J. Ga wr oń sk i
ODLEW Y ARTYSTYCZNE
1. W stęp
O dlew y artystyczn e w zależności od k onfiguracji i w ielkości, można podzielić na: posągi, płaskorzeźby i w yp u kłorzeźb y. P osągi przedstaw iają w yb ran y obiekt w całości, zw y k le w ich n aturalnych w ym iarach. M ogą to być p osągi zasłu żon ych ludzi, posągi k u ltu religijn ego, posągi zw ierząt i inne.
Płaskorzeźba przedstaw ia zw y k le najw ażniejszą część w ybranego obiektu (głowa, popiersie) z zarysow anym w yraźn ie profilem . M oże to być płyta pam iątkow a lub nagrobkow a p rzedstaw iająca głow ę człow ieka z okoliczn ościow ym n apisem itp.
W ypukłorzeźba odtw arza w yb ran y obiekt od strony czołow ej i od stron bocznych, zostaw iając stronę tyln ą otw artą.
N iezależn ie od tego w y k on u je się ca ły szereg od lew ów artystyczn ych ozdobnych, jak np. talerze p łask ie i w y p u k łe z różnym i w zoram i i w ize
runkam i, k in k iety, k and elab ry itp.
W K atedrze O dlew hictw a P olitech n ik i Śląskiej w yk on ano szereg od
lew ó w artystyczn ych , m ięd zy innym i: posąg W incentego P strow skiego, posąg odlew nika, figu rk i od lew n ik a jako ozdoby, tablice pam iątkow e na zam ów ien ie w yższych uczelni, od lew y artystyczn e ozdobne (talerze, kin
k iety, k andelabry) na zam ów ien ie M in isterstw a Szkolnictw a W yższego oraz szereg płaskorzeźb zw iązanych z rocznicam i św iąt p aństw ow ych , w y z w o len ia m iast i inne.
P osąg od lew ń ik a w ykonano z żeliw a szarego odpow iadającego klasie żeliw a Z l-18 z podw yższoną zaw artością fosforu dla podniesienia lejności.
P ły ty pam iątkow e i płaskorzeźby w yk on yw an e w Zakładzie O dlew n ictw a P o litec h n ik i Śląskiej w y k on yw an o z m osiądzu M -58M n lub z brą
zów B K 331.
C zęsto stosow an ym stopem na od lew y artystyczn e je st stop o n astę
p u jącym składzie: 7% cyn y, 6 % cynku, 2 % ołow'iu, 85% m iedzi.
C ynk zaw arty w stopie zm niejsza znacznie korozję od lew u powbdując p o w sta w a n ie naturalnej zielonkaw ej patyny.
2. Zasady b ud ow y form artystyczn ych
W zależności od stopnia sk om p lik ow an ia m odeli, form y od lew ów artystyczn ych można w y k on yw ać różnym i sposobam i.
M odele od lew ów artystyczn ych posiadające p łaskie i n ieskom plik o
w ane p ow ierzchnie form uje się k la syczn ym sposobem w sp ecjaln ie przy
gotow anej m asie, która bardzo dokładnie odtw'arza k szta łty m odelu.
M odele posiadające średnio skom plikow aną pow ierzchnię, form uje się częściow o w sztuczkach, częściow o zaś sposobem k lasy czn ym w m asie form ierskiej.
M odele posiadające skom plikow aną p ow ierzch nię form uje się całko
w icie w sztuczkach.
Sztuczki w yk on u je się ze specjalnej m asy form iersk iej z dużą zaw ar
tością g lin y. Trzeba jednak pam iętać, że stosow an ie m as zb yt tłu sty ch pogarsza przepuszczalność form y. Ilość sztuczek dla każdego m odelu jest różna i zależy nie tylk o od stopnia skom plikow ania i w ym iarów , ale rów nież od k w alifik acji form ierza. Im m niej jest sztuczek w form ie, tym od lew posiada m niej szw ów , które pow stają m ięd zy sztuczkam i podczas suszenia form y. N ależy jednak unikać zb yt d użych i grubych sztuczek z uw'agi na trudniejsze ubijanie i znaczny ich ciężar. N ajczęściej stosu je się sztuczki o w ym iarach okołoi 150 X 100 X 50 m m o ciężarze około
2— 3 kg.
M odele n iedzielone, n ie posiadające płaskiej pow ierzchni, na której m ożna by je ułożyć na d esce podm odelow ej, form u je się na fa łszy w ce sporządzonej ze zw yk łej m asy form iersk iej.
P łaszczyzn ę podziału form y p rzew idu je się najczęściej w n ajw ięk szym przekroju m odelu i do tej głęb okości zanurza się m odel w fałszyw ce.
Sztuczki w zależności od ich bud ow y, k ształtu i zadania jakie mają do spełnienia dzielą się na proste i złożone.
Stuczki proste m ogą być odejm ow ane, podnoszone i d ostaw iane.
Sztuczki odejm ow ane są to zw y k łe m ałe sztuczki, które nie posiadają szk ieletów i sa stosu nk ow o lek k ie (1 — 2 kg), zdejm uje się je z m odelu za pomocą w id ełek (rys. 1 ).
Sztuczki podnoszone posiadają duże w ym iary i znaczny ciężar. P osia
dają one szk ielet oraz u ch w y t słu żący do zam ocow ania w górnej skrzynce.
Przy podnoszeniu sk rzyn k i form ierskiej po zaform ow aniu podnosi się jedn ocześn ie te sztuczk i (rys. 1 ).
Sztuczki dostaw iane są toi takie sztuczki, które w y k o n u je się w w y padku, gdy w ym iary m odelu w p łaszczyznach rów n oległy ch do p ow ierzch ni podziału form y są w ięk sze od w y m ia ró w k onturów podziału m odelu.
W takim w ypadku nie stosując sztuczek dostaw ian ych , nie m ożnaby w y jąć m odelu z form y (rys. 1 ).
Przed p rzystąpien iem do form ow ania sztuczek w y k reśla się na p ła
szczyźn ie fałszy w k i p ołożen ie podpór prętów' głów n vch szk ieletu rdzenia.
N astępnie u biia się ze zw yk łej m asy form ierskiej fa łszy w k i znaków rdze
n iow ych m od elu (rys. 2 ).
U b iian ie sztuczek sp ecjaln ym i drew nian ym i m łoteczk am i rozpoczyna się od płaszczyzny podziału form y. S ztuczki ubija się rzędam i, w ok ół m o
d elu posuw ając się w ten sposób ku górze (rys. 3),
Sztuczka ostatnia, która p rzykryw a m odel nosi nazw ę zam ykającej.
Sztuczka ta je st zaw sze podnoszona. P o w yk on aniu sztuczek kładzie się na fa łszy w k ę sk rzyn k ę form ierską, m ocując do niej sztuczki podnoszone.
Skrzynkę zapełnia się zw yk łą m asą form ierską, a następnie odwraca się w raz z fa łszy w k ą o 180° w p łaszczyźnie p ionow ej. F ałszyw k ę zdejm uje się i w yb ija.
Sztu czki górnej sk rzyn k i są cień sze od sztuczek dolnej skrzynki. Por- d yk tow an e to je st ty m , że sztuczki górnej p o ło w y form y są przew ażnie w iszące i m ocow ane są do form y za pom ocą szpilek. P o zaform ow aniu górnej p ołow y form y podnosi się sk rzyn k ę, a sztuczki, które pozostały na m od elu p rzenosi się na ich w ła ściw e m iejsce do form y. Forma jest jedno
cześn ie skrzynką rdzeniow ą.
S zk ielet rdzenia składa się z prętów głów n ych o średn icy 15— 50 mm (w zależności od ciężaru rdzenia) oraz p rętów cien k ich o grubości 5— 10 m m tw orzących ram kę (rys. 4). S zk ielet jest w y k o n a n y w kształcie kosza i opiera się oporam i prętów głó w n ych na p łaszczyźnie podziału form y (rys. 5).
S zk ielet nie m oże być spaw any, gdyż u su n ięcie go z od lew u podczas w yb ijan ia rdzenia n astręczałob y w iele trudności. P oszczególn e jego e le m en ty w ią że się m ięk k im drutem .
Opory p rętów g łów n ych pokryw a się w arstw ą g lin y lub azbestem . U łatw ia to znacznie w y ję cie tych p rętów z odlew u.
C elem zm niejszen ia ciężaru d użych rdzeni stosu je się w k ładk i kokso
w e.
W kładki k oksow e zw iększają przepuszczalność rdzenia, a gazy odpro
wadza się na zew n ątrz za pom ocą rury przez rdzennik (rys. 5). K ształt dolnej p ołow y rdzenia odtw orzony jest w dolnej skrzynce form y, k ształt górnej p ołow y rdzenia w y k on u je się p row izorycznie sprawdzając go „na g lin ę ”.
W łaściw e w ym iary rdzenia u zysk u je się ścinając m asę rdzeniow ą tak, b y uzyskać jednakow ą grubość ścian ek odlew u.
P ow ierzch n ię rdzenia w zm acnia się d łu g im i szp ilkam i form ierskim i w bijając je pod k ątem 60°.
3. W ykonanie posągu odlew nika a) W ykonanie m od elu posągu odlew nika.
W ykonanie m od elu posągu od lew n ik a o w'ysokości 2 m składało się z trzech etapów:
1 ) w ykonanie pierw ow zoru z glin y w naturalnej w ielkości, 2 ) w ykonanie form y gipsow ej na m odel w łaściw y,
3) w yk on an ie m od elu w łaściw ego z gipsu.
P ierw ow zór g lin ian y zbudow any był ze specjalnej glin y nadającej się do rzeźbienia.
S zk ielet p ierw ow zoru zbudow any z prętów stalow ych oblepia się g li
ną, nadając z grubsza zarys postaci. G dy glina nieco stężeje, artysta rzeźbiarz nadaje p ierw ow zorow i ostateczne k ształty. P ierw ow zór z glin y je st m od elem do w yk on ania form y, w której odlew a się m odel w ła ściw y.
Zarówno form a jak i m odel w ła ściw y , w której się go odlew a w ykonane b y ły z gipsu.
Technologia wytw'arzania m od elu gipsow ego jest następująca:
P ow ierzch n ię p ierw ow zoru glin ian ego pokryto w arstw ą gipsu gru
bości 30—40 mm . Podczas p okryw ania pierw ow zoru gipsem , dokonyw ano podziału tak pow stającej skorupy na poszczególne p łaty, które po w y schnięciu łatw iej zdejm uje się z pierw ow zoru. Lio podziału skorupy na p łaty słu żyła taśm a stalow a szerokości 50 m m . W n iektórych w ypadkach dla zw iększenia w ytrzym ałości, p łaty skorupy gipsow ej w zm acniano, sto
sując użebrow anie ze stalow ego drutu (/) 3 mm .
W ten sposób uzyskano odbicie w gipsow ej skorupie całej pow ierzch
ni pierw ow zoru. Po w ysu szen iu gipsu i u sun ięciu stalow ych taśm zdjęto poszczególne płaty skorupy i zm ontow ano je w p raw id łow ej kolejności, u zyskując w ten sposób form y gipsow e p oszczególnych części (nóg, rąk, korpusu). M ontażu p łatów składających się na form y od lew n icze poszcze
góln ych części d okonyw ano w ob ud ow ie z drew na, które zabezpieczało form ę przed rozepchnięciem podczas zalew ania gipsem .
W ew nętrzną p ow ierzchnię form pokryto czerw oną farbą. P o zalaniu form rzadkim gipsem krzepnięcie od byw ało się w ciągu 3— 4 dni.
Z djęcie form y dokonuje się po całk o w ity m w y sch n ięciu m odelu.
W m iejscach, gdzie m odel siln ie p rzyw arł do form y zeskrobyw ano w arst
w ę gipsu aż do czerw onej farby jako granicy m od elu i form y.
b) W ykonanie form y i rdzeni posągu odlew nika.
P oszczególne elem en ty m od elu posągu form ow ano w sztuczkach (rys. 3).
F ałszyw k i w ykonano z m asy form ierskiej przym odelow'ej stosow anej na od lew n i dla żeliw a.
Masę form ierską przym odelow ą używ aną na od lew n i stosow ano rów nież do w yp ełn ian ia form . Grubość w arstw y m asy p rzym odelow ej przy
kryw ającej sztuczki w yn osiła około 1 0 0 mm.
Pozostałą część form zapełniano zw yk łą m asą w yp ełn iającą. Łącznie w ykonano 4 k om p lety form:
1 form ę na od lew y korpusu i lew ej ręki, 1 form ę na odlew prawej ręki,
2 form y na od lew y nóg.
Rdzenie form ow ano z m asy form ierskiej p rzym odelow ej z p od w yż
szoną zaw artością glin k i kaolinow ej do 1 2 %.
S zk ielety rdzeni w k ształcie kosza w ykonano z drutu i p rętów k ształ
tow ych.
Na rys. 4 i 5 pokazano szk ielet rdzenia korpusu przed u łożen iem do form y i w form ie. Rdzeń ten posiadał ciężar około 200 kg. W szystkie części posągu p osiad ały grubość ścianki około 35 m m . Ł ączny ciężar całego od lew u w yn osił 2 2 0 0 kg.
Przy p rojektow aniu układu wlewowtego w zięto pod uw agę koniecz
ność szyb k iego zalew ania bez uderzeń d ynam icznych. W zajem ne propor
cje m ięd zy poszczególnym i elem en ta m i układu w lew o w eg o b y ły następu
jące:
Fwd : Fbż : Fw g = 1 : 1,5 : 1,8.
c) S uszen ie form , składanie i zalew anie.
Form y suszono w su szarn i opalanej koksem w tem peraturze około 180°C w cią g u 70 godzin. P o w sta łe podczas suszenia pęknięcia m iędzy sztu czk am i naprawiano n atych m iast po w y ję ciu form z suszarni. M iejsca u szk odzeń rd zeni pow stałe w czasie su szen ia zw'ilżano naftą i zaprawiano św ieżą m asą.
Przed składaniem n ależy d okład nie spraw dzić w n ętrze form y, by p ow ierzch nia od lew u nie posiadała w ad p ow stałych z w in y n iew łaściw ego w yk oń czen ia form y.
F orm y zalew ano z kadzi bębnow ej.
d) Obróbka, m ontaż i w yk oń czenie od lew u posągu.
P o w y b iciu i oczyszczen iu od lew ń posągu p rzystęp uje się do obróbki p olegającej na u su n ięciu pozostałości układu w lew o w eg o, napraw ieniu w ad p ow ierzchni, dopasow an iu u ch w y tó w m ocujących poszczególne części o d lew ów i napraw ie otw orów zw iązanych z technologią form y (otwory w od lew ie p ow stałe po oporach p rętów głów n ych szk ieletu rdzenia).
C zęści o d lew ów posągu m ocow ano za pom ocą śrub o średnicy 12— 25 m m . N a rys. 6 pokazano sposób m ocow ania ręki do korpusu po
sągu oraz znaki i o tw ory k ontrolne u stalające w zajem n e położenie obu części.
1 - 3 - R y s . 1. Przekrój formy odlewu artystycznego sztuczka podnoszona, 2 - sztuczka odejmowana,
sztuczka dostawiana, 4 - sztuczka złożona
R y s .2» Pałszyw ka wraz z modelem
R y s . 6. Łączenie dwu części posągu za pomocą ćruo znaki i otwory kontrolne służące do ustalenia
położenia obu części
