o b re j w o li p ry n c y p a ła , c z ę sto z a ś ta k ż e o d p o s ia d a n y c h s to s u n k ó w i p ro tek c ji), u z y s k iw a li „ p ro m o c ję d o p a tro n iz a - cji", p rz y c z y m - jeże li n ie p o s ia d a li s z la c h e c tw a - o trz y m y w a li p rz y w ile j u ż y w a n ia sz la c h e c k ie g o ty tu łu generosus15.
Jak z p o w y ż s z e g o w y n ik a , c z ło n k o s tw o p a le s try p rz e z d łu g i cz as n ie b y ło m o n o p o le m sz la c h ty . W XVII s tu le c iu p a le s tra n c i-m ie s z c z a n ie , z a ró w n o d e p e n d e n c ji, jak i s a m o d z ie ln i p a tro n i, w c a le n ie n a le ż e li d o r z a d k o ś c i16. S tan te n u le g ł je d n a k n ie k o rz y s tn e j z m ia n ie w c iąg u w ie k u XVIII. E p o k a sask a ta k ż e i n a ty m p o lu p o z o s ta w iła p o so b ie s m u tn ą k a r tę w p o sta c i w y ra ź n e g o p rz e p is u k o n sty tu c ji sejm o w ej z 1726 r., w m y śl k tó re g o „ p a tr o n o w ie i agenci w T ry b u n a ła c h p o w in n i b y ć s z la c h tą " 17. P o d o b n e p o s ta n o w ie n ia - w ięcej lu b m niej e k sk lu z y w n e , ale z a w s z e św ia d c z ą c e o chęci d y s k ry m in o w a n ia „ n iż sz y c h " w a rs tw s p o łe c z n y c h - z n a jd u je m y ró w n ie ż w p ó ź n ie js z y c h p o m n i k ach p ra w n y c h 18.
K a ż d y p a tro n o b o w ią z a n y b y ł z ło ż y ć s ą d o w i w y k a z d e p e n d e n tó w , k tó ry c h z a tr u d n ia ł w sw ojej k a n c e la rii19. B ył to n ie ty lk o ś ro d e k ew id e n cji, ale z a ra z e m a k t o g łęb szej treści, p rz e z k tó ry p a tr o n b r a ł n a sieb ie o d p o w ie d z ia l n o ść z a p o s tę p o w a n ie s w o ic h e le w ó w . Z tej te ż p rz y c z y n y m ie w a li a d w o k a c i p o w a ż n e cz a se m k ło p o ty . K re w k o ść i w a rc h o ls tw o n ie k tó ry c h d e p e n d e n tó w z n a jd o w a ły b o w ie m n ie ra z u p u s t w h u la s z c z y m try b ie życia, a w a n tu m ic t- w ie, a n a w e t w ja w n y c h g w a łta c h z b ro n ią w r ę k u 20. W y c h o w a n k o w ie p a le s try „w łó c zy li się p o ca ły c h n o ca ch , n a p a d a li n a ro n ty , n a p a s to w a li s tu d e n tó w lu b m ie s z c z a n " . S łu d z y z a ś ich, z d e m o ra liz o w a n i g o rsz ą c y m
p rz y k ła d e m sw o ic h m ło d y c h p a n ó w , „ p o d r a tu s z e m fo rm o w a li w ie lk ie koła, w y b ierali sob ie m a rs z a łk a , n a p a s to w a li p rz e c h o d z ą c y c h lu d z i w y z y w a ją c ich w kije. T rzeb a się im b y ło o p łaca ć, k to ch ciał u n ik n ą ć złeg o obejścia. Ż y d z i p rz e c h o d z ą c y re g u la rn ie p ła c ić m u sie li k o z u b a le c , a k a h a ł m iejsco w y d a w a ł p e w n ą m ia rę m io d u d la tej h a ła s tr y i p o d a r u n e k d la ich m a rs z a łk a " 21.
D o o b o w ią z k ó w p a tro n ó w n a le ż a ła te ż tro s k a o w y k s z ta łc e n ie a p lik a n tó w i ag e n tó w . M ieli b y ć m is trz a m i ich w ie d z y p ra w n ic z e j i w p ro w a d z a ć , ich w za w iłe a rk a n a sto s o w a n ia p r a w a w p ra k ty c e s ą d o w e j22. D o s ta w a li z a ś e le m e n t s u ro w y , m a ło z p r a w e m o trz a s k a n y , a lb o w ie m rz a d k o k tó ry k a n d y d a t d o p a le s try m ó g ł się p o c h lu b ić d y p lo m e m u k o ń c z e n ia w y ż sz y c h s tu d ió w p ra w n ic z y c h . Jeżeli z a ś n a w e t ta k i się c z a se m trafił, to i o n n ie z n a ł z u p e łn ie s to so w a n e g o w s ą d a c h sz la c h e c k ic h ro d z im e g o p ra w a zie m sk ie g o . W u c z e ln ia c h p o lsk ic h - jak U n iw e rs y te t Ja g ie llo ń sk i w K ra k o w ie, A k a d e m ia L u b ra ń sk ie g o w P o z n a n iu czy G im n a z ju m A k a d e m ic k ie w G d a ń s k u - n ie u c z o n o an i p ra w a p o lsk ie g o , a n i sto s o w a n e g o w m ia s ta c h p o ls k ic h p ra w a n iem ieck ieg o . „S ą u c z e n i - p is a ł jeszc ze w XVI w . je d e n ze z n a w c ó w p ra w a m iejsk ie g o w P olsce Ja n C e ra s in u s K irste in - k tó rz y o trz y m u ją w y so k ie u p o s a ż e n ia ze s k a rb u p u b lic z n e g o z a to, że z a jm u ją się p o części p ra w e m c e sa rsk im (tj. rz y m s k im - u w a g a m o ja L.P.), p o części p ra w e m k a n o n ic z n y m . N ie w id z ia łe m n a to m ia s t d o tą d ż a d n e g o p ro fe so ra , k tó ry w y k ła d a łb y o s ta tu ta c h g e n e ra ln y c h K ró le stw a (tj. p o lsk ie p r a w o z ie m s k ie - u w a g a m o ja L.P.) a lb o p r a w o m a g d e b u rs k ie ; a p rz e c ie ż te p r a w a s ą u n a s w c z ę s ts z y m u ż y c iu n iż ta m te " 23.
P rz e d m io te m w y k ła d ó w a k a d e m ic k ic h w d a w n e j P olsce by ło w ięc w z a sa d z ie ty lk o p ra w o k a n o n ic z n e i p ra w o rzy m sk ie. Z e szk ó ł w y c h o d z ili z a te m juryści, k tó rz y m ieli w p ra w d z ie teo re ty czn e p rz y g o to w a n ie p ra w n ic z e , ale w m a ły m jed y n ie s to p n iu m o g li z n ieg o k o rz y sta ć w p ra cy za w o d o w ej. Z n ajo m o ść p ra w a k a n o n ic z n e g o u m o ż liw ia ła k a rie rę ty lk o w s ą d a c h d u c h o w ny ch . N a to m ia st b ieg ło ść w p ra w ie rz y m sk im n ie m o g ła s a m a p rz e z się z a stą p ić znajo m ości p ra w a z iem sk ieg o czy m iejskiego, n iezb ę d n ej d la osób w y stę p u ją c y c h p rz e d s ą d a m i szlac h eck im i czy m ie sz c z a ń sk im i24. R ecepcja p ra w a rz y m sk ieg o , k tó ra w ep o ce R e n e sa n su o d e g ra ła ta k w a ż n ą ro lę w k sz ta ł to w a n iu się p ra w a n a Z a c h o d z ie E u ro p y 25, n ie o m in ęła co p r a w d a tak że i P olski. Jak w sk a z u ją n a to ch o ciażb y d z ie ła Jan a C era sin u sa i B artłom ieja G roickiego, p rz e n ik n ę ło o n o w p e w n y m s to p n iu d o p ra w a m iejskiego 26. B ardziej o p o rn e p rz e c iw k o in filtracjom p ra w a rz y m sk ie g o o k az ało się n a to m ia st p r a w o ziem skie. W in te re sie m a g n a tó w i bo g atej szlach ty leżało b o w iem u trz y m a n ie d a w n e g o p ra w a , k tó re g o k o n s e rw a ty w n o -a g ra m y c h a ra k te r sp rz y ja ł u trw a le n iu sto s u n k ó w fe u d a ln y c h . W k o n sek w en cji p o w s ta ła w P ol sce p a ra d o k s a ln a w p ro s t sp rz e c z n o ść m ię d z y p ra k ty k ą p ra w n ic z ą a n a u c z a n ie m p ra w a w szkołach. Z k a te d r u c z o n o sy s te m ó w p ra w n y c h , k tó ry ch rola d la p ra k ty k i b y ła o g ra n ic zo n a. N a to m ia s t w p ra k ty c e sąd o w e j sto so w a n o p o w s z e c h n ie te sy stem y p ra w n e , k tó re n ie b y ły p rz e d m io te m w y k ła d ó w .
S a m o d z ie ln e o p a n o w a n ie c a ło k s z ta łtu p o lsk ie g o p r a w a z ie m s k ie g o n ie b y ło rz e c z ą ła tw ą . N ie tw o rz y ło o n o b o w ie m je d n o lite g o s y s te m u , a ró ż n o ro d n e jeg o p rz e p is y n ie b y ły s k o d y fik o w a n e . D o m in o w a ło w n im p ra w o z w y c z a jo w e , k tó re g o z w o d y n ie b y ły w y c z e rp u ją c e i m ia ły c h a r a k te r p a r ty k u la rn y . K o n sty tu q 'e se jm o w e , k tó re o d 1506 r. p o c z ę to d r u k o w a ć w s p e c ja ln y c h z b io ra c h , o d n o s iły się g łó w n ie d o z a g a d n ie ń u s tro jo w y c h i a d m in is t ra cy jn y ch , a w m ałej ty lk o m ie rz e u w z g lę d n ia ły p r a w o s ą d o w e 27. C o ra z b a rd z ie j d a w a ła się w P o lsce o d c z u w a ć p o trz e b a k o d y fik ac ji, k tó re j p r z e p ro w a d z e n ia d o m a g a ły się św ia tle jsz e je d n o s tk i i p o s tę p o w e g r u p y s p o łe c z e ń s tw a 28. S ła b o ść w ła d z y n ie p o z w a la ła je d n a k k ró lo w i n a ro z w ią z a n ie te g o z a g a d n ie n ia w p o d o b n y sp o só b , ja k to z ro b io n o n a Z a c h o d z ie . T am a b s o lu tn i m o n a rc h o w ie ru g o w a li k o n s e k w e n tn ie p ra w o z w y c z a jo w e i z a stę p o w a li je s to p n io w o n o w y m i u s ta w a m i i k o d e k sa m i. C z ę sto w c h o d z iły o n e w ży cie z ro z k a z u s a m e g o ty lk o w ła d c y , b e z in g e re n c ji d a w n y c h sejm ó w sta n o w y c h . C e c h o w a ła je te n d e n c ja d o sy ste m a ty z a c ji p rz e p is ó w p ra w n y c h i unifik acji p r a w a w c a ły m p a ń s tw ie , w te n b o w ie m s p o s ó b a b s o lu tn i m o n a rc h o w ie s ta ra li się u m o c n ić sw o je s ta n o w isk o . P o d w z g lę d e m te c h n ik i p ra w n e j u s ta w o d a w s tw o to g ó ro w a ło n a d p ry m ity w n y m i, k a z u is ty c z n y m i i n ie u s y s te m a ty z o w a n y m i n o rm a m i p r a w a z w y c z a jo w e g o . R ó ż n iło się też o d n ich z n a c z n ie p o d w z g lę d e m treści, g d y ż k s z ta łto w a ło się p o d p rz e m o ż n y m w p ły w e m p r a w a rz y m s k ie g o , k tó re g o re cep cja s p rz y ja ła ro z w o jo w i n o w y c h s to s u n k ó w p ro d u k c y jn y c h 29. N a to m ia s t w P o lsce - w w y n ik u z a co fa n ia e k o n o m ic z n e g o k ra ju - p r a w o s ą d o w e z a c h o w a ło w całej p ełn i sw ój d a w n y , fe u d a ln y c h a ra k te r. W sz elk ie n a w ię k s z ą sk a lę z a k ro jo n e p ró b y re fo rm y i k o d y fik ac ji p r a w a ro z b iły się o z d e c y d o w a n y o p ó r reak cyjn ej m a g n a te rii. U d a ło się ty lk o s k o d y fik o w a ć c z ęścio w o p ra w o p ro c e so w e w p o sta c i tzw . Formuła processus z 1523 r. tu d z ie ż p ra w o p ro w in c jo n a ln e n ie k tó ry c h d z ie ln ic (M a z o w sz a , P ru s K ró le w sk ic h i L itw y). P o s tu la t z a ś p o w sz e c h n e j k o d y fik ac ji p r a w a n ie z o s ta ł u rz e c z y w is tn io n y d o k o ń c a b y tu R zec zy p o sp o lite j szlach eck iej30.
W ty ch w a ru n k a c h je d y n ą w ła śc iw ie d r o g ą p ro w a d z ą c ą d o p o z n a n ia p rz e p is ó w p r a w a p o lsk ie g o b y ła p ra k ty k a . T rz e b a je b y ło p o z n a w a ć o d s tro n y życia, n a sa la c h r o z p ra w i w k a n c e la ria c h są d o w y c h . S p o so b n o ść d o jeg o n a u c z e n ia się d a w a ło p e łn ie n ie u r z ę d ó w p u b lic z n y c h , a z w ła sz c z a p ra k ty k a w sz e re g a c h p a le stry . P o d o k ie m sw y c h p ry n c y p a łó w m ło d z i p a le s tra n c i z a z n a ja m ia li się p r z e d e w s z y s tk im z fo rm a lis ty k ą p ro c e s o w ą o ra z z k a z u is ty k ą p ra w n ą . K a ż d y s ą d z ie m sk i czy g ro d z k i w ra z z o ta c z a ją c ą go p a le s trą b y ł w ięc p ra k ty c z n ą sz k o łą o b o w ią z u ją c e g o p ra w a . N a jw y ż s z ą z a ś „ u c z e ln ią " te g o ty p u b y ło g łó w n e c e n tru m p o lsk ie g o ż y c ia s ą d o w e g o - T ry b u n a ł K o ro n n y z p a le s trą try b u n a ls k ą . T y m w ła ś n ie n a le ż y tłu m a c z y ć p o p u la rn o ś ć d e p e n d e n c ji p a le stra n c k ie j u ó w c zesn ej m ło d z ie ż y 31.
A d e p c i p a le s try p rz y sw a ja li so b ie z n a jo m o ść p ra w a p rz e z p rz y s łu c h iw a n ie się ro z p ra w o m s ą d o w y m , u c z e s tn ic tw o w k o n fe ren c ja ch , sty k a n ie się z d o k u
m eritam i, a k ta m i i k się g a m i s ą d o w y m i cz y te ż p rz e z s tu d io w a n ie fo r m u la rz y . N ie u s u w a ło to je d n a k p o trz e b y p o d rę c z n ik ó w . B rak ich z a s tę p o w a ły p o c z ą tk o w o s a m e ty lk o z b io ry u s ta w , p r z e d e w s z y s tk im Z b ió r Ł as kiego, a o d c z w a rte g o d ziesię cio le cia XVIII w ie k u - V o lu m in a L e g u m . T e m u te ż celow i słu ż y ły u k ła d y i in w e n ta r z e k o n s ty tu c ji (n p . H e rb u rta )32. M o g ła też m ło d z ie ż p a le s tra n c k a k o rz y s ta ć z n ie z b y t z r e s z tą lic z n y c h o p ra c o w a ń p ra w a są d o w e g o , jak ie p o ja w iły się w XVII i XVIII stu le c iu . W ię k sz o ść z n ic h - jak d z ie ła T o m a sz a D re z n e ra , T e o d o ra Z a w a c k ie g o , G rz e g o rz a C z a ra d z k ie g o , S ta n isła w a Ł o ch o w sk ie g o , J a n a N ix d o rff a, M a rc in a P a c io rk o w sk ie g o , M ich a ła S ło ń sk ie g o i T e o d o ra O s tro w s k ie g o - b y ła g łó w n ie lu b w zn a czn e j m ie rz e p o św ię c o n a p rz e d s ta w ie n iu p r o c e d u r y s ą d o w e j33. N ie b y ło to k w e s tią p r z y p a d k u , a lb o w ie m p ra c e te z o s ta ły n a p is a n e p r z e d e w s z y s tk im n a p o trz e b y p ra k ty k i. W sk u te k teg o s ta n o w iły o n e p r z y d a tn y m a te ria ł d o u z u p e łn ie n ia p ra k ty c z n y c h s tu d ió w m ło d y c h p a le s tra n tó w , n a s ta w io n y c h g łó w n ie n a z g łę b ie n ie p ra w a p ro c e so w e g o . In n e d z ia ły p r a w a s ą d o w e g o d o c z e k a ły się z a le d w ie p a r u o p ra c o w a ń , z k tó ry c h n a jw a ż n ie js z y m i b y ły d z ie ła T o m a sz a D re z n e ra , M ikołaja Z a ła sz o w s k ie g o o ra z T e o d o ra O s tro w s k ie g o 34.
Z a p rz y k ła d k siążk i, k tó ra n ie w ą tp liw ie z n a la z ła się w b ib lio te c e p o d rę c z nej n ie je d n e g o d e p e n d e n ta p a le s try , m o ż e s łu ż y ć w y d a n a p o ra z p ie rw s z y w 1654 r. p ra c a p t. C ompendium processus iudiciarii Regni Poloniae terrarumque
Prussiae Regalis. A u to re m jej b y ł g d a ń s z c z a n in Ja n N ix d o rff, k tó ry b lisk o
d z ie się ć la t sw eg o ży c ia s p ę d z ił w s z e re g a c h p a le s try try b u n a ls k ie j - p o c z ą t k o w o ja k o d e p e n d e n t, p ó źn iej z a ś jak o s a m o d z ie ln y p a tr o n 35. O d o g ó łu p a le s tra n tó w o d b ija ł je d n a k k o rz y s tn ie ty m , ż e p r z e d ro z p o c z ę c ie m p ra k ty k i z d o b y ł w cześn iej te o re ty c z n e w y k sz ta łc e n ie , s tu d iu ją c p ra w o (g łó w n ie rz y m sk ie) n a c z te re c h k o lejn o u cz e ln ia c h : w G d a ń s k u , R o sto ck u , K ró le w cu i Ley- d zie. P o d e fin ity w n y m o p u s z c z e n iu p a le s try try b u n a ls k ie j w 1660 r. p o w ró c ił d o ro d z in n e g o G d a ń s k u , g d z ie b y ł w z ię ty m a d w o k a te m , d o r a d c ą cech ów , a g e n te m i s e k re ta rz e m k ró le w sk im , a w k o ń c u u rz ę d n ik ie m R a d y M iejskiej36.
W s p o m n ia n e d z ie ło N ix d o rffa z a w ie ra ło s y s te m p o ls k ie g o p ra w a p ro c e s o w e g o z jeg o m o d y fik a c ja m i n a te re n ie z ie m p ru s k ic h 37. D zieliło się o n o n a d w ie części, z k tó ry c h p ie rw s z a (o b sz e rn ie jsz a ) p o ś w ię c o n a b y ła p r z e d s ta w ie n iu p ro c e s u cy w iln eg o , d r u g a z a ś (z n a c z n ie zw ię źlejsza ) tra k to w a ła 0 p ro c e s ie k a rn y m . D zieło to liczy ło b lisk o 200 s tro n d ru k u , p rz y cz y m cały z a w a r ty w n im m a te ria ł b y ł p o d z ie lo n y n a 15 ro z d z ia łó w , k tó re z ko lei r o z p a d a ły się n a p a ra g ra fy . P ra c a o d z n a c z a ła się ja s n ą d y s p o z y c ją i p rz e jrz y s ty m u k ła d e m . P o sz c z e g ó ln e s fo rm u ło w a n ia b y ły u jęte w sp o s ó b z w ię z ły 1 p r z y s tę p n y . K a żd e z a g a d n ie n ie ro z p o c z y n a ł a u to r o d d efinicji z a s a d n ic z e g o p o jęcia , co m iało u ła tw ić z ro z u m ie n ie d alszej treści. T e m u też celow i s łu ż y ły d o łą c z o n e d o tra k ta tu tab lice sc h e m a ty c z n e , ilu s tru ją c e z a p o m o c ą w y k re s u p o s z c z e g ó ln e ro d z aje, s ta d ia i in sty tu c je p o s tę p o w a n ia s ą d o w e g o 38. D zięki w y m ie n io n y m w a lo ro m Com pendium N ix d o rffa m o g ła s ta n o w ić c e n n ą p o m o c w p rz y g o to w a n iu się d o z a w o d u a d w o k a c k ie g o . S p e łn ia ło w ięc o n o ro lę
p o d rę c z n ik a , p r z y c z y m cieszy ło się z n a c z n ą p o c z y tn o śc ią . D o w o d e m te g o je st fakt, że ju ż w r o k u p o p ie rw sz e j ed y cji u k a z a ło się o n o w d r u g im w y d a n iu (1655), a p o la ta c h d o c z e k a ło się jeszc ze je d n e g o w z n o w ie n ia (1685). K o rz y sta n o z n ie g o jeszcze w w ie k u XVIII.
W y k sz ta łcen ie, jak ie w to k u d e p e n d e n c ji u z y s k iw a li m ło d z i p a le s tra n c i, d a le k ie b y ło o d d o sk o n a ło śc i. „ M ło d z ik p o m a z a w s z y so b ie u s ta lic h ą ła c in ą - p is z e m o ż e z b y t d o s a d n ie K ołłątaj - le d w ie d o re to ry k i d o s z e d ł, ju ż się m n ie m a ł za d o s k o n a łe g o (...) g d z ie k o lw ie k się u d a ł: d o g ro d u , d o z ie m s tw a lu b try b u n a łu , w s z ę d z ie g o p rz y ję to ; p isz ą c o n w k a n c e lla ry i lu b p rz e p is u ją c u ja k ie g o p a tro n a , słu ch ają c in d u k t i o b ro n , n a u c z y w s z y się n a p a m ię ć fo rm m a n ife stu , p o z w u , a k c e sso ry jó w i k o m p a ry c y i, ty le o so b ie ro z u m ia ł, że w całej E u ro p ie n ie m o ż e b y ć u m ie ję tn ie jsz y n a d n ie g o p r a w n ik " 39.
G łó w n ą w a d ą ta k ie g o w y k sz ta łc e n ia b y ła jeg o je d n o s tro n n o ś ć , p o le g a ją c a n a p ra k ty c z n o -p ro c e s u a ln y m n a s ta w ie n iu , p r z y ró w n o c z e s n y m b r a k u p o d s ta w teo re ty c z n y c h . W y c h o w a n k o w ie p a le s try z n a li tre ść p o sz c z e g ó ln y c h p rz e p is ó w p ra w n y c h , u m ie li je k o m e n to w a ć , z n a li fo rm a lis ty k ę p o tr z e b n ą d o s to s o w a n ia p rz e p is ó w i re b u lis ty k ę u tr u d n ia ją c ą ich sto so w a n ie . N ie o g a r n ia li n a to m ia s t te o re ty c z n ie in sty tu c ji p ra w n y c h , n ie z n a li ich s y s te m u i n ie p o tra fili ich w ią z a ć w lo g ic z n ą całość.40
J e d n a k ż e te n o g ra n ic z o n y z a só b u m ie ję tn o śc i n a b y ty c h p o d k ie ru n k ie m d o ś w ia d c z o n e g o p ry n c y p a ła cz ęsto w y sta rc z a ł, a b y n o w y p a tro n , n a b r a w s z y z c z a se m r u ty n y i o b ro tn o śc i, sta ł się d e c y d u ją c y m c z y n n ik ie m n a sali są d o w e j. Jeszcze b o w ie m g o rzej b y ło z w y k sz ta łc e n ie m s ę d z ió w 41. T y lk o ci z n ich , k tó rz y p rz e z d łu ż s z y o k re s p e łn ili sw o je fu n k cje lu b sa m i p rz e sz li p rz e z sz e re g i p a le stry , d o ró w n y w a li a d w o k a to m . In n i n a to m ia st, jak n p . d e p u ta c i try b u n a lsc y , b y li często z u p e łn y m i la ik a m i w d z ie d z in ie p ra w a , w s k u te k czeg o ła tw o sta w a li się ig ra s z k ą w rę k u b ieg lejszy c h o d n ich p a le s tra n tó w .42
N u r t o d n o w y , jak i p rz y n io s ły P olsce la ta O św iec en ia, o g a rn ą ł sw y m i re fo rm a m i o rg a n iz a c ję w y m ia ru s p ra w ie d liw o ś c i i z m ie rz a ł d o z re fo rm o w a n ia p ra w a s ą d o w e g o .43 P o ja w iły się n o w e p ró b y kod y fik acji, jak Z b ió r p ra w s ą d o w y c h A n d rz e ja Z a m o jsk ie g o i p ro je k ty k o d e k s u S ta n isła w a A u g u s ta . D o m a g a n o się te ż re fo rm y p a le stry , p o d n o s z ą c p o d jej a d re s e m często słu sz n e , c z a se m z a ś p r z e s a d n e z a rz u ty .44. T rz e ź w e g łosy , w ś ró d k tó ry c h n ie z a b ra k ło ks. H u g o n a K ołłątaja, w z y w a ły d o z r e w id o w a n ia s p o s o b u k s z ta ł ce n ia p rz y s z ły c h a d w o k a tó w . K ry ty k o w a n o d o ty c h c z a s o w y sy s te m o p a rty n a sam ej ty lk o p ra k ty c e , ż ą d a ją c o d d e p e n d e n tó w te o re ty c z n e g o w y k s z ta ł ce n ia p ra w n ic z e g o .45 P o s tu la t te n łą c z y ł się o cz y w iście z ak c ją p r o w a d z o n ą p rz e z K om isję E d u k ac ji N a ro d o w e j, w ra m a c h k tó rej d o p r o g r a m u n a u c z a n ia p ra w a u s iło w a n o w łą c z y ć w y k ła d „ p r a w a k ra jo w e g o ", b e z czeg o n ie m o g ło b y ć m o w y o p o w ią z a n iu teo rii z p ra k ty k ą . P o czę to te ż z w ra c a ć b a c z n ie jsz ą u w a g ę n a z a c h o w a n ie się m ło d y c h p a le s tra n tó w .46 „ U ro d z e n i d e p e n d e n c i - c z y ta m y w o rd y n a c ji s ą d u z ie m sk ie g o sa n o c k ie g o z 1765 r. - m a ją sta ra ć się
p rz e d e w s z y stk im o trz y rz ecz y : w in n i o n i z a c h o w a ć u m ia rk o w a n ie n a d u c h u , spokój w ję z y k u i w s ty d liw o ś ć n a tw a rz y " . P o w in n i w z b o g a c a ć u s iln ie sw o ją w ie d z ę , o k a z y w a ć s z a c u n e k w ła d z o m i p rz e ło ż o n y m o ra z p ro w a d z ić w z o ro w y p o d k a ż d y m w z g lę d e m try b ży cia.47
T ra g ic z n y b ie g w y p a d k ó w u n ie m o ż liw ił g ru n to w n e u z d ro w ie n ie s to s u n k ó w w p a le strz e i p o d n ie s ie n ie p o z io m u k sz ta łc e n ia m ło d ej k a d r y a d w o k a c kiej w d a w n e j P olsce. Z w y c ię ż y ły siły w s te c z n ic tw a i b ru ta ln a p rz e m o c w ro g a . N o w o c z e sn a a d w o k a tu r a p o lsk a , w ś ró d któ rej m iało się z n a le ź ć w ie lu lu d z i głębokiej w ie d z y i w ie lk ie g o d u c h a , m u s ia ła k rz e p n ą ć d o p ie ro p o d rz ą d a m i za b o rc ó w .
?
Zm iana adresu
Naczelnej Rady A dw okackiej i Redakcji „Palestry"
N a sk u te k u z y s k a n ia p rz y d z ia łu n o w e g o lo k a lu N a c z e ln a R a d a A d w o k a c k a p rz e n io s ła sw e b iu ro z ul. T ręb ack iej 4 n a ul. B rac k ą 20a m 2 (p o p rz e c z n a o ficyn a, I p iętro ).
D o teg o s a m e g o lo k a lu p rz e n ie s io n a z o sta ła R ed ak c ja i A d m in istra c ja „ P a le stry " .
Przypisy:
1 H. Brunner, C. Schwerin: G rundzüge der deutschen Rechtsgeschichte. Wyd. 8. M onachium i Lipsk 1930, s. 83-84, 177. K. Koranyi: Powszechna historia państw a i praw a w zarysie. T. II. Epoka feudalizmu. W arszaw a 1955, s. 67, 140, 159, 191 i 244.
2 Zastępstw o procesow e w średniow iecznym procesie polskim było przedm iotem badań kilku autorów , których poglądy nie zaw sze jednak są zbieżne. Por. prace: J. Rafacz: Zastępcy stron w dawnym procesie
polskim . Kraków 1923. A. Vetualni: Zastępstw o procesow e w Polsce przed statutam i Kazim ierza W.
Lw ów 1925. R. Taubenschlag: Proces polski. X III i X IV wieku do Statutów Kazimierza Wielkiego. Lwów 1927, s. 20-29. Tenże: Zachodźca a prokurator w średniowiecznym procesie polskim . „Biuletyn Akademii U m iejętności” , K raków 1931, s. 63-67. W. Nam ysłowski: Die Rechtsbeistände in den südslavischen
„P alestra” przed laty
3 S. Kutrzeba: Dawne polskie praw o sądowe w zarysie. Wyd. 2, Lwów, W arszaw a-K raków 1927, s. 72. 4 Z. M ayer: W izerunek Trybunatu Koronnego. Lwów 1929; s. 4 4 . 1. Lew in: Palestra w daw nej Polsce. Lwów 1936, s. 29.
5 P. Dąbkowski: Palestra i księgi sądow e ziem skie i grodzkie w daw nej Polsce. Lw ów 1926; s. 4 i n., 31. I. Lewin: op. cit., s. 8 i n.
6 Izak Lew in jest autorem specjalnej m onografii pt. Palestra w daw nej Polsce, opublikow anej we Lwowie w 1936 r. Tam też znajduje się om ówienie w cześniejszej literatury (s. 5-7).
7 D rugi rozdział pracy Tadeusza R eka pt. A dw okatura - je j fu n kcje i oblicze (W arszaw a 1953) nosi tytuł „A dw okatura w Polsce feudalnej i kapitalistyczno-obszam iczej” . W pierw szym paragrafie tego rozdziału autor traktuje o palestrze za czasów Rzeczypospolitej szlacheckiej (s. 20-34).
8 J. Bardach, Z. Kaczm arczyk i B. Leśnodorski w w ydanym ostatnio (w 1957 r.) podręczniku pt.
H istoria państw a i p raw a Polski do roku 1795 podają zasadnicze wiadom ości o instytucji zastępców
procesow ych i palestry w poszczególnych okresach dziejów Polski przedrozbiorow ej (cz. I, s. 345-347, 543-544; cz. II, s. 196, 4 9 2 ^ 9 3 ) .
9 Subsidium R eipublicae generalis contributionis, od stanów koronnych na seym ie walnym w arszaw s
kim in anno 1673 uchwalone. Volum ina Legum . W yd. pijarskie; t. V, s. 172. Por. I. Lewin: op. cit., s. 7,
19.
10 Z. K aczm arczyk i B. Leśnodorski przyjm ują, że dependenci palestranccy występow ali ju ż w wieku XV I: por. H istoria państw a i praw a Polski od połow y XV w. do r. 1795 (patrz Historia państw a i praw a Polski od roku 1795 - pod redakcją J. Bardacha. W arszaw a 1957; cz. II, s. 196).
11 I. Lewin: op. cit., s. 19-20. 12 Z. M ayer: op. cit., s. 48.
13 H. Kołłątaj: Stan oświecenia w Polszczę w ostatnich latach panow ania Augusta III (1750-1764). Oprać. J. Hulewicz. W rocław 1953, s. 143-144.
14 Ibidem, s. 141-142.
15 I. Lewin: op. cit., s. 7, 19-21.
16 Por. podane niżej wiadomości o działalności gdańskiego m ieszczanina Jana Nixdorffa w charakterze członka palestry trybunalskiej.
17 K onstytucje seym u walnego ordynaryinego sześćniedzielnego w Grodnie, roku Pańskiego 1726 dnia
28 w rześnia złożonego. Vol. Leg., t. VI, s. 433.
18 Z. Kaczm arczyk, B. Leśnodorski: op. cit., s. 4 9 2-493.
19 Konstytucye seym u walnego koronacyi króla IMCi, dnia 3 m iesiąca grudnia roku Pańskiego 1764. Vol. Leg., t. VII, s. 325. Konstytucye seym u walnego ordynaryinego w Warszawie, roku Pańskiego 1766
dnia 6 października złożonego. Vol. Leg., t. VII, s. 462, 510. Regulam in dla kancelarii grodzkiej trembowelskiej. Castr. Trem b., t. 364, s. 2 2-23 (druk P. Dąbkowski: Palestra i księgi sądowe trembowelskie za czasów polskich. Lwów 1920; s. 49).
20 P. Dąbkowski: Palestra i księgi sądow e ziem skie i grodzkie w daw nej Polsce, s. 21. 21 H. Kołłątaj: op. cit., s. 143-145.
22 I. Lewin: op. cit., s. 23.
23 J. Kirsteyn Cerasinus: Enchiridion aliquot locorum com m unium luris M aidenburgensis (Wyd. pierw sze 1556, następne w latach 1586, 1607, 1611, 1616, 1619, 1629, 1760). Praefatio. A utor tej pracy, z pochodzenia Ślązak, żył w latach 1507-1561. Przez szereg lat był wójtem Sądu Najw yższego Praw a Niem ieckiego na Zam ku Krakowskim . N ależał do grona postępow ych prawników polskich epoki Renesansu. W ywarł znaczny wpływ na tw órczość Bartłom ieja Groickiego, najpopularniejszego pisarza praw a niem ieckiego w Polsce.
24 S. Estreicher: Kultura praw nicza w Polsce X V I w ieku (patrz K ultura Staropolska. Kraków 1931; s. 7 i n., 13). - J.S. Bystroń: D zieje obyczajów w daw nej Polsce. W arszaw a br.; t. II, s. 317.
25 W. Engelmann: Die W iedergeburt d e r Rechtskultur in Italien durch die wissenschaftliche Lehre. Lipsk 1938; passim - M. Patkaniowski: Charakterystyka ustawodawstwa statutowego na tle rozwoju
kom uny włoskiej, „C zasopism o Praw nicze” , Kraków 1938; s. 157-158, 166 - K. Koranyi: Powszechna historia państw a i praw a\ t. II, s. 427 i n.
26 Zwrócił na to niedaw no uw agę M. Patkaniowski, podkreślając potrzebę kontynuow ania zapocząt kowanych przez R. T aubenschlaga studiów nad recepcją prawa rzym skiego w Polsce, zw łaszcza jeśli chodzi o prawo miejskie (patrz: N a m arginesie nowego w ydania dzieł Bartłom ieja G roickiego. „Państw o i Prawo” , Warszawa 1956; nr 1, s. 148).
27 S. Estreicher: op. cit., s. 24 i n.
28 W. Voisé: Frycza M odrzew skiego nauka o państw ie i prawie. W arszaw a 1956; s. 211 i n. 29 Por. P. Del Giudice: F o n ii Legislazione e scienza giuridica del secolo decim osesto ai g io m i nostri
(Storia del diritto italiano pubblicata sotto la direzione di Pasquale D el Giudice, Vol. II, M ediolan 1923;
s. 6 i n.) - C. Calisse: Storia del diritto italiano, Vol. I, Fonti, Wyd. 2, Florencja 1930; s. 269 i n. 30 K. Koranyi: Rys stosunków ustrojowych i praw nych w państw ach europejskich i w Rzeczypospolitej
Polskiej w XVI wieku (patrz O drodzenie w Polsce. W arszaw a 1955; t. I, s. 476 i n.).
31 Z. Mayer: op. cit., s. 48 - S. Estreicher: op. cit., s. 13-16. 32 S. Estreicher: op. cit., s. 13 i n.
33 S. Kutrzeba: H istorja źródeł dawnego praw a polskiego. L w ów -W arszaw a-K raków 1925; t. I, s. 279-282.
34 Por. Z. Zdrójkowski: Teodor Ostrowski (1750-1802) - pisarz polskiego p raw a sądowego. W arszawa 1956. - Studium to zapoczątkow ało w ydaw aną przez „W ydaw nictw o Praw nicze” serię m onografii pt. „Daw ni Polscy Pisarze-Praw nicy” pod redakcją A dam a Vetulaniego, Karola K oranyiego i Zbigniewa Zdrójkow skiego, którzy w przedm ow ie zw racają uwagę na doniosłość studiów nad daw nym i dziełami prawniczymi dla poznania norm daw nego praw a sądowego, a tym sam ym dla rozwoju tej zniedbanej o nas gałęzi historii prawa.
35 J. Nixdorff: Opuscula juridico-practica Regnum Poloniae terrasque Prussiae Regalis concem entia. D antisci 1685; s. VII nlb.
36 Preussische Sam m lung allerley bisher ungedruckten Urkunden, Nachrichten und Abhandlungen. Wyd. T. Schreiber, G dańsk 1748; t. II, s. 393—400 - L. Pauli: Jan N ixd o rff (1625-1697), p isa rz praw a
procesowego, W arszaw a 1957, s. 31-46.
37 L. Pauli: op. cit., s. 157. 38 Ibidem, s. 164-165. 39 H. Kołłątaj: op. cit., s. 80. 40 S. Estreicher: op. cit., s. 16. 41 Por. H. Kołłątaj: op. cit., s. 80-81.
42 Z. Mayer: op. cit., s. 44 - J.S. Bystroń: op. cit., s. 317-318.
43 B. Leśnodorski: D zieło Sejmu Czteroletniego (1788-1792), W rocław 1951, s. 346 i n.
44 A. Brückner: D zieje kultury polskiej. K raków 1932; t. III, s. 236 - Z. Zdrójkow ski: Tomasz
Kuźmirski, nieznany, osiem nastow ieczny polski praw nik humanitarysta. „Czasopism o Praw no-H istorycz-
ne” , W arszaw a 1955; t. VII, zesz. 2, s. 144-145. - Jak to wynika z pow yższych prac, opublikow ano wów czas kilka broszur skierowanych przeciw ko palestrze („D zw on staropolskiej fabryki ulany w W ar szawie roku 1791”, „Postylion z trąbką w arszaw ską” z tegoż roku oraz K uźm irskiego „O bejdzie się bez patronów ” z 1792 r.).
45 Plan reform y adwokatury przez podniesienie poziom u w ykształcenia palestrantów propagow ał autor wydanej w 1791 r. broszury pt. ,.Adwokat polski za cnotą", którym - jak podaje Z. Zdrójkow ski - był praw dopodobnie patron Jó zef Tom aszew ski (patrz: Tom asz Kuźmirski, s. 145).
46 Z. K aczm arczyk - B. Leśnodorski: op. cit., s. 493.
47 O rdynacja sądu ziem skiego sanockiego (O rdinatio iudicii terrostrist) z 1765 r. Terr. Sanoc., t. 34, s. 120-121 (druk P. Dąbkowski: Palestra i księgi sądowe sanockie w daw nej Polsce, Lw ów 1925, s. 49).
