Stanisław Smoleński
Wkład polskiej myśli teologicznej w
odnowę katolickiej teologii moralnej
w latach 1880 do 1939
Studia Theologica Varsaviensia 8/2, 287-334
M A T E R I A Ł Y
Studia Theol. Vars.
8 ( 1 9 7 0 ) n r 2
KS. BP STANISŁAW SMOLEŃSKI
W KŁA D P O L S K IE J M Y ŚLI TEO LO G IC ZN EJ W ODNOW Ę K A T O L IC K IE J TEO LO G II M O R A LN EJ
W LATACH 1880 DO 1939
T r e ś ć : W prowadzenie. — 1. Dążenie do pogłębienia i odnowy teolo gii m oralnej. A. Prace zm ierzające do pogłębienia etyki teologicznej. B. Rozbudowa etyki filozoficznej. — 2. Główne idee przewodnie rozwoju myśli teologiczno-moralnej. A. Chrystocentryzm. B. Ujęcie eklezjolo giczne. C. Teologia laikatu. D. Personalizm. ·— 3. Podsumowanie.
WPROWADZENIE
Dzieje polskiej teologii m oralnej o statnich la t kilkudziesię ciu b y ły w okresie p o w o jen n ym p rzed m iotem zainteresow ań naukow ych, a n a w e t doczekały się cennych opracow ań. W ogól ny m zary sie dziejów polskiej teologii ks. A leksego К 1 a w к a uw zględniony został rów nież dorobek polskiej teologii m o ra l nej \ D okładnego przeg ląd u p u b lik acji ostatniego półwiecza, w zakresie k ato lick iej m y śli etycznej w Polsce, dokonał ks. S ta nisław O l e j n i k w g ru n to w n ie opracow anym a rty k u le , ogło szonym w 1959 r. w A ten eu m K a p ła ń sk im 2. N adto ciekaw ego n aśw ietleń ia od s tro n y ro zw ijający ch się k ieru n k ó w życia asce tycznego i teologii życia w ew n ętrzn eg o d ostarcza a rty k u ł K a rola G ó r s k i e g o w Roczniku T eol.-K anonicznym K U L z 1964 r . 3. W o statn ich lata ch zostały n ap isan e m onograficzne opracow ania tyczące w p ro st lu b ubocznie h isto rii polskiej m yśli
1 А. К I a w e k, ks., Zarys dziejów teologii katolickiej w Polsce, K raków 1948.
2 St. O l e j n i k , ks., O statnie półwiecze katolickiej m yśli etycznej w Polsce, Ateneum K apłańskie r. 51 t. 58 (1959) 105—146.
3 K. G ó r s k i , Dzieje życia w ew nętrznego w Polsce w iek X I X i po czątek X X w ieku, Rocznik Teol. Kanonicz. KUL 11 z. 4 (1964) 1—50. Ciekawego m ateriału dostarcza też A. B o r o w s k i ks., Przegląd teologii m oralnej, At. K apł. r. 4 t. 8 (1912) 447—455; r. 5 t. 9 (1913) 362—373; r. 6 t. 11 (1914) 354—366, 452—466.
2 8 8 K S . B P S T A N IS Ł A W S M O L E Ń S K I [ 2 ]
teologiczno-m oralnej om aw ianego okresu. P rzed m io tem ty ch p rac je st n a jp ie rw d o k try n a poszczególnych w y b itn y ch a u to ró w ja k O. W o r o n i e с к i, ks. K o n sta n ty M i c h a l s k i , ks. S z y m a ń s k i i inni. P rzed m io tem b ad ań stały się też pism a i poglądy etyczno-ascetyczne k a n d y d ató w n a ołtarze, ja k arcbp. F e l i ń s k i e g o , bp. P e l c z a r a , o. H o n o ra ta K o ź m i ń s k i e g o , иг. T eresy L e d ó c h o w s k i e j i innych. Z a in te re sow ania badaw cze k o n c e n tru ją się przede w szystkim w okół problem ów etyczno-w ychow aw czych i ascezy życia zakonnego. T rzeba zaznaczyć, że większość ty ch opracow ań stan o w ią d y se r tacje doktorskie i p rac e licencjackie w zględnie m agisterskie, k tó ry c h znaczna część w p e łn y m sw oim b rzm ien iu pozostaje w m asz y n o p isa c h 4.
W te j p ra c y zająłem się bardziej szczegółow ym problem em , s ta ra ją c się w yśledzić głów ne linie rozw ojow e zaznaczające się w polskiej teologii m oralnej n a p rze strz e n i la t 1880 do 1939. Chodziło o stw ierdzenie, w jak im stop niu polska m yśl teolo- giczno-m oralna w b ad an y m okresie p arty cy p o w ała w ogólnym rozw oju i odnowie k ato lickiej teologii m oralnej.
M yśl teologiczno-m oralną u jm u ję tu w bardzo szerokim za kresie^ N ajp ierw treściow o sta ra m się uw zględnić zasadniczo całą dziedzinę teologii m o raln ej, jako chrześcijańskiej w iedzy o czynie. Będzie tu w chodzić w grę zarów no chrześcijańsk a e ty k a filozoficzna, ja k i e ty k a teologiczna, precy zu jąca i uzasad n iająca czerpane z O b jaw ien ia n o rm y chrześcijańskiego życia aż do jego pełni. Ta p ełn ia życia chrześcijańskiego lu b — ściś lej biorąc — odpow iedzi n a łaskę, o bejm u je sw ym zakresem , p rzy n a jm n ie j h ipotetycznie, cały zakres doskonałości w raz z k o n tem p la c ją m isty czn ą włącznie. Będzie tu wchodzić w grę w szystko, co dotyczy n o rm m oraln y ch chrześcijańskiego czy n u w całej skali jego osiągalnej dobroci. Taki szeroki zakres teologii m oraln ej p rzy jm o w an y b yw a coraz częściej przez
4 B. I n l e n d e r ks., J. W o r o n i e с к i о., Znak 18 (1966) 675 nn. K a n i a T. ks., O r g a n is a tio n p é d a g o g iq u e d e la m o r a l e d u P è r e J. W o - ro n i e c k i OP, Roma 196-3; A. U s o w i e z ks., K. K ł ó s a k ks., K on stanty M i c h a l s k i Ks. (1879—1947), K raków 1949; E. J a b ł o ń s k a - - D e p t u ł a , R e f o r m a t o r O. H o n o r a t K o ź m i ń s k i (1829—1916). W: W n u r cie zagadnień posoborowych, W arszawa 1967, 389 nn.; J.. D o m a ń s k i OFM Conv., A p o s t o ł o. M a k s y m i l i a n K o l b e (1894—1941). W: W nurcie zagadnień posoborowych, W arszawa 1967, 407 nn. Z prac pozostających w maszynopisie w arto wymienić: S. M a r c z a k ks., I s to ta d o sk o n a ło ści ch r z e ś c ij a ń s k ie j w e d ł u g ks. b p a J. S. P e lc za r a , Lublin 1965; T. Z g r a - j a, s.. P o w o ł a n ie z a k o n n e w e d ł u g p i s m ks. a b p a Z y g m u n t a S zcz ęsn eg o F eli ń sk ieg o , Lublin 1965.
[ 3 ] W K Ł A D P O L S K IE J M Y g L l T E O L O G IC Z N E J 2 8 9
w spółczesnych m oralistów . P rzyk ład o w o w a rto tu w ym ienić R udolfa H o f m a n n a: M oraltheologische E rk e n n tn is — u n d
M etho den lehre (M ünchen 1963) 5. Choć tak ie ujęcie może być
przedm io tem dysk usji, stw a rz a bezsprzecznie w ty m p rz y p a d k u jasno o k reślon y te re n dla b ad ań rozw oju katolickiej m yśli etycznej w Polsce. P o m ijam n a to m ia st w sw ym opracow aniu szczegółowe om ówienie dziedziny e ty k i społecznej. S c h a ra k te ryzow anie d o robku polskiej teologii w tej dziedzinie w y m ag a łoby z konieczności w ejścia n a te re n w ielu p ok rew n y ch dyscy plin, ja k socjologia, ekonom ia itp., co przekraczałob y zakres m ojej pracy.
Szerokość badanego przeze m nie n u r tu polskiej m yśli teolo- giczno-m oralnej dotyczy jed n a k nie ty lk o treści poru szan ych zagadnień, ale i sam ego sposobu ich opracow ania. S ta ra łem się uw zględnić zarów no w iększe p race m onograficzne, ja k i a rty k u ły naukow e a n a w e t p o p ularne. B rałem też pod uw agę p rz e k ład y n a języ k polski, dokonane z p u b lik acji obcych teologów , o ile m ogły św iadczyć o zaintereso w an iach m oralistów w P o l sce. A. V e r m e e r s c h c h a ra k te ry z u ją c cały dorobek k a to lickiej teologii m o raln ej na przełom ie X IX i X X w ieku pod kreślił, że najciek aw sze prace w ty m zakresie odnaleźć m ożna w a rty k u ła c h periodyków 6. U w agę tę m ożna odnieść w szcze gólny sposób do polskiej tw órczości teolo g iczno -m oraln ej. Ma m y w b ad any m okresie stosunkow o niew ielki dorobek w ięk szych p rac i dzieł, zasadniczego n a to m ia st n u r tu m yśli teolo giczno-m oralnej trz e b a szukać n a łam ach czasopism. W p ie rw szym rzędzie będzie tu oczywiście chodziło o p eriod yki teolo giczne, jak: A ten eu m K apłańskie, C ollectanea Theologica, czy P olonia S acra 7.
5 R. H o f m a n n , M o r a lth e o lo g is c h e E r k e n n tn i s - u n d M e th o d e n le h re . H a n d b u c h d e r M or alth eologie. B. 7, M ünchen 1963.
6 A. V e r m e e r s c h SJ, S o i x a n t e ans d e th é o lo g ie m or ale. Nouv. Rev. Théol. 56 (1929) 866 nn.
7 Trudno ustalić ścisłe granice między czasopismami teologicznymi a praktyczno-pastoralnym i. Do najdaw niejszych p o lsk ^ h czasopism teo logicznych zaliczyć w ypada (uwzględniając chronologiczny porządek): a) Przegląd Kościelny, Poznań 1879—1896, wydaw any przez ks. W. J a- s k ó l s k i e g o ; wznowiony przez ks._ S. O k o n i e w s k i e g o , w yda w any był nadal w Poznaniu 1902—1907; później w miejsce Przeglądu w ydaw ano Miesięcznik Kościelny (Unitas) 1909—1914 pod red. ks. W. H o z a k o w s k i e g o i ks. K. K a n t a k a . b) K w artalnik Teolo giczny, W arszawa 1902—1907, pod red. ks. A. S z a n i a w s k i e g o , c) Ateneum Kapłańskie, Włocławek 1909—1939, m iesięcznik red. przez 19 — S t u d i a T h e o l o g i c a V a r s . N r 2/1970
U w zględniłem rów nież czasopism a k ap łań sk ie p rak ty c zn o - -d u szp astersk ie i ascetyczne, jak np. K ap łan K atolicki, Teolo gia P ra k ty c z n a, H om o Dei. Nie pom inąłem tak że p eriodyków
2 9 0 K S . B P S T A N IS Ł A W S M O L E Ń S K I [ 4 ]
zespół profesorów Wyższego Sem inarium Duch. w Włocławku, d) Po lonia Sacra, K raków 1918—1921 (wyszło 5 zeszytów), pod red. ks. J. F i - j ą ł k a . Po przerw ie wznowione jako Nova Polonia Sacra (czasopismo poświęcone badaniu historii Kościoła, praw a kanonicznego i literatu ry teologicznej,, w Polsce), K raków 1926—1939), t. 1—3. e) Przegląd Teolo giczny, Lwów 1920—1939, r. 1—20. Od r. 12 (1931) zm iana tytułu na Col lectanea Theologica. K w artalnik ten był organem Pol. Tow. Teologicz nego. Red. ks. D ł u g o s z i ks. А. К 1 a w e k. f) K w artalnik Teolo giczny W ileński, Wilno 1923—1926. Т. 1—4, red. przez ks. B. W i l a n o w s k i e g o . g) Przegląd Biblijny,* K raków 1937—1939, k w artalnik wydaw any przez Wydz. Teologiczny UJ, pod red. ks. J. A r c h u t o w - s к i e g o. h) Polski Przegląd Tomistyczny, W arszawa 1938—1939 (wy szły 2 numery), w ydaw any przez oo. dominikanów, red. o. J. B o c h e ń s k i , o. A. G m u r o w s k i , — Do ważniejszych czasopism o typie praktyczno-duszpasterskim nsileżały:.. i) Gazeta Kościelna, Lwów 1893— 1939, r. 1—46, pismo poświęcone sprawom kościelnym i społecznym, szereg lat red. ks. A. P e с h n i k. j) Dwutygodnik K atechetyczny (i Duszpasterski), Tarnów 1897—1910, T. 1—16, pismo poświęcone sp ra wom nauczania i w ychow ania religijnego, red. przez ks. G a d ó w - s k i e g o ; od 1911—1939 wychodził we Lwowie jako Miesięcznik K ate chetyczny i Wychowawczy pod red. ks. B i e l a w s k i e g o , k) Homi letyka, Włocławek 1898—1914, t. 1—32, pismo miesięczne poświęcone kaznodziejstw u i życiu duchownemu (od t. 16 (1906) ty tu ł brzmi: Homi letyka, dział kaznodziejski, teologiczno-pasterski i ascetyczny, i P rze wodnik Społeczny, poświecony spraw om bieżącej chwili w raz z Dodat kiem Popularnym ). 1) Przegląd Homiletyczny, Kielce 1922—1939. K w ar talnik, red. przez ks. Z. P i 1 с h a. ł) Głos K apłański, W arszawa 1927—1939, r. 1—13, m iesięcznik poświęcony spraw om duchowieństwa katolickiego, red. przez ks. I. K ł o p o t o w s k i e g o , m) M isterium Christi, K raków— Poznań 1929—1939, r. 1—10, czasopismo liturgiczne, pod red. ks. M. К o r d e 1 a. n) Oriens, K raków 1933—1939, r. 1—7, dw utygodnik pośw ię cony spraw om religijnym Wschodu, red. o. J. U r b a n TJ. o) Teologia praktyczna, kw artaln ik dla duchowieństwa, Poznań 1939, wyszły 3 ze szyty, pod red. ks. K. K o w a l s k i e g o . Z czasopism ascetycznych wym ienić należy: p) Szkoła Chrystusowa, Lwów 1930—1939, t. 1—19, dwumiesięcznik w ydaw any przez oo. dominikanów, r) Homo Dei, Tuchów 1932—1939, r. 1—8, dwumiesięcznik ascetyczno-praktyczny, organ Ligi Świętości K apłańskiej, wyd. przez oo. redem ptorystów , s) Bibliotheca Carm elitana, K raków 1937—1939, t. 1—-3, k w artaln ik poświęcony głęb szym zagadnieniom życia ascetyczno-mistycznego, red. oo. karm elici bosi. Z czasopism religijno-kulturalnych szczególnie ważnym i były: t) Przegląd Powszechny, K raków 1884—1939, t. 1—223, miesięcznik po święcony spraw om religijnym , kulturalnym i społecznym, red przez oo. jezuitów u) Prad. W arszawa 1909—1926, Lublin 1929—1929, t. 1—37, miesięcznik społeczny i literacko naukowy, organ Związku Polskiej Inteligencji Katolickiej, red. m. i. ks. A. S z y m a ń s k i , w) Wiadomości Katolickie, K raków , 1924—1939, dw utygodnik poświęcony ideom i sp ra wom katolickim , wyd. i red. przez Z. W ł o d к o w ą. x) Pro Christo, W arszawa 1925—1939, r. 1—15, miesięcznik wyd. przez Stow.
Społecz-[5] W K Ł A D P O L S K IE J M Y Ś L I T E O L O G IC Z N E J 2 9 1
re lig ijn o -k u ltu ra ln y c h , ja k P rz eg lą d Pow szechny, W iadom ości K atolickie, V erb u m itp. S ięgnąłem w reszcie do n iek tó ry ch a r ty k u łó w zam ieszczonych w czasopism ach p o p u larn o -relig ijn y ch , bo i ta m dało się czasem uchw ycić k iełk u ją c ą m yśl teologiczno- -m o raln ą, choć p od aną w bardzo p rzy stę p n ej form ie.
W y b ra n y okres czasu, tj. la ta od 1880 do 1939, też w ym aga uzasadnienia. Około r. 1880 zaczyna się odradzać m y śl teolo giczna w Polsce. O środek tw órczej p ra c y w ty m zakresie p rze nosi się w yraźnie z em igracji do k ra ju . Z aczyna się podnosić po ziom stu d ió w teologiczno-m oralnych w sem in ariach duchow ny ch i n a fa k u lte ta c h teologicznych po zw yciężeniu józefinizm u i rygoryzm u. W ty m też czasie zaczyn ają pow staw ać polskie periodyki, n a łam ach k tó ry c h rozw ija się stopniow o tw órczość p isa rsk a m. in. w zak resie teologii m o raln ej 8.
W r. .1880 m am y zaledw ie jed n o pow ażniejsze pism q teolo giczne: poznański P rzeg ląd K ościelny. D opiero nieco później p rzy b y w a czasopism re lig ijn y ch o w yższym poziomie. W r. 1884 rozpoczyna sw ą działalność P rz eg lą d Pow szechny. Od r. 1893 w ychodzi G azeta K ościelna, od r. 1898 w łocław ska H om iletyka itd. M am y więc możność w ty m czasie obserw ow ać odradza jącą się polską m yśl teologiczno-m oralną. D ata końcow a tj. rok
nego Panow ania Nąjśw. Serca Jezusa w Rodzinach Chrześcijańskich, y) Ruch Katolicki, Poznań 1931—1939, r. 1—9, organ Akcji Katolickiej w Polsce, z) Verbum, W arszawa 1937—1939, r. 1—3, kw artaln ik poświę cony problemom k u ltu ry współczesnej, red. ks. Wł. K o r n i ł o w i c z . ż) Gregoriana, dwumiesięcznik poświęcony zagadnieniom k u ltury reli gijnej i narodowej, Organ Archidiec. Lwowskiej obrz. orm., Lwów 1935—1938, t. 1—4, Red. ks. A. B o g d a n o w i c z .
Nadto uwzględnić w ypada seryjne w ydaw nictw a teologiczne: W ar szawskie S tudia Teologiczne, W arszawa 1930—1939, wyd. przez Wydział Teologiczny UW, t. 1—19. Studia Teologiczne Wileńskie, Wilno 1932—1939, w ydaw ane przez W ydział Teologiczny USB t. 1—10. W ydawnictw a Prze glądu Teologicznego, Lwów 1931—1939, wyszło dwanaście prac. Studia Gnesnensia, Gniezno 1930·—1939^ wyszło 16 prac. Rozprawy Wydziału Teologicznego UJ, K raków 1937—1939, t. 1—3. KUL: Seria: Biblioteka U niw ersytetu Lubelskiego, Wydział Teologiczny, wyszło .6 prac: Seria: Źródła i Monografie, oraz Publikacje Towarzystwa Wiedzy Chrześci jańskiej. Nadto: Encyklopedia Kościelna, wyd. ks. M. N o w o d w o r s k i , W arszawa, Płock, W łocławek 1873—1933, t. 1—33. Podręczna Encyklo- pedya. Kościelna. W arszawa, red. ks. Z. С h e ł m i e к i, W arszawa 1904—(1916). t. 1—44 i Suplem ent I.
8 W. W i c h e r ks.. T e o lo g ia m o r a ln a na w y d z i a l e A k a d e m i i K r a k o w s k i e j od k o ń c a X V I I I w ., K raków 1948. B rak opracowań prasoznawczych polskich periodyków teologicznych i religijno-kulturalnych. Dotychczas jedynie czasopismo Verbum było przedm iotem głębszego studium , por. S. S a w i c k i , V e r b u m , p i s m o i śr o d o w i s k o , Znak 15 (1963) 645 nn.
2 9 2 K S . B P S T A N IS Ł A W S M O L E Ń S K I [ 6 ]
1939 jest rzeczyw iście w y raźn y m zam knięciem pew nego o k re su tw órczości teologicznej w Polsce.
Chcąc uchw ycić głów ne linie rozw oju polskiej m yśli teolo- giczno-m oralnej, trz e b a m ieć stale w pam ięci dzieje teologii m o raln e j badanego okresu w całym Kościele 9. Głów ne problem y będące p rzedm iotem zain tereso w ań m o ralistów Zachodu, sto p niow e przeo b rażen ia n a polu tw órczości katolickiej e ty k i filo zoficznej i teologicznej, o d bijały si'ę żyw szym lub słabszym echem w p racach polskich teologów. P olska teologia m oralna z końca X IX w. i początków X X stanow i część całej tw órczości teologicznej Kościoła. Nie przesądza to oczywiście problem u oryginalności, czy pew nej odrębności. Przeciw nie, śledząc p ra ce polskich m oralistów w łaśnie pod k ą te m głów nych prądów i problem ów teologicznych Zachodu, m ożem y łatw iej u c h w y cić, co w tej polskiej tw órczości jest sam odzielnego i o ry g in al nego. W sam ym n a w e t p rzy sw aja n iu sobie p ro b le m aty k i teolo gicznej zagranicznej m ożem y odszukać c h a ra k te ry sty c z n y dla polskiej m yśli teologiczno-m oralnej sposób reagow ania, w ybo r u czy dostosow ania.
O czywiście nie m ożem y tu zapom inać, że m am y w ty m cza sie w Polsce odradzające się dopiero piśm iennictw o teologiczne. Nie może ono z tej ra c ji dorów nyw ać ani ilością, ani często do niosłością p u b lik acji pracom teologów Zachodu, m ających do dyspozycji n iep rz erw an y dorobek w ty m zakresie. D okładnie tę spraw ę u w y p u k lił ks. A. K law ek w e w spom nianej wyżej p rac y 10.
Całość rozw oju polskiej m yśli teologiczno-m oralnej w latach 1880— 1939, n a tle w pływ ów teologii Zachodu, u jąłe m w dwóch zasadniczych aspektach. N ajp ierw pod k ą te m ogólnego dąże nia do pogłębienia i odnow y teologii m o ralnej, a potem pod k ą tem głów nych idei przew odnich, cechujących p ró by dokony w anej odnowy.
I. DĄŻENIE DO POGŁĘBIENIA I ODNOWY TEOLOGII MORALNEJ
P o trzeb a pogłębienia i odnow y teologii m o raln ej w ysuw ana, zwłaszcza w Niemczech, ju ż w połow ie X IX w., jeszcze silniej p odkreślona została po Soborze W aty kań sk im I 11.
9 A. V e r m e e r s c h SJ, S o ix a n t e ans de th éo lo g ie m o r a le , Nouv. Rev. Théol. 56 (1929) 866 пп.; E. H o c e d e z SJ, H isto ire de la théologie au X I X e siècle, Tome troisième, Paris 1947, 319 nn.
10 A. K l a w e k ks., dz. cyt. 37—57.
[ 7 ] W K Ł A D P O L S K IE J M Y Ś L I T E O L O G IC Z N E J 2 9 3
U siłow ano m. in. ustalić bliżej m eto d y naukow e w łaściw e specjaln ie dla teologii m o raln ej. Duży nacisk kładziono n a ko nieczność p rzestrzeg an ia w iększej p recy zji naukow ej w p ra cach z zak resu teologii m o ralnej. S ta ra n o się o pogłębienie sa m ych p o dstaw chrześcijańskiej e ty k i filozoficznej i teologicz nej. W zw iązku z ty m podkreślano niezbędność bliższego po w iązania teologii m oralnej z dogm atem i źródłam i O bjaw ienia. W reszcie usiłow ano rozszerzyć zakres opracow yw anych te m a tów, szczególnie przez uw zględnianie, w w iększym niż dotąd stopniu, pozytyw nej stro n y życia m oralnego. Te ten d e n c je po jaw iały się w teologii m oralnej Z achodu przez cały om aw iany okres czasu, choć w różnej form ie i nasileniu. Echa tej p ro ble m aty k i i zw iązanych z nią d y sk u sji m ożem y odszukać w a rty kułach, spraw ozdaniach i recen zjach ogłaszanych w polskich czasopism ach teologicznych. Ogólnie biorąc, recepcja bezpo śred n ia now ych prąd ów teologii m oralnej p rzed staw ia się w P o l sce blado. N aw et tak ie dzieła jak T. T ilm ann: Die Idee d er N ach folge C hristi (D üsseldorf 1934), czy Th. Steinbüchel: Die philo sophische' G ru n d leg u n g d e r k ath o lisch en S itte n le h re (Düssel dorf 1938), nie w yw ołały w polskim piśm iennictw ie teologicz ny m żywszego oddźwięku.
Z aintereso w an ia odnow ą i rozw ojem teologii m oralnej szły w Polsce raczej po linii bardziej p rak ty czn ej i dotyczyły udo skonalenia w ykładów i podręczników . Je d y n a w iększa p u b li k a c ja polska n a te m a t m etod teologii m oralnej to dziełko O. J a c k a W oronieckiego: M etoda i p ro g ra m nauczania teologii mo raln e j (L ublin 1922). N astaw ienie p rak ty c zn e przyczyniło się jed n a k bezsprzecznie do tego, że fakty czn e p ró by pogłębienia, a częściowo i odnow y teologii m oraln ej, w y raźnie się zaznaczają w polskiej tw órczości teologicznej. M ożna tu w yróżnić sta ra n ia o pogłębienie e ty k i teologicznej i p race n ad rozbudow ą ety k i filozoficznej.
A. P r a c e z m i e r z a j ą c e d o p o g ł ę b i e n i a e t y k i t e o l o g i c z n e j
P odstaw ow y p o stu la t odnow y teologii m oralnej, przez sil niejsze pow iązanie jej, ze źródłam i O bjaw ienia, pojaw ia się
T e n ż e, D ie sittl. G r u n d la g e n d e r a k a d e m i s c h e n F reih eit, Tübingen 1888; J. M a u s b a c h , Die k a th o lis c h e M oral, Köln 1901; Tenże, C h r i s t e n t u m u n d W e l tm o r a l, M ünster 1905; Tenże, T h o m a s v . A q u i n als M e i s te r d e r c h ristlic h e n S i t te n l e h r e , M ünster 1925.
2 9 4 K S . B F S T A N IS Ł A W S M O L E Ń S K I [ 3 ]
w polskiej lite ra tu rz e teologicznej nie ty le jako p ro g ram p r a cy, ile raczej jak o isto tn a cecha sposobu u jm ow an ia ety ki chrześcijańskiej (tak O. Ja ce k W o r o n i e с к i, ks. A. B o r o w s k i , ks. L. W a s i l k o w s k i ) 12. M am y jed n a k w b a d a ny m okresie publikacje, będące w y razem p rac y n ad pogłębie niem znajom ości źródeł O bjaw ienia pod k ą te m p o trzeb teologii m oralnej.
G dy chodzi o Pism o św., trz e b a stw ierdzić, że dorobek pol skiej m yśli teologicznej n ą ty m odcinku by ł w in te resu jąc y m n as okresie stosunkow o niew ielki. M ożna jed n a k w y raźn ie śle dzić, ja k w m iarę ro zw ijan ia się polskiej b iblisty ki, zwłaszcza w tzw . okresie m iędzyw ojennym , zaczy n ają się pojaw iać prace naszych biblistów , poruszające te m a ty k ę zw iązaną z e ty k ą teo logiczną. T rzeb a tu w ym ienić zwłaszcza p race ks. J. A r c h u - t o w s k i e g o , ks. F. R o s ł a ń c a i ks. S. K o w a l s k i e- g o 13. P u b lik a c je te, choć cenne, m ają jed n a k c h a ra k te r fra g m en tary czn y , n iep ro p o rcjo n a ln y do w ielkich w tej dziedzinie p o trzeb teologii m oraln ej.
Znacznie żywsze zain tereso w an ia badaw cze m ożna stw ie r dzić u polskich m oralistów , w odniesieniu do źródeł p a try s ty cznych. M am y stosunkow o liczne tłu m aczen ia n a język polski pism O jców Kościoła, lu b ich frag m en tó w o tem aty ce m o ra l n e j14. M am y też szereg opracow ań, tyczących w y b ra n y c h za gadnień etyczn ych w u jęc iu poszczególnych Ojców (np. p ro b lem y praw dom ów ności, k łam stw a, czy n a w e t ra s iz m u )15. N a j
12 J. W o r o n i e с к i о., OP, M e t o d a i p r o g r a m n a u c za n ia teo l o g ii m o ra ln ej, Lublin 1922; A. B o r o w s k i ks., T e o lo g ia m o r a ln a , t. 1, cz. 1, W arszawa 1938, 14—15; L. W a s i l k o w s k i ks., W a r to ś ć ż y c i o w a d o g m a t ó w , Ruch Katolicki 4 (1934) 259 nn.
13 J. A r c h u t o w s k i ks., J e z u s a C h r y s t u s a k a z a n i e n a górze (ko m entarz Ewangelii św. M ateusza V—VIII), Poznań 1923; F. R o s ł a - n i e с ks., W e j ś c i e I z r a e l i t ó w do z i e m i C h a n a a n w ś w i e t l e p r a w a i e t y k i ,
At. Kapł., t. 20, r. 13 (1927) 127 nn.; S. K o w a l s k i ks., P r o b l e m c i e r p ien ia w p i e r w s z y m liście ś w . P io tra , Przegląd Biblijny 3 (1939) i nn. i 54 пп.; M. M o r a w s k i ks., (jun.) TJ, I d e a p r a c y u ś w . P a w ł a ,
Przegląd Powszechny, t. 209 r. 53 (1936) 380 nn.
14 J. K r y s t a n i a c k i ks., przełożył z greckiego homilie św. Jan a Chryzostoma do Ewangelii św. M ateusza (Lwów 1903); J. G a j k o w s k i ks., w ydał parę listów św. Hieronima (Warszawa 1905). Obok tych i tym podobnych w ydań fragm entarycznych dokonano zbiorowego dzieła
P i s m a O j c ó w K o ś c io ł a w P o l s k i m T ł u m a c z e n iu , Poznań 1924—1939Î, Opublikowano w tym czasie 21 tomów pod red. prof. S a j d a k a .
15 Z. G o l i ń s k i ks., A k c e n t y on tologicz n e w d o w o d a c h św . A u g u s t y n a na n ie d o z w o l o n o ś ć k ł a m s t w a , At. Kapł. t. 42 r. 24 (1938) 155 nn.; Tenże, O j c o w i e a p o s t o l s c y o p r a w d o m ó w n o ś c i i k ł a m s t w i e , At. Kapł. t. 38 r. 22 (1936) 460 nn.; j . C z u j ks., Sw . A u g u s t y n a ra s iz m , At. Kapł.
[ 9 ] W K Ł A D P O L S K IE J M Y Ś L I T E O L O G IC Z N E J 2 9 5
cenniejsze jed n a k są te p race patrologiczne, k tó re sięgają do fu n d a m e n ta ln y c h problem ów chrześcijańskiej e ty k i teologicz nej, ja k np. m o nografia ks. J. P u c i a t y o grzech u p ierw o ro d n y m i jego n astęp stw ach , w oparciu o rozw ijającą się n a u k ę O jców 16.
W ram ach b ad a ń zm ierzający ch do pogłębienia źródeł teolo gii m o raln ej nie b ra k i takich, k tó re sięgnęły do d orobku h isto rycznego d aw n y ch polskich teologów. Szereg cennych s tu diów z tej dziedziny opublikow ał ks. W ładysław W i c h e r , opracow ując n a u k ę m o raln ą naszych X V II-w iecznych teolo gów (Szym ona M a k o w s k i e g o , M ikołaja z M o ś c i s k i M arcina S m i g 1 e с к i e g o) 11. Do tego sam ego w iek u sięg n ął ks. M. S o p o ć k o w swej m onografii o zasadach w ycho w an ia m oralnego M ikołaja Ł ę c z y c k i e g o 18.
D rugi p ro b lem zw iązany z odnow ą teologii m o raln ej, to sp ra w a w łaściw ego połączenia stro n y n auk o w o-teo retycznej z p ra k - ty czno-kazuistyczną. Choć istn ieje pow szechna zgoda co do te go, że oba w ym ienione elem en ty m uszą być w teologii m oralnej uw zględnione, to jed n a k sposób tego połączenia i pro p o rcje b y ły p rzed m io tem polem ik, począw szy od o statnich dziesiątków la t X IX w ieku. P ow stałe n a Zachodzie a ta k i n a „k azu isty czn ą” i „ n e g a ty w n ą ” teologię m o raln ą odbiły się p ew nym echem i w Polsce. Z n a jo strz e jsz ą k ry ty k ą w y stąp ił o. W o r o n i e c k i we w spom nianej ju ż p u b lik a c ji o m etodzie n auczania teologii m oraln ej 19. T ru d no stw ierdzić, czy te z a rz u ty (zresztą jed n o stronne), i pow stała w zw iązku z ty m polem ika, w y w a rły w ięk szy w p ły w n a k ie ru n e k rozw oju polskiej teologii m oralnej. F a k tem n ato m ia st jest, że w b ad an y m okresie czasu (1880—
t. 44 r. 25 (1939) i nn,; A. T y m c z a k ks., N a u k a ś w . A u g u s t y n a o w i e r z e ,
Przem yśl Î933. Wśród innych prac patrystycznych o tem atyce m oralnej zw raca uwagę cały szereg opracowań, dotyczących zagadnienia w ła sności pryw atnej i jej ograniczeń, w naśw ietleniu Ojców Kościoła.
16 J. P u c i a t a ks., G rze c h p i e r w o r o d n y w te o lo g ii ś w . A n z e lm a ,
Wilno 1932.
17 W. W i c h e r ks., K s i ą d z S z y m o n S t a n i s ł a w M a k o w s k i , teo lo g m o ra lista p o ls k i z X V I I w ., Kielce 1926; Tenże, M i k o ła j z M oś cisk , te olog m o r a li s ta i p is a r z a s c e t y c z n y z pocz. X V I I w ., Przegląd teologiczny 9
(1928) 209 nn.; Tenże, O : M a r cin a Smigleckiego T.J. T r a k t a t o li ch w ie i p r o c e n t a c h , w ś w i e t l e w s p ó ł c z e s n e j i p ó ź n i e j s z e j n a u k i t e o l o g ó w ,
Lwów 1936.
18 M. S o p o ć k o ks., M i k o ł a j Ł ę c z y c k i o w y c h o w a n i u d u c h o w n y m ,
Wilno 1935.
19 J. W o r o n i e c k i о., OP, M e t o d a i p r o g r a m nau czan ia te ologii m o r a ln e j , Lublin 1922, 35—58.
298 K S . B P S T A N IS Ł A W S M O L E Ń S K I [ 1 0 ] 1939) nastąp iło w y raźn e przesunięcie p u n k tu ciężkości w p o l skiej tw órczości teologiczno-m oralnej, z jed n o stro n n ie p ra k tycznej n a bardziej n au k o w ą i teoretyczną. W o statn ich dw óch dziesiątk ach la t X IX w. d om inuje p rak ty c zn e ujęcie p ro b le m ów m oralnych, opracow yw anych w polskich p erio dy kach te- ologiczno-duszpasterskich. F a k t te n da się łatw o w ytłum aczyć n ik łą jeszcze i dopiero odradzającą się polską tw órczością teolo- giczno-m oralną. O graniczano się najczęściej, n a w e t w sam ym doborze poru szany ch tem atów , do n ajp iln iejszy ch potrzeb dusz p a ste rstw a , a zwłaszcza spow iednika. Stopniow o, zarów no za k res opracow yw anych tem ató w znacznie się rozszerza, ja k i spo sób u jęcia p rzy b ie ra b ardziej nau ko w ą form ę.
Ciekaw ą jest rzeczą, że to przesunięcie się zainteresow ań polskiej teologii m o raln ej w k ie ru n k u bardziej nauk ow y m i spe- kulaty w ny m ,' łączy się ze stopniow ym zm niejszeniem się w p ły w ów św. A lfonsa L i g u o r i , a w zrostem odradzającego się tó- m izm u. N a przełom ie X IX i X X w ieku w tw órczości polskiej teologii m oralnej d o m in u je św. Alfons. W idać to zarów no w p ra cach m onograficznych, ja k i w a rty k u ła c h czasopism (Przegląd K ościelny, Pow ściągliw ość i Praca). Po pierw szej w ojnie św ia tow ej w z ra sta w y raźn ie w p ły w św. Tom asza z A k w i n u . K o n k re tn y m w yrazem tej p rzem iany b y ł m. in. in n y układ całości teologii m o raln ej, stosow any w w y k ład ach i podręcz nikach. W arto też zaznaczyć, że podręczniki teologii m oralnej,, nap isan e dla w y k ształconych k atolików św ieckich przez ks. K. L u t o s ł a w s k i e g o20 i k s . A. B o r o w s k i e g o 21, o p ra cow ane zostały w ujęciu tom istycznym .
W ażniejsza b y ła jed n a k bezsprzecznie przem ian a w uzasad n ian iu n o rm m oralnych, czy też p rak ty czn y ch rozstrzygnięć, fo rm u łow an ych w poszczególnych p racach czy a rty k u ła c h pol skich m oralistów . W lata ch 1880 do 1914 sp otyk am y często arg u m e n ta c ję o p a rtą jed y n ie n a przytoczeniu poglądów św. A l fonsa czy innego ze znanych teologów, bez w chodzenia w e w ła ściw e uzasadnienie danego stanow iska. Za p rzy k ła d m ogą tu posłużyć p ró b y u sta le n ia w ym agań m oralnych, jak ie należy staw iać tym , k tó rz y chcą często przystępow ać do kom unii św. (oczywiście chodzi o okres przed d ek retam i p iu so w y m i)22. Do
sn K. L u t o s ł a w s k i ks., Teologia — w ykła d dla wykształconego ogółu, cz. 2: Zycie moralne, t. 3, W arszawa 1919.
21 A. B o r o w s k i ks., Teologia moralna, Cz. 1 t. 1, W arszawa 1939. 22 Zwłaszcza artykuły zamieszczone w Przeglądzie Kościelnym w la tach 1880—1888.
[И] W K Ł A D P O L S K IE J M Y Ś L I T E O L O G IC Z N E J 2 9 7
piero stopniow o zaczęto podaw ać tw ierd zen ia lu b opinie so lidniej naukow o uzasadnione. W tzw . okresie m ięd zyw o jen ny m m am y ju ż szereg p rac m onograficznych i arty k u łó w , k tó ry c h zadaniem było sprecyzow anie i ściślejsze uzasadnienie poszcze gólnych tez e ty k i katolickiej (np. prace ks. Z. G o l i r i s k i e - g o 23 i ks. J. K y s e 1 i24 n a te m a t zabójstw a).
Zaznaczyć jed n ak należy, że m im o rozw oju części n a u k o wo teo rety czn ej, n ad al w polskiej teologii m o raln ej pozostała przew aga u jęcia praktycznego. W sam ej zaś części teo rety cz nej zdaje się dom inow ać ujęcie teologii m o raln ej, w form ie k a tolickiej n a u k i m oralnej, czyli w y k ład u d o k try n y m oralnej zaw artej w O bjaw ieniu. Rzadziej n ato m iast sp oty kam y form ę e ty k i teologicznej, podającej ja k n ajściślejsze uzasadnienie przed staw ian y ch n o rm 25.
T em aty zw iązane z teologią m o raln ą p rak ty c zn ą b y ły bardzo często p rzed m io tem zain tereso w ań polskich teologów. M am y dziś znaczny dorobek p rac i a rty k u łó w sięgających do sam ych podstaw katolickiej kazu istyk i, do sp raw y form ow ania sum ie nia, prob ab iiizm u i t d . 2б. N ależy tu w spom nieć o próbie O. J. W o r o n i e c k i e g o zastąp ien ia system ów m o raln y ch p ro b a biiizm u czy p rob ab ilio ry zm u przez cnotę roztropności i w y k ształ cenie te o lo g ic z n e 27. P odejm ow ano też prace zm ierzające do uściślenia podstaw ow ych pojęć, n iezbędnych do w łaściw ie po jętej kazuisty k i. Za p rzy k ła d może tu posłużyć a rty k u ł ks. W. W i c h r a: E x tre m a nécessitas 2S. Sam a k a zu isty k a w n a j ściślejszym znaczeniu m iała w Polsce, w b ad an y m okresie, o ry
-23 Z. G o l i ń s k i ks., Z a b ó j s t w o z litości. Lublin 1937.
24 J. K y s e 1 a ks., Z a b ó j s t w o w ś w i e t l e e t y k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j, K ra ków 1939.
25 Por. К. W o j t y ł a bp, C z y m powin-na b y ć te o lo g ia m oralna?, At. Kapł. t. 58 r. 51 (1959) 97 nn.
26 P. M a r c i n e k o. CSSR, G e n e z a a e ą u ip r o b a b il iz m u św . A lfon s a,
Przegląd Teologiczny 9 (192S> 36 nn.; Tenże, Ś w . A lfo n s a p r o b a b i li z m ,
Przegląd Teologiczny 8 (1927) 181 nn.; S. N a r a j e w s k i ks., L e x d u b ia n on obligat, Przegląd Teologiczny 5 (1924) 310 nn.
27 J. W o r o n i e c k i ks., M e t o d a i p r o g r a m n a u cza n ia te ologii m o ra ln ej, Lublin 1922; Tenże, K a t o l i c k a e t y k a w y c h o w a w c z a , Poznań 1925. N. b. argum enty o. Woronieckiego, oparte o analizę tekstów św. Tomasza, straciły dziś swą przekonyw ającą w artość dzięki badaniom źródłowym o. L ottin (O. L o 1 1 i n OŚB, P s y c h o lo g ie de l’acte hu m a in , Recherches de théologie ancienne et médiévale, t. 29 (1962) 250 nn.).
ss w . W i c h e r ks., E x t r e m a nécess ita s , At. K apł t. 36 r. 21 (1935) 292 nn.
298 K S . B P S T A N IS Ł A W S M O L E Ń S K I [ 1 2 ]
ginalne osiągnięcia, zw łaszcza w zbiorze ks. К . S z c z e k l i k a :
Casus conscientiae 29.
P rzew ag a p ie rw ia stk a prak ty czn eg o n a d teo rety czn o -sp ek u - la ty w n y m zaznaczyła się szczególnie w polskiej tw órczości teo - logiczno-m oralnej, zw iązanej ze sa k ra m en te m po kuty. J e s t rze czą oczyw istą, że ta te m a ty k a , jak o zw iązana z fo rm acją spo w iedników , dom aga się u jęcia bardziej prakty cznego . Z azna cza się to w sam y m doborze obcych dzieł przysw o jonych języ kow i polskiem u. M am y tu m. in. an ty ry g o ry sty c zn e i a n ty - jan sen isty czn e prace О. С r o s i św. A l f o n s a P rzew o d n ik
dla sp o w ied n ikó w 30. W opracow aniach polskich m o ralistów n a
te m a t s a k ra m e n tu p o k u ty u d e rz a je d n a k nieraz pew ne niedo p raco w an ie lu b p om ijanie stro n y d o k try n a ln ej, choć dorobek polskiej m y śli etycznej n a ty m odcinku je s t dosyć obfity. Obok specjalnego dzieła ks. A. K o p y c i ń s k i e g o : O sa k ra m e n
cie p o k u ty 31, opublikow ano szereg a rty k u łó w w P rzeglądzie
K ościelnym , M iesięczniku K ościelnym , A ten eu m K apłańskim , Hom o Dei i in n y ch 32. C h a ra k te ry sty c z n ą d la tw órczości m o ra listów polskich badanego o kresu w y d aje się być polem ika, prow adzona w la ta c h 1936— 1939 m iędzy ks. A. B o g d a n o - w i c z e m a o . W ó j c i k i e m CR n a te m a t częstej sp o w ie d z i33. Ks. Bogdanow icz b ro n ił tezy, że częsta K om unia św. nie w y m aga ze swej isto ty częstej spowiedzi. U w y puklił p rz y ty m
29 C. S z c z e k l i k , C asus conscientiae, Tarnoviae 1906 Ł; C. S z c z e k l i k , J. L u b e l s k i , C asu s c onscientiae, Tarnoviae 1917 2.
30 L. C r o s TJ, S p o w i e d n i k d z i e c i i m ł o d z i e ż y , Częstochowa 1888; Sw. Alfons L i g u o r i, P r z e w o d n i k sp o w ie d n i k a . Przetłum aczył i opra cował ks. M. B i e r n a c k i , W arszawa 1906.
31 д . K o p y c i ń s k i ks., O S a k r a m e n c ie P o k u t y w e d ł u g z a s a d ś w . A lf o n s a i in n y c h z n a m i e n i t s z y c h a u to r ó w , Przemyśl, 1883l.
32 W ystarczy tu zaznaczyć, że same artykuły zamieszczone w Przeglą dzie 'Kościelnym w latach 1880—1895 razem zebrane dałyby prawie kom pletny podręcznik De P o e n it e n ti a , przeznaczony dla użytku spo wiedników.
33 Przebieg polem iki chronologicznie przedstaw iał się następująco: A. B o g d a n o w i c z ks., T e z y te ologii p a s t e r s k i e j o c z ę s t o t l i w o ś c i S p o w i e d z i w ie r n y c h , G regoriana 2 (1936) 196 nn. K rytyka napisana przez . J. W ó j c i k a CSSR w Homo Dei 7 (1938) 120 nn. Odpowiedź ks. B o g d a n o w i c z a , G regoriana 4 (1938) 261 nn. Replika o. W ó j c i k a , Homo Dei 7 (1938) nn. A. B o g d a n o w i c z ks., w ydał jako osobną broszurę. C z ę s t a K o m u n i a ś w . a c z ę s ta S p o w i e d ź w i e r n y c h w p r a k t y c e d u s z p a s t e r s k i e j , Lwów 1938. Pozytywną recenzję tej pracy opublikował ks. A. S w i ę t o p e ł k - M i r s k i TJ w: Myśl Rekolekcyjna (K w ar talnik dla kapłanów) 2 (1938) 397 nn. O. W ójcik jeszcze raz w ystąpił z krytyką: Ż e b y c z ę s to i g o d n ie k o m u n i k o w a ć , Pełnia Życia (K w artalnik dla osób zakonnych) 1 (1939) 159 nn.
[ 1 3 ] W K Ł A D P O L S K IE J M Y Ś L I T E O L O G IC Z N E J 2 9 9
p o zasak ram en taln e sposoby p o jed n an ia z Bogiem, w zakresie grzechów pow szednich. O. W ójcik d o p a try w a ł się w ty m s ta now isku pew nego zlekcew ażenia roli s a k ra m e n tu po kuty, k tó re prow adzi do rozluźnienia sum ień a n a w e t św iętokrad zkich K om unii św. W d y sk u sji tej m ożna się doszukiw ać odbicia p ew ny ch k ieru n k ó w litu rgiczn y ch , rep rezen to w an y ch w ty m cza sie w A u strii przez O. P. P a r s c h a . P olem ik a polska je s t o ty le ciekaw a, że u w y p u k la ją c w iele elem entów z zak resu teolo gii m o raln ej, głów nie w y ra ż a tro sk i prak ty czn o d uszpasterskie. W a rg u m e n ta c ji p raw ie całkow icie pom inięto stro n ę s a k ra m en taln ą, u zasad n iającą w arto ść częstego p rzy stęp o w an ia do sa k ra m e n tu pokuty.
O m aw iając dorobek polskiej m yśli etycznej zw iązany z sa k ra m e n te m p o k u ty trz e b a w spom nieć, że i p rob lem y p o k u ty kościelnej, u ję te od stro n y histo ry czn ej b y ły też przedm iotem zain tereso w ań n aszych teologów. Mamy. p race n a te m a t p o k u ty kościelnej w średniow iecznej Polsce (ks. F a n k id ejsk i) 34 oraz p o k u ty kościelnej w epoce p a try sty c z n e j (ks. M. S ie n ia ty c k i)35. S tu d ia te w pew nej m ierze to ro w ały drogę do w ydobycia ekle zjologicznego a sp ek tu sa k ra m e n tu pokuty.
M imo prak ty czn eg o u jęc ia w o p racow yw aniu p ro b lem aty k i spow iedniczej, stosunkow o m ało zain teresow an ia okazali polscy m oraliści w sp raw ie k iero w n ictw a duchow nego. B rak u nas pow ażniejszej p ra c y n a te n t e m a t 36, a sp o ty k am y jed y n ie nie w ielkie a rty k u ły w czasopism ach (zwł. w Homo D e i) 37. O rygi n aln e n ato m ia st b y ły p ró b y w łączenia w najszerzej pojęte kie row nictw o osiągnięć w spółczesnych p sy c h ia trii (ks. H u e t ) 38.
P e w n a d o m in an ta podejścia p rak ty czn eg o cechująca polską m yśl ety czn ą łąc z y się z o tw a rtą p ostaw ą wobec now ych p ro blem ów m oralnych, w y su w any ch przez w spółczesne życie. Te
34 F a n k i d e j s k i ks., P o k u t ą p u b li c z n a w P o l s k i m P o m o r z u i na Z i e m i C h e łm iń s k i e j, Przegląd Kościelny 2 (1880/81) 233 nn, 241 nn, 249 nn.
35 M. S i e n i a t y c k i ks., P o k u t ą k o śc ie ln a w e d ł u g O j c ó w Z a c h o d nich, Przegląd Teologiczny 2 (1'921) 33 n., 147 nn., 213 nn.
36 w ьгакц oryginalnej polskiej pracy na ten tem at wydano tłum a czenie: Ks. H o n n a y , P r a k t y c z n e z a s a d y k i e r o w a n i a d u sz a m i. P r z e w o d n i k d la s p o w i e d n i k ó w . Przekład ks. F. M i r k a , Poznań 1937.
37 O. J. E., O p o t r z e b i e -przewodnik a d u c h o w n e g o , Homo Dei 7 (1938) 292 nn., 486 nn.
38 S. H u e t ks., P s y c h o a n a li z a a S a k r a m e n t P o k u t y , Włocławek 1937; J. C i e m n i e w s k i ks., P s y c h o a n a li z a na u sługach r e lig ii i w y ch o w a n ia , Miesięcznik K atechetyczny i Wychowawczy 25 (1935) 123 nn.
3 0 0 K S . B P S T A N IS Ł A W S M O L E Ń S K I [ 1 4 ]
m a ty zw iązane z etyczn y m i gran icam i spo rtu , film u, zagad n ien ia eugeniki, ste ry liz ac ji itd. sta ły się przed m io tem op ra cow ań polskich m o ralistó w w lata ch 1930— 1939 39. W ten spo sób p o stu la t rozszerzenia zak resu tem atycznego, w y su w any wobec teologii m o raln ej, był u nas choć w części realizow any.
B. R o z b u d o w a e t y k i f i l o z o f i c z n e j
Szczególnym pro b lem em w p rzem ian ach s tr u k tu ry teologii m oralnej je s t w łaściw e ułożenie sto su n k u filozoficznej p od bu dow y e ty k i chrześcijańskiej do sam ej teologii m oralnej o p a r tej n a O bjaw ieniu.
W kład opracow ań z zak resu ety k i filozoficznej w całość do ro b k u polskiej m yśli teologiczno-m oralnej je s t pow ażny. Do tyczy to w zględnie dużej ilości p u b lik acji z tego zakresu, a b a r dziej jeszcze jakości, tj. solidności opracow ań i oryginalności ujęcia.
N ajp ierw w ym ienić tu należy szereg p rac i arty k u łó w n a te m a t sam ych podstaw e ty k i i m oralności. B ędą tu pew ne ca łościowe opracow ania ks. M. M o r a w s k i e g o TJ, ks. F. S a- w i c k i e g o , o. J. W o r o n i e c k i e g o , ks. A. S z y m a ń- s к i e g o 40. O bok tego zostały opublikow ane oryginalnie o p ra cow ane a rty k u ły , tyczące poszczególnych podstaw ow ych pro blem ów e ty k i · filozoficznej (zwłaszcza w lata ch 1930— 1939). P rzyk ład o w o m ożna tu w ym ienić: ks. A. J а к u b i s i a k: O k re
ślenie pojęcia dobra m oralnego 41, ks. J . S a l a m u c h a : W zg lę d ność i bezw zględność e ty k i k a to lickiej 42s ks. T. B e n s c h :
39 M. in. W. W i c h e r ks., E ty c z n e gra nice sp o r tu , Włocławek 1932; M. H o s z o w s k i , F il m , s z t u k a i e t y k a , W arszawa 1938; S. P o d o 1 e li s k i ks., TJ, E t y k a k a t o l i c k a a e u g e n ik a i m e d y c y n a , Przegląd Po wszechny, t. 214 r. 54 (1937) 195 nn.; Z. K o z u b s k i ks., S p o r t y i ta ńce w ś w i e t l e n a u k i k a to l ic k i e ji. W arszawa 1934; I. Ś w i r s k i ks., Z a g a d n ie nie s t e r y li z a c j i, At. Kapł. t. 33 r. 20 (1931) 370 nn. Tu też wymienić
należy liczne opracowania z zakresu etyki m ałżeńskiej, ja k np. Z. К o- z u b s k i ks., P r o b l e m p o t o m s t w a (studium etyczne), W arszawa 1930; S. S o b a l k o w s k i ks., W k w e s t i i m o r a ln o ś c i p o ż y c i a m a ł ż e ń s k i e g o ,
At. Kapł. t. 32 r. 19 (1933) 66 nn.; W. W i c h e r ks., Ś w i a d o m e m a c i e r z y ń s t w o , At. Kapł. t. 34 r. 20 (1934) 479 nn.
40 M. M o r a w s k i ks. TJ, P o d s t a w y e t y k i i p r a w a , t. 1 i 2, K raków 1891, 1893; F. S a w i c k i ks., F ilozofia życia , Poznań 1936; J. W o r o - n i e c k i o. ZK, E ty k a . W: Zarys filozofii, Lublin 1930, t. 2 177—288; A. S z y m a ń s k i ks., E ty k a , w i a d o m o ś c i w s t ę p n e , Lublin 1937.
41 Wiadomości diecezji łódzkiej, r. 17 (1937) z. 12. 42 Przegląd Powszechny, t. 211 r. 53 (1936) 36 nn.
[ 1 5 ] W K Ł A D P O L S K IE J M Y Ś L I T E O L O G IC Z N E J 3 0 1
K szta łto w a n ie się poglądów na sto su n ek praw a naturalnego do p o zy ty w n e g o 43. P ro b lem m etod y w łaściw ej dla e ty k i filozoficz
nej p o ru szy ł ks. K azim ierz K o w a l s k i w osobnym a rty k u le 44. W całym om aw ianym okresie (1880— 1939) p o w stały liczne prace, m ające za tem a t analizę k ry ty c z n ą poszczególnych sy stem ów i poglądów ety cznych pozakatolickich. Począw szy od ety k i stoik ów45 i E p ik u r a 46, poprzez system y K a n ta 47 i N ietz schego 48 aż do w spółczesnej d o k try n y hitlerow skiego rasizm u 49. P ra ce z tego zak resu są ty m cenniejsze, że nie po p rzestając да k ry ty c z n ej ocenie danego sy stem u etycznego d a ją n ieje d n o k ro tn ie now e n aśw ietlen ie kato lick iej etyki, przez w yszukanie pew ny ch elem entów w spólnych z om aw ianym i poglądam i. Tak np. ks. Z e g a r l i ń s k i opracow ując n auk ę m o raln ą E p ik u ra u w y p u k lił rów nocześnie pro b lem chrześcijańskiego eudajm o- nizm u 50.
Ze stro n y e ty k i - filozoficznej o trzy m ała też polska teologia m o raln a pomoc w form ie pró b k o n fro n ta cji podstaw ow ych za g ad n ie ń ety czn y ch z no w ym i osiągnięciam i in n y ch nauk, a zw ła szcza psychologii. W p ro b lem aty k ę m o raln ą w olności woli, cnót, naw yków itp., w iele now ych n aśw ietleń w niosły ory g in al ne opracow ania ks. J. C h o j n a c k i e g o , ks. J. S a l a m u - c h y, ks. P. S i w k a T J i in n y ch 5i. N a szczególną uw agę za słu g u je tu polem ika, ja k a w y w iązała się m iędzy ks. S alam u- chą a O. W oronieckim . O kazją do niej sta ła się p o d jęta przez ks. S alam uchę p ró b a u jęcia cnoty i spraw ności w oparciu o p sy
43 Prąd, t. 31 r. 24 (1935) z. 11, 12.
44 K. K o w a l s k i ks., Les fondam ents de la méthode de philosophie morale, Collectanea Theologica 18 (1937) 55 nn.
45 S. A d a m s k i ks., P u n kt oparcia moralności w now ożytnym stoicyzmie, Przegląd Kościelny t. 5 (1904) 53 nn.
46 S. Z e g a r l i ń s k i ks., Nauka moralna Epikura a chrześcijańskie zapatryw anie się na najw yższe dobro człowieka, Kraków 1917.
47 M. S i e n i a t y c k i ks., Główne zasady e ty k i Kanta a etyka chrze ścijańska, Przegląd Powszechny, t. 118 r. 30 (1913) 309 nn., t. 119 r. 30 (1913) 54 nn.
48 Z. K o z u b s k i ks., F ryderyk Nietzsche i jego etyka — studium
moralno-apologetyczne, Poznań 1924.
49 J. P a s t u s z k a ks.., Filozoficzne i społeczne idee A. Hitlera, (rasizm), At. Kapł. t. 40 r. 23 (1937) 329 nn., 421 nn. oraz t. 41 r. 24 (1938) 23 nn.
50 Vide przypis 43.
51 J. C h o j n a c k i ks., W ychowanie i charakter, tresura i naw yki, Warszawa 1933; J. S a l a m u c h a ks., Rola woli w naszym życiu psy chicznym , Głos Kapłański 6 (1932) 7 пп.; P. S i w e k ks. TJ, Świadomość wolności woli, Przegląd Filozoficzny 37 (1934) 385 nn.
3 0 2 K S . B P S T A N I S Ł A W S M O L E Ń S K I [ 1 6 ]
chologię Lindw orsky’ego 52 ze szczególnym podkreśleniem roli m o ty w ó w 53. Trzeba tu też w ym ienić śmiałą próbę ks. Salà- m uchy zastosowania w etyce katolickiej osiągnięć współczes nej logiki.
Równocześnie, w pewnej przynajmniej mierze można stw ier dzić, że niektóre artykuły z zakresu etyki filozoficznej, opubli kowane na łamach polskich periodyków, torowały drogę now ym prądom czy ideom, oddziałując zapładniająco na rozwój m yśli etycznej w Polsce. Tak np. na zainteresowanie się w etyce pro blem em personalizmu w p ływ ały m. i. artykuły ks. Konstantego M i c h a l s k i e g o 55.
Wreszcie pomoc dla rozwoju całości polskiej teologii moral nej ze strony etyki filozoficznej szła po linii głębszego uzasad nienia niektórych norm moralnych, przez ich powiązanie z pra wem naturalnym 56. N iestety tylko nieliczne prace z tego za kresu ukazały się w badanym okresie.
Wobec tego choć pobieżnego przeglądu prac i artykułów z zakresu etyki filozoficznej uderza fakt, że ten niew ielki wprawdzie ilościowo, ale cenny i oryginalny dorobek intelektu alny nie w yw arł silniejszego w pływ u na całość rozwoju m yśli teologiczno-moralnej w Polsce. Gdzie należy szukać przyczyn tego niewykorzystania?
Nasuwa się tu najpierw ogólny problem stosunku etyki filo zoficznej do teologii moralnej w Polsce. Zagadnienie to dysku towane wielokrotnie wśród teologów Zachodu, było też poru szane przez naszych moralistów. Przeważała w badanym okre sie w 'Polsce opinia o potrzebie podporządkowania etyki filo zoficznej etyce teologicznej i przyznawania jej, przynajmniej
' 52 J. L i n d w o r s k y S J, D er W ille, Leipzig 1923; Tenże, W i ll e n s - schule Paderborn 1927.
33 J. S a l a m u e h a ks., U w a g i na t e m a t k s z ta łc e n i a c h a r a k t e r u ,
Miesięcznik Katechetyczny i Wychowawczy 22 (1933) 6 nn.
54 Tenże, Z a g a d n ie n i e p r z y m u s u w ż y c i u s p o ł e c z n y m , P rąd t. 37 r. 26 (1939) 172 nn.
55 Np. K. M i c h a l s k i ks. CM, K a t o l i c k a id e a w y c h o w a n i a . W: K a tolicka myśl wychowawcza. Pam iętnik II Katolickiego Studium o w y chowaniu w W ilnie 1936, Poznań 1937, 23 nn.
56 S. M y s t k o w s k i ks., I d e a p r a w a n a tu r a ln e g o w c h r z e ś c ij a ń s k i e j st a r o ż y t n o ś c i, Przegląd K atolicki 1927, 506 nn. I d e a p r a w a n a t u r a l n e g o V, s c h o l a s t y k ó w , tamże, 520 nn., 534 n. 555 nn.; Tenże, I d e a p r a w a n a tu r a ln e g o w s t a r o ż y t n o ś c i i u s c h o l a s t y k ó w (studium prawno-etyczne). W arszawa 1923; S. P o d o l e ń s k i ks. TJ, P r a w o m i ę d z y n a r o d o w e a p r a w o n a tu r y , Przegląd Powszechny t. 141 r. 36 (1919) 165 nn.; E. E l t e r ks. TJ, A u t o r y t e t p r a w a, Przegląd Powszechny t. 212 r. 53 (1936) 129 nn.
[17] W K Ł A D P O L S K I E J M Y Ś L I T E O L O G I C Z N E J 3 0 3 praktycznie, roli jakby służebnej (m. in. ks. A. Borowski, o. J. W oroniecki)57. B y ły to jakby echa tezy M a r i t a i n a , negu jącego odrębny, sam oistny charakter etyki filozoficznej jako n a u k i5S. Temu stanowisku Maritaina przeciwstawił się w osob nej rozprawie ks. K. Kłósak dowodząc, w oparciu o doktrynę św. Tomasza, samoistności filozofii moralnej jako odrębnej n a u k i59.
Przytoczone poglądy i polemiki nie w yw arły jednak wyraź niejszego w pływ u na w ykorzystanie dorobku etyki filozoficznej przez polskich moralistów. O ddziaływały tu hamująco inne czynniki. Obok silnego akcentowania strony praktycznej w uję ciu teologii moralnej zaważył tu też prawdopodobnie wspom nia ny wyżej problem uprawiania teologii moralnej raczej jako wykładu katolickiej doktryny moralnej, a nie jako etyki teolo gicznej.
O biektywnie trzeba jednak zaznaczyć, że odegrały tu pew ną rolę także w zględy czasowe. Najpoważniejsze osiągnięcia polskiej etyki filozoficznej przypadają na ostatnie dziesięć lat badanego okresu, stąd w dużej mierze brakło czasu na przy
swojenie tych elem entów przez całą teologię moralną w Polsce. Dokonany dotąd przegląd rozwoju polskiej teologii moralnej daje jedynie ogólny obraz dążenia do pogłębienia i odnowy te go działu nauk teologicznych. Bardziej istotnym wydaje się spojrzenie od strony głów nych idei, wokół których ześrodko- wała się dojrzewająca m yśl teologiczno-moralna w Polsce. W tym aspekcie będziem y m ogli zobaczyć dopiero m. in. fak tyczny w p ływ polskiej etyki filozoficznej na całość teologii moralnej.
II. GŁÓWNE IDEE PRZEWODNIE ROZWOJU MYŚLI TEOLOGICZNO-MORALNEJ
Staram się z kolei przedstawić główne idee przewodnie, wo kół których ześrodkowane b y ły najliczniej publikacje polskie z zakresu teologii moralnej w latach 1880— 1939. Wśród w ielu idei, jakie b yły przedmiotem zainteresowań i badań katolic kich m oralistów Zachodu, pew ne wydają się być żywiej ode
57 A. B o r o w s k i ks., T e o lo g ia m o r a ln a , Cz. 1 t. 1 W arszawa 1939, 15—18; J. W o r o , n i e c k i o. ZK, K a t o l i c k a e t y k a w y c h o w a w c z a ,
Cz. 1 analityczna, Poznań 1929, s. 40 nn.
58 J. M a r i t a i n , D e la p h iią so p h ie ch r é t ie n n e , Paris 1933; Tenże,
S cien ce e t sa gesse , Paris 1935.
59 К. K Î ó s a k ks., M a r i t a i n o w a an aliza s t o s u n k u filo zo f ii m o r a l n e j do teologii, Lwów 1938. (N adbitka z Coli. Theol.).
3 0 4 K S . B P S T A N IS Ł A W S M O L E Ń S K I [ 1 8 ]
b ran e i silniej zaznaczone w polskiej tw órczości teologicznej. B ędą to:
1. id ea c h ry sto cen try zm u , 2. eklezjologiczne ujęcie teologii m o ra ln ej, 3. teologia laik atu , 4. idea p erson alizm u ch rześcijań skiego.
Choć te c z te ry w ym ienione zagadnienia nie w y c z e rp u ją n a p ew no te m a ty k i polskiej teologii m o raln ej w badan ym ok re sie, uw ażam jed n ak , że pozw alają w sposób m ożliw ie p rz e j rz y s ty w n iknąć w k iełk u ją c ą m yśl teologiczną w ty m zakresie.
A. C h r y s t o c e n t r y z m
W teologii m o raln ej Z achodu zaznacza się w yraźn ie w ty m okresie dążność do pod k reślan ia ch ry sto c en try z m u w ujęciu całej teologii m o ralnej. Teologowie zacząw szy od H irsc h e ra 60
aż do T illm an n a 61 p rzy czy n iali się do stopniow ej k o n sekw entn ej p rzeb u d o w y całej teologii m o raln ej pod ty m w łaśnie kątem .
C h ry sto cen try czn e ujęcie katolickiej n a u k i m oralności łączy się najściślej z ew angeliczną zasadą naślad o w an ia Zbaw iciela. Chodzi tu o p e łn ą s k ry p tu ry sty c z n ą tre ść tej zasady. O bej m u je ona nie ty lk o w zór życia C h ry stu sa, jak o n o rm y p o stę pow ania w szy stk ich chrześcijan. W chodzi w g rę całe „pójście za C h ry stu se m ” (Nachfolge), gdzie całe życie m o raln e u jm o w a n e je s t n a p latfo rm ie osobistego odniesienia do osoby Z baw i ciela. W yrazem tego m a być oddanie się n a służbę C hrystusow i i zaangażow anie w b u d o w an iu Bożego K ró le s tw a 62.
Id ea naślad o w an ia C h ry stu sa b y ła w Polsce szeroko roz pow szechniona dzięki d ziełku p rzy p isy w an em u Tom aszow i à K em pis, k tó reg o coraz to now e tłu m aczen ia n a język polski b y ły w ielo k ro tn ie w y d aw an e w lata ch 1880— 1939. N iezależnie od w p ły w u te j książeczki, zasada n aślado w an ia Z baw iciela b y ła w Polsce szerzona p rzez zakon Jezu itó w i p rzez silnie w ty m czasie od d ziału jący p rą d franciszkański.
Ig n acjańskie u jęcie n aślad o w an ia o p a rte n a tzw . „k on tem p la c ji” ta je m n ic życia Z baw iciela w y rażać się m a szczególnie
60 J. H i r s c h e r , Die christliche Moral als Lehre von der V er w irklichung der göttichen Reiches in der M enschheit, Tübingen 1835. 61 T. T i 11 m a n n, Handbuch der katholischen Sittenlehre, Düsel- dorf 1934—38.
62 A. S c h u l z OSB, Suivre et im iter le Christ d’après le Nouveau Testam ent, Paris 1966, K. W o j t y ł a ks., Ewangeliczna zasada naślado w ania, At. Kapł. t. 55 r. 49 (1957) 57 nn.
[19] W K Ł A D P O L S K I E J m y ś l i t e o l o g i c z n e j 305 w czynnym zaangażowaniu w walce o szerzenie Królestwa Bo żego pod sztandarem Chrystusa Wodza.
Franciszkanizm przeżywał w Polsce w omawianym okresie sw e odrodzenie. Znalazło to swój wyraz m. in. w licznych pe riodykach redagowanych w duchu franciszkańskim. Obok cza sopism o typie czysto dewocyjnym b yły też i takie, które mia ły wyraźny program religijno-m oralny. W ymienić tu trzeba wydawaną przez oo. kapucynów Rodzinę Seraficką6S, nada jącą kierunek społeczny odradzającemu się tercjarstwu. Fran ciszkanie konwentualni w ydawali obok Pochodni Serafickiej 64, Rycerza Niepokalanej 65, organ założonej przez o. M aksymilia na Kolbe M ilicji Niepokalanej. Duchem franciszkańskim prze pojone też było stojące na bardzo wysokim poziomie pismo V erb u m 66, redagowane ze współudziałem świeckich katolików. Wreszcie wyrazem żywego zainteresowania franciszkanizmem w Polsce b y ły liczne publikacje i wydaw nictw a zbiorowe, ogło szone drukiem w 1926 r. z okazji 700-lecia śmierci Biedaczyny z A s y ż u 67. W szystkie te publikacje podkreślały chrystocen- tryzm, w charakterystycznej dla ducha franciszkańskiego for mie zaangażowania całej osoby ludzkiej w oddaniu się osobie Boga-Człowieka 68.
Idea naśladowania Chrystusa w Polsce przekroczyła wyraź nie zasięgiem sw ych w pływ ów granice oddziaływania ignacjań- skiego czy franciszkańskiego ducha. Uderza jednak brak głęb szego teologicznego opracowania problematyki naśladowania. Mamy w tej dziedzinie przeważnie bardziej popularne
artyku-63 Rodzina Seraficka, Miesięcznik religijno społeczny, W arszawa 1910—1939, r. 1—30, w ydaw any przez oo. kapucynów.
64 Pochodnia Seraficka. Organ Trzeciego Zakonu Stowarzyszenia Franciszkańskiej K ru cjaty M isyjnej, Grodno ·— K raków 1926—1939, r. 1—14. Miesięcznik w ydaw any przez oo. franciszkanów.
65 Rycerz Niepokalanej, K raków Grodno — Niepokalanów 1922—
1939 r. 1—18.
66 Verbum, patrz przypis 7z.
67 Ś w ięty Franciszek z A ssyżu, Studia i szkice. Zbiór odczytów w y głoszonych w r. 1927 staraniem Naukowego In sty tu tu Katolickiego i To w arzystw a D ante A lighieri w K rakow ie, K raków 1928.
68 Jeśli idąc za de G uibertem rozróżnimy dwie główne form y naśla dowania C hrystusa: psychologiczną, opartą bardziej o sam tekst Ew an gelii i zbliżającą się do C hrystusa od strony Jego świętego człowieczeń stwa, oraz tzw. form ę teologiczną, ześrodkowaną w kontem placji ta jem nic Słowa Wcielonego — to w Polsce w yraźnie dominujące ujęcie pierwsze (O. de G u i b e r t S J, Études de théologie m istiąue, Toulouse 1930).
3 0 6 K S . B P S T A N I S Ł A W S M O L E Ń S K I [ 2 0 ]
ly o typie ascetycznym (np. w Homo D e i) 69. W yjątek w tym zakresie stanowi opracowanie о. M. M o r a w s k i e g o na te mat naśladowania Chrystusa u protestanckich p au lin istów 70. Analizuje w nim dwojaki pogląd teologów protestanckich na naśladowanie: etyczny i m istyczny, pogłębiając w ten sposób spojrzenie na katolicką doktrynę w tym zakresie.
Dokładniejsza analiza polskich publikacji i periodyków teo logicznych i popularno religijnych z lat 1880— 1939 wskazuje, że idea chrystocentryzm u została przyswojona przez m yśl teo logiczną raczej od strony konkretnych przejawów życia reli gijno-moralnego, od strony nabożeństw, podkreślających cen tralne m iejsce Chrystusa w życiu moralnym. Nie tyle teore tyczne naukowe rozważania znalazły w Polsce żyw y oddźwięk, co raczej praktyczny chrystocentryzm , zawarty w kulcie eucha rystycznym , w nabożeństwie do Najśw. Serca i czci Chrystusa Króla.
Życie eucharystyczne rozwijało się oczywiście stale na zie miach polskich. W badanym jednak okresie kult eucharystycz ny wyraźnie wzrasta, nasila się i to w pełnym ujęciu tego na bożeństwa. W nabożeństwie eucharystycznym wyróżnić m oże my, jak wiadomo, niejako trzy aspekty: kult adoracyjny, ko rzystanie z Komunii św., a wreszcie msza św. i uczestnictwo w niej. Cały ten nurt wyraźnie w Polsce się nasila, ale w pew nej kolejności czasowej. Można zauważyć stopniowe dojrzewa nie problemów. K ult adoracyjny, żyw y na początku omawia nego okresu, pogłębia się już w latach 1880— 1915. Problem Komunii św. narasta szczególnie na przełomie X IX i X X w., przy czym m omentem przełom owym stają się oczywiście de krety piusowe o częstej i wczesnej Komunii św. Najpóźniej stosunkowo narasta i dojrzewa sprawa Mszy św. i jej roli w ży ciu m oralnym chrześcijańskim. Dopiero ostatnia dekada tzw. okresu m iędzywojennego może w tej dziedzinie poszczycić się poważniejszym dorobkiem.
Problem y związane z kultem adoracyjnym znajdują swój wyraz w licznych artykułach na łamach czasopism takich jak ,,SS. Eucharystia”, „Adoracja Najśw. Sakram entu” 71 itd. Ana
69 J. P u c h a l i к o. CSSR, O n a ś l a d o w a n i u C h r y s t u s a , Homo Dei r. 4 (1935) 328 nn.
70 M. M o r a w s k i o. TJ, P a u li n iś c i p r o t e s t a n c c y o n a ś l a d o w a n i u C h r y s t u s a , Przegląd Biblijny 1938, 28 nn.
[ 2 1 ] W K Ł A D P O L S K I E J M Y Ś L I T E O L O G I C Z N E J 3 0 7 lizując te artykuły m ożem y zauważyć, jak nabożeństwo eu charystyczne w e formie adoracyjnej staje się punktem w yjścia i oparciem dla chrystocentrycznego życia moralnego, szcze gólnie u kapłanów 72. Można tu zauważyć wyraźne oddziaływa nie w pływ ów francuskich, zwłaszcza pism i duchowości bł. Eymarda 73. Stopniowo w p ływ ten ogarnął znacznie szerszy za-, kres, oddziałując na form owanie się życia moralnego świeckich katolików w duchu chrystocentryzm u74. Uderza tu jednak brak głębszej podbudowy teologicznej od strony cnoty religij ności.
Moralne problemy związane z Komunią św., poruszane w teo logicznych periodykach polskich w latach 1880— 1905, dotyczą przede w szystkim zagadnień częstotliw ości dopuszczania wier nych do Stołu Pańskiego. W początkach tego okresu mamy jeszcze publikacje polemiczne zwalczające pozostałości rygo ryzmu jansen istow skiego75. W większości wypadków ujęcia autorów idą tu utartym już szlakiem, w oparciu o opinie w y bitnych teologów Zachodu, a zwłaszcza św. A lfo n sa 78. Ogłosze nie dekretów piusowych dało okazję do szeregu opracowań teo logicznych, stanowiących nie tylko w yjaśnienie rozporządzeń Stolicy Apostolskiej, ale będących pewnego rodzaju podsumo waniem linii rozwojowej praktyki kościelnej w zakresie częstej Komunii św. (ks. Borowski, ks. Feliś, ks. Ż ukiew icz)77. Część artykułów i opracowań idzie jeszcze dalej, precyzując
stopnio-racji Przenajśw . Sakram entu,. B ruchenthal p. Uhnów 1895—1902. Pote,m A doracja'P rzenajśw iętszego S akram entu, Lwów — K raków 1902—1915. 72 M. in. w artykułach ks. T. J e ż a ogłoszonych w Adoracji P rze najśw. Sakr., Lwów w latach 1912—1915.
73 Tow. Kapłanów Polskich A doracji Przenajśw . Sakr. w ydające cza sopismo SS. Eucharystia, a potem A doracja, było erygowane jako od dział „Stowarzyszenia eucharystycznego kapłanów świeckich” założone go przez bł. Eym arda. — Por. P. J. E y m a r d , C z e ś ć P r z e n a j ś w i ę t s z e g o S a k r a m e n t u , K raków 1893; Tenże, T a j e m n i c a E u c h a ry stii, W arszawa 1897; Błog. Ju lian P. E y m a r d , B o s k a E u c h a r y s t ia w K o m u n i i Ś w i ę t e j ,
W arszawa 1935.
74 Np. artykuły w czasopismach SS E ucharystia i Powściągliwość i Praca, z lat 1898—1915.
75 С r o s, o. TJ, patrz przypis 30.
76 M. in. Przegląd Kościelny r. 2 (1880/81) 259 nn., r. 10 (1888) 349 nn. r. 15 (1893) 554 nn.
77 A. B o r o w s k i ks., P r a k t y k a K o m u n i i S w . w p i e r w s z y c h d w u w i e k a c h K o śc io ła , At. Kapł. t. 8 r. 4 (1912) 128 nn., 222 nn. — F e l i ś K. ks., Z a r y s s p o r u i n a u k i o c z ę s t e j i c o d z i e n n e j K o m u n i i św ., Przegląd Koś cielny t. 11 (1907) 290 nn., 325 nn., 397 nn.; S. Ż u k o w s k i ks., C z ę s t a i c o d zie n n a K o m u n i a S w ., Lwów 1908.
