Polityka antynarkotykowa Stanów Zjednoczonych Ameryki wobec państw Ameryki Łacińskiej. Analiza na przykładzie wybranych inicjatywy antynarkotykowych XXI wieku

UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI W KRAKOWIE

WYDZIAŁ STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH I POLITYCZNYCH INSTYTUT NAUK POLITYCZNYCH I STOSUNKÓW

MIĘDZYNARODOWYCH

KATEDRA HISTORII DYPLOMACJI I POLITYKI MIĘDZYNARODOWEJ

Martyna Magaj

Nr albumu: 1124447

STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE Specjalność: Dyplomacja Współczesna

Polityka antynarkotykowa Stanów Zjednoczonych Ameryki wobec państw

Ameryki Łacińskiej.

Analiza na przykładzie wybranych inicjatywy antynarkotykowych XXI wieku.

Praca licencjacka

Promotor: dr Rafał Wordliczek

Kraków 2018

2

SPIS TREŚCI

Wstęp ... 3

Rozdział 1. Zarys historyczny polityki antynarkotykowej Stanów Zjednoczonych Ameryki wobec państw Ameryki Łacińskiej ... 6

Rozdział 2. Plan Kolumbia ... 14

2.1 Geneza i założenia Planu Kolumbia ... 14

2.2 Finansowanie Planu Kolumbia ... 17

2.3 Efektywność Planu dla Rozwoju, Dobrobytu i Wzmocnienia Państwa .... 19

Rozdział 3. Regionalna Inicjatywa Andyjska ... 23

3.1 Koncepcja Regionalnej Inicjatywy Andyjskiej ... 23

3.2 Koszt Andean Regional Initative ... 24

3.3 Skuteczność ARI ... 27

Rozdział 4. Inicjatywa Merida ... 31

4.1 Koncepcja i historia Inicjatywy Merida ... 31

4.2 Koszt Planu Merida ... 35

4.3 Skutki inicjatywy antynarkotykowej w Meksyku ... 38

Podsumowanie ... 42

Bibliografia ... 46

Spis tabel ... 52

Spis wykresów ... 53

3

Wstęp 

Produkcja środków odurzających oraz handel narkotykami to bez wątpienia jedne z głównych globalnych problemów współczesnych czasów. Walka z narkobiznesem wymaga pokonania wielu trudności jakimi są między innymi redukcja kontroli granicznych czy coraz swobodniejszy przepływ kapitału między bankami i lokowanie zysków z nielegalnej działalności w tzw. rajach podatkowych. Jednak mimo niesprzyjającej liberalizacji i globalizacji, państwa rozwinięte gospodarczo angażują się w prowadzenie polityki antynarkotykowej.

Państwa uczestniczące w światowym narkobiznesie można podzielić na dwie podstawowe grupy: tzw. kraje konsumenckie i tzw. kraje producenckie¹. Zazwyczaj społeczności bogate i wysoko uprzemysłowione są konsumentami, zaś do kategorii dostawców często należą narody biedne i słabo rozwinięte gospodarczo. USA stanowią największy rynek zbytu narkotyków w zachodniej hemisferze, a Ameryka Łacińska wciąż pozostaje ich największym producentem². Kraje takie jak Kolumbia czy Meksyk są uznawane za głównych producentów heroiny i marihuany, uprawa koki natomiast koncentruje się w regionie andyjskim Ameryki³. Ponadto państwa Ameryki Środkowej stanowią newralgiczne punkty na szlaku przemytniczym narkotyków (w szczególności do Stanów Zjednoczonych).

Polityka zagraniczna USA wobec Ameryki Łacińskiej przez wiele lat była zdominowana walką z międzynarodowym komunizmem, jednak upadek reżimów komunistycznych w Europie oraz zmiany geopolityczne w latach 90. zmusiły rząd do całkowitej zmiany głównych kierunków polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Już w II połowie XX wieku politycy Stanów Zjednoczonych politycy zaczęli zauważać wzrost zapotrzebowania na kokainę wśród obywateli USA oraz tzw. boom kokainowy w Boliwii, a także co za tym idzie potrzebę radykalnej zmiany polityki bezpieczeństwa. Od II połowy XX wieku po czasy współczesne to okres szczególnego nacisku rządu USA na kwestie związane z szeroko pojętym narkobiznesem. Również obecny prezydent Stanów Zjednoczonych – Donald Trump zauważył problem narkotykowy dotykający obywateli USA⁴, w jednym ze swoich przemówień stwierdził: „Jako Amerykanie nie możemy na to pozwolić. Czas uwolnić

1 U. Ługowska, Boom kokainowy w Ameryce Łacińskiej : Casus Boliwii, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2002, s.

7. 2 Zob. A. Oberda-Monkiewicz, Polityka USA wobec Ameryki Łacińskiej po zimnej wojnie, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 90.

3 U. Ługowska, dz. cyt., s. 9.

4Zob. D. Merica, Donald Trump Opioid Epidemic, CNN politics, 26 X 2017, http://edition.cnn.com/2017/10/26/politics/donald-trump-opioid-epidemic/index.html [dostęp: 3 I 2018]

4

nasze społeczności od plagi narkomanii. Nigdy tak nie było. Możemy być pokoleniem, które zakończy epidemię opioidową. Możemy to zrobić.”

Warto zwrócić uwagę na skalę problemu jakim jest produkcja oraz przemyt narkotyków w Ameryce Łacińskiej oraz rangę zaangażowania USA w walkę z tym rodzajem przestępczości. Na przestrzeni wielu lat kwestia ta jest cały czas aktualna i istotna dla polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Ze względu na złożoność tego zagadnienia w niniejszej pracy zostaną przedstawione i poddane analizie jedynie najistotniejsze (ze względu na skalę oraz skuteczność) programy antynarkotykowe XXI w. Wybrane inicjatywy różnią się od siebie nakładem finansowym, zakresem działań oraz przede wszystkim dotyczą odrębnych państw. Dobór trzech tak bardzo znaczących, a równocześnie odmiennych inicjatyw pozwoli wyciągnąć obiektywne wnioski dotyczące efektywności programów i ich skutków dla poszczególnych państw Ameryki Środkowej, Południowej oraz Stanów Zjednoczonych.

Ideą niniejszej pracy jest przybliżenie tematyki polityki narkotykowej Stanów Zjednoczonych wobec państw Ameryki Środkowej i Południowej, jednak w szczególności zbadanie efektywności projektów mających na celu zwalczanie problemu narkotykowego w ostatnich latach. Poddanie analizie trzech największych inicjatyw antynarkotykowych: Planu Kolumbia, Regionalnej Inicjatywy Andyjskiej (Andean Regional Initiative - ARI) oraz Inicjatywy Merida pozwoli ocenić zyski i straty poszczególnych podmiotów biorących udział w walce z narkobiznesem. Przegląd oraz porównanie tych planów ma na celu nie tylko przedstawienie wieloaspektowego zainteresowania rządu USA polityką antynarkotykową na terytorium państw Ameryki Łacińskiej, ale także zbadania skuteczności tej polityki na przestrzeni ostatnich lat.

Literatura dotycząca polityki zagranicznej USA, jest niezwykle obszerna, natomiast pozycji bibliograficznych skupiających się na polityce antynarkotykowej Stanów wobec regionu Ameryki Łacińskiej jest znacznie mniej. Stosunki między oboma Amerykami są opisywane głównie przez autorów zagranicznych, których bezpośrednio dotyczy omawiany temat: obywateli Stanów Zjednoczonych oraz mieszkańców krajów latynoskich. Na działaniach rządu USA w obszarze latynoskim skupia się jedynie kilku polskich autorów. Na szczególną uwagę przy poruszaniu kwestii polityki antynarkotykowej Stanów Zjednoczonych wobec regionu Ameryki Południowej i Środkowej zasługuje monografia dr Anity Oberdy – Monkiewicz pt. „Polityka USA wobec Ameryki Łacińskiej po zimnej wojnie”. W pracy są wykorzystane monografie i liczne artykuły naukowe polskie oraz hiszpańsko i anglojęzyczne, przede wszystkim jednak analiza poszczególnych inicjatyw opiera się na informacjach zawartych w raportach Congressional Reserch Service (CRS).

5

Praca składa się z 4 rozdziałów. Pierwszy jest poświęcony wieloletniej historii polityki antynarkotykowej Stanów Zjednoczonych, jego celem jest wprowadzenie czytelnika w tematykę pracy oraz zaznajomienie z zarysem historycznym działań prezydentów i rządów USA. Kolejne trzy rozdziały dotyczą programów narkotykowych, w kolejności chronologicznej: Planu Kolumbia, Andyjskiej Inicjatywy Regionalnej oraz Inicjatywy Merida. Rozdziały 2, 3 oraz 4 zostały podzielone na podrozdziały, które dotyczą danych liczbowych, w szczególności z zakresu budżetu oraz efektywności programów.

6

Rozdział 1. Zarys historyczny polityki antynarkotykowej Stanów Zjednoczonych Ameryki wobec państw Ameryki Łacińskiej

Stany Zjednoczone są krajem najbardziej zaangażowanym w walkę z narkobiznesem, wiąże się to bezpośrednio z szczególnie dużą konsumpcją narkotyków wśród obywateli USA z północy. Politykę Stanów Zjednoczonych można podzielić według przekształceń co dekadę, na początku każdej z nich rząd zmieniał swój stosunek do kwestii bezpieczeństwa i walki ze środkami odurzającymi⁵.

XIX wiek dał początek polityce antynarkotykowej w USA, w 1875 roku wydano zakaz palenia opium w San Francisco⁶. Jednymi z pierwszych amerykańskich regulacji antynarkotykowych były Harrison Act z 1914 roku, którym zakazywał handlu kokaina i opium oraz Marihuana Tax Act z 1937 roku, który wprowadzał zakaz handlu marihuaną⁷.

Narkotyki w Stanach Zjednoczonych stały się poważniejszym problemem od lat 50.

XX wieku, społeczeństwo używało wtedy głównie marihuany i opiatów. Rząd jednak nie wprowadzał konkretnych ustaw ani nie stosował programów antynarkotykowych, skupiano się jedynie na nakładaniu wysokich kar za handel narkotykami. Walka ze środkami odurzającymi stała się jednym z głównych celów polityki zagranicznej Stanów na przełomie lat 60. i 70. XX wieku⁸. Na zmianę podejścia rządu USA do kwestii narkotyków wpłynęła między innymi rosnąca dostępność zróżnicowanych środków, a co za tym idzie zwiększająca się liczba uzależnionych obywateli Stanów Zjednoczonych (już nie tylko z niższych warstw społecznych, także z klasy średniej). Administracja Richarda Nixona jako pierwsza rozpoczęła tzw. war on drugs⁹.Priorytetem polityki antynarkotykowej ówczesnego prezydenta USA, stało się zatrzymanie napływającej z Meksyku nielegalnej marihuany. W 1969 roku przeprowadzono pierwszą operację zwalczającą przemyt – Operation Intercept¹⁰. Kolejnym krokiem w walce z narkotykami było utworzenie tzw. Task Force One, Prezydenckiej Grupy Zadaniowej ds. Narkotyków, Marihuany i Niebezpiecznych Środków Odurzających. W 1971 roku rząd Stanów Zjednoczonych podpisał pierwsze międzynarodowe porozumienie, z Turcją, dotyczące niszczenia upraw opium, dwa lata później takie samo porozumienie USA

5 Taki podział przedstawia Rosa Del Olmo w swojej pracy pt.: „Las drogas y sus discursos”.

6 E. Sterling, U.S. Drug Policy, „Foreign Policy in Focus”, November 1999, vol. 4, no. 31, p. 1.

7 U. Ługowska, dz. cyt., s. 101.

8 A. Oberda-Monkiewicz, dz. cyt., s. 91.

9 Potoczna nazwa amerykańskiej wojny z narkotykami.

10 U. Ługowska, dz. cyt., s. 102.

7

podpisały z Meksykiem¹¹. Na początku lat 70. XX w. USA dotknęła fala uzależnień wśród żołnierzy powracających z Wietnamu, co spowodowało podjęcie decyzji o utworzeniu Agencji Wykonawczej ds. Narkotyków (Drug Enforcement Administration - DEA).Pierwszym zadaniem DEA była realizacja Ustawy o Substancjach Kontrolowanych z 1970 roku¹². Od końca lat 70. koka uprawiana w Boliwii czy Kolumbii stała się przede wszystkim surowcem do produkcji kokainy, a co za ty idzie także towarem eksportowym¹³. Kolumbia jest również jednym z największych producentów marihuany i heroiny¹⁴. Użycie kokainy, a przede wszystkim tzw. cracku¹⁵ gwałtownie wzrosło w latach 80. XX wieku – głównie właśnie w Stanach Zjednoczonych¹⁶.

Rządy prezydentów Geralda Forda oraz Jimmiego Cartera odsunęły politykę antynarkotykową na dalszy plan, doprowadziło to do szybkiego napływu dużej ilości nielegalnych środków odurzających na rynek USA. Z początkiem administracji Ronalda Regana antynarkotykowa polityka Stanów dotyczyła przede wszystkim krajów regionu andyjskiego: Boliwii, Peru, Kolumbii, później również Ekwadoru i Wenezueli. Dopiero jednak w 1982 roku Ronald Reagan ogłosił rozpoczęcie kolejnej walki z narkotykami¹⁷. W 1986 roku narkotyki zgodnie z dyrektywą nr 221 uznano za zagrożenie bezpieczeństwa narodowego USA. Została stworzona tzw. certyfikacja¹⁸, która stała się z czasem powszechnym narzędziem dyplomatycznych nacisków na państwa latynoamerykańskie.

Również w 1986 roku utworzono Ustawę o Przeciwko Nadużywaniu Narkotyków(Anti – Drug Abuse Act), która przewidywała prawie 3 miliony USD na przechwycenie narkotyków zanim dotrą na amerykański rynek. Ustawa kładła nacisk nie tylko na kontrolę produkcji narkotyków i likwidację problemu u źródeł, czyli w państwach Ameryki Łacińskiej, ale także

11 K. Michałek, Mocarstwo, Historia stanów Zjednoczonych Ameryki 1945 – 1992, Książka i Widza, Warszawa 1995, s. 293 – 294.

12 U. Ługowska, dz. cyt., s. 102.

13 Zob. U. Ługowska, dz. cyt., s. 26.

14Zob. J. Kawell, Profile: Columbia, NACLA Report on the Americas, vol. 36, 2002, no. 2, p. 10, https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/10714839.2002.11722492, [dostęp: 16 IV 2018].

15 Crack otrzymuje się przez dodanie do chlorowodorku kokainy wodorowęglanu sodu bądź amoniaku, jest znacznie tańszy od czystej kokainy, często nazywany także „kokainą dla ubogich”.

16 U. Ługowska, dz. cyt., s. 25.

17 K. Derwich, Instrumenty polityki zagranicznej USA wobec państw Ameryki Łacińskiej 1945 – 2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, s. 188.

18 Departament Stanu przedstawia prezydentowi Stanów Zjednoczonych roczny raport z działań antynarkotykowych (o osiągnięciach lub też niedociągnięciach) poszczególnych państw, na jego podstawie podjęta zostaje decyzja o przyznaniu lub wstrzymaniu certyfikatu. Wstrzymanie certyfikatu jest równoznaczne ze wstrzymaniem pomocy gospodarczej rządu amerykańskiego oraz trudnościami w otrzymaniu kredytów z Międzynarodowego Funduszu Walutowego czy Banku Światowego. Dodatkowo prezydent może nałożyć sankcje handlowe na kraje nie spełniające wymagań dotyczących polityki antynarkotykowej Stanów Zjednoczonych.

8

walkę z popytem na środki odurzające w USA¹⁹.Administracja George’a W.H. Busha przyczyniła się do zdecydowanej militaryzacji polityki antynarkotykowej. W 1989 roku rząd amerykański podpisał National Defence Authorization Act, który ustanawiał Pentagon najważniejszą instytucją nadzorującą działania antynarkotykowe, co oznaczało nacisk na udział wojsk w programach narkotykowych²⁰. Jedną z największych inicjatyw antynarkotykowych była Inicjatywa Andyjska (AI – Andean Initiative) z 1989 roku, właśnie w niej szczególnie widać koncentracje na zaangażowaniu sił zbrojnych²¹ . Nakład finansowy na AI został przeznaczony przede wszystkim na szkolenie i uzbrojenie lokalnej policji i wojsk Kolumbii, Boliwii i Peru. Od początku lat 90. XX wieku zaczęły psuć się relacje między USA, a Kolumbią, pogorszenie stosunków było związane z zasięgiem, ale przede wszystkim charakterem wojny z narkobiznesem na terytorium Ameryki Łacińskiej. W 1990 rozpoczęły się rozmowy między USA, a Boliwią w sprawie podpisania nowych regulacji dotyczących ekstradycji. Poprzedni dokument został podpisany w 1900 roku i wymagał zmian (nie poruszał kwestii związanych z narkotykami). W 1991 roku rząd Stanów Zjednoczonych po raz pierwszy wystąpił z formalnym wnioskiem o ekstradycję do rządu boliwijskiego, Boliwia nie wydała jednak żadnej decyzji w tej sprawie²². Pod naciskiem USA nowy traktat dotyczący ekstradycji został podpisany w 1995 roku i wszedł w życie rok później²³. Kolejnym ważnym wydarzeniem lat 90. jest szczyt w Cartagenie który odbył się 15 lutego 1990 roku. Podczas spotkania Stany Zjednoczone uznały konieczność wielostronnej współpracy, rząd USA przyznał oficjalnie, że zwalczanie narkobiznesu jest związane z działaniami nie tylko po stronie podaży na obszarze państw Ameryki Łacińskiej, ale również po stronie amerykańskiego popytu. W USA 4 lata prezydentury prezydenta George’a Busha przyniosły próby wspólnego rozwiązania problemu narkotykowego, jednak bez pozytywnych skutków.

Daleko idąca militaryzacja działań narkotykowych nie przyniosło pozytywnych wyników, a jedynie wywoływało, opór w państwach latynoskich.

Kandydat na prezydenta z 1992 roku – Bill Clinton obiecał wyborcom zmianę kierunku polityki bezpieczeństwa USA. Nowy prezydent miał zrezygnować z militarnego aspektu wali z narkobiznesem i skupić się na popycie na narkotyki w Stanach. Jednak ochłodzenie stosunków z Kolumbią nie pozwoliło rządowi na podjęcie konkretnych kroków tym kierunku. Narkotyki podczas administracji Billa Clintona zostały uznane za główny

19 K. Derwich, dz. cyt., s. 188.

20 A. Oberda-Monkiewicz, dz. cyt., s. 92.

21 Tamże, s. 93.

22 U. Ługowska, dz. cyt., s. 138.

23 Tamże, s. 139.

9

problem polityki zagranicznej USA wobec Ameryki Łacińskiej. Prezydent wraz z Kongresem postanowił zredukować środki pomocowe dla Kolumbii co nie pozwalało Kolumbijczykom na walkę z FARC²⁴. Sukcesy walki z narkobiznesem były niewielkie, rolę karteli narkotykowych przejęła kolumbijska guerilla²⁵. W okresie drugiej kadencji Billa Clintona (1996 – 2000) relacje między Kolumbią, a Stanami Zjednoczonymi uległy polepszeniu.

Wiązało się to z rosnącą pozycją FARC oraz kończącą się kadencją ówczesnego prezydenta Kolumbii - Ernesto Sampera. Z całą pewnością można stwierdzić, że prezydentura Ernesto Sampera miała wpływ na pogorszenie stosunków ze Stanami. Po wygraniu kolumbijskich wyborów prezydenckich przez kandydata Partii Konserwatywnej Andresa Pastranę Arango, który już jako elekt odwiedził Waszyngton na zaproszenie Billa Clintona. USA wyrazem poparcia dla nowej prezydentury była również pomoc finansowa rządu amerykańskiego w wysokości 100 milionów USD²⁶. W 1998 Clinton zapowiedział plan dziesięcioletniej walki z narkotykami skoncentrowanej na ograniczeniu ilości dostępnych narkotyków oraz zmniejszeniu niepożądanych konsekwencji przemytu²⁷. W lutym 1998 roku prezydent Bill Clinton, wyznaczył 2007 jako rok, do którego popyt na narkotyki powinien być zmniejszony o połowę. Osiągnięto światowe porozumienie w kwestii konieczności zwiększenia wysiłków zmierzających do rozpoznania, zrozumienia i ograniczenia popytu na narkotyki²⁸. Amerykańska polityka antynarkotykowa lat 90. skupiała się głownie na certyfikacji, ekstradycji oraz militaryzacji działań.

XXI wiek przyniósł kolejny etap polityki antynarkotykowej i rozpoczął się wraz z Planem Kolumbia. W 1999 sytuacja w Kolumbii uległa znacznemu pogorszeniu, działalność FARC nasiliła się, doszło do destabilizacji w Kraju. Prezydent Pastrana wyszedł z propozycją planu pomocy dla Kolumbii, którego głównym celem było pomyślne zakończenie negocjacji z FARC²⁹. Plan, po całkowitej zmianie przez rząd amerykański wszedł w życie w 2000 roku.

Program odegrał istotna rolę w strategii walki z narkobiznesem w Ameryce Łacińskiej, od początku skupiał się na militaryzacji działań i zakładał likwidację grup przestępczym oraz partyzantek. Dokładniej o tej kolumbijskiej inicjatywie można przeczytać w kolejnym

24 Hiszp. Fuerzas Armadas Revolutionarias Colombianas

25 Partyzantka. Określenie FARC oraz innych nielegalnych oddziałów militarnych działających przeciwko władzom państwowym.

26 K. Derwich, dz. cyt. s. 196.

27 A. Oberda-Monkiewicz, dz. cyt., s. 99.

28 Więcej na ten temat: Press Release, United Nations Information Centre, Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Posiedzenie Nadzwyczajne na temat Światowego Problemu Narkotykowego Nowy Jork, 8-10 czerwca 1998 Roku, ,http://www.unic.un.org.pl/incb/97.8.pdf, [dostęp: 25 V 2018].

29 K. Derwich, dz. cyt. s. 197.

10

rozdziale pracy. Destabilizujące efekty Planu Kolumbia takie jak: przenoszenie upraw koki czy maku do państw sąsiednich oraz związane z tym zwiększenie działalności paramilitares³⁰ na terenach przygranicznych i wzrost migracji ludności, ale również frustracja państw pomijanych przy przekazywaniu amerykańskiej pomocy finansowej z USA, doprowadziły do powołania Andyjskiej Inicjatywy Regionalnej. 14 kwietnia 2001 roku prezydent George W.

Bush odnosząc się do Inicjatywy Andyjskiej swojego ojca powołanej w 1989 roku obwieścił Andyjską Inicjatywę Regionalną. Program przeznaczony dla regionu andyjskiego miał być kontynuacją polityki antynarkotykowej w Kolumbii. ARI objęła 7 krajów: Boliwię, Brazylię, Ekwador, Kolumbię, Panamę, Peru oraz Wenezuelę, a jej działania zostały skoncentrowane wokół tzw. 3D: democracy, development, drugs. Po Planie Kolumbia Andyjska Inicjatywa Regionalna stała się najistotniejszym programem realizowanym w Ameryce Łacińskiej przez USA, a współistniejący z nią ACI najważniejszą inicjatywa antynarkotykową. Więcej informacji oraz analiza efektywności ARI są przedstawione w 2. rozdziale niniejszej pracy.

Na przełomie XX i XXI wieku kraje andyjskie, a w szczególności Boliwia były największymi beneficjentami pomocy finansowej USA.

Po ataku terrorystycznym na World Trade Center 11 września 2001 roku polityka bezpieczeństwa USA uległa znacznym zmianom. Działania polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych zostały podporządkowane walce ze światowym terroryzmem. Problem samego narkobiznesu szedł na dalszy plan.

Sytuacja uległa zmianom po raz kolejny kiedy w grudniu 2006 roku prezydentem Meksyku został Felipe Calderón. Administracja nowej głowy państwa wkroczyła w okres rosnącej przemocy związanej z handlem narkotykami. Zwalczanie przestępczości zorganizowanej stało się głównym priorytetem krajowym Meksyku. W marcu 2007 roku prezydent Calderón poprosił prezydenta George'a W. Busha o pomoc ze strony USA w zwalczaniu narkotyków i przestępczości³¹. Rząd Stanów Zjednoczonych miał nadzieję , że Plan Merida odniesie taki sam „sukces“, jak poprzedni Plan Kolumbia. W 2007 roku rządy Meksyku oraz Stanów Zjednoczonych ogłosiły Inicjatywę Merida. Na mocy podpisanego porozumienia USA w przeciągu 3 lat przeznaczyły 1,4 miliardów USD na wsparcie działań zmierzających do redukcji podaży narkotyków w Meksyku i krajach Ameryki Środkowej³².

30 Kolumbijskie nielegalne siły zbrojne

31 C. Ribando Seelke, K. Finklea, U.S.-Mexican Security Cooperation: The Mérida Initiative and Beyond, Congressional Research Service, 22 II 2016, p. 9, https://fas.org/sgp/crs/row/R41349.pdf, [dostęp: 16 IV 2018].

32 M. Maciejewska, „War on Drugs”, czyli polityka narkotykowa Stanów Zjednoczonych, homoamericanus-blog studentów amerykanistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 7 V 2005,

11

Szerzej o Inicjatywie Merida traktuje ostatni rozdział pracy. Przedstawiając początek XXI wieku w polityce antynarkotykowej USA warto też zauważyć zaognienie stosunków pomiędzy Wenezuelą, a USA. W 1999 roku do władzy w Wenezueli doszedł Hugo Chavez – socjalista negatywnie nastawiony do Stanów Zjednoczonych³³. Prezydent Chavez oskarżył policjantów z DEA o szpiegostwo i wydalił ze swojego kraju, kolejne kroki wykluczyły USA z polityki antynarkotykowej w Wenezueli.

20 stycznia 2009 roku Barack Obama został prezydentem Stanów Zjednoczonych Ameryki, a swoją rezydenturę rozpoczął ze stwierdzeniem: „Nadszedł czas na nowe przymierze Ameryk”³⁴. Prezydent Obama przyznał, że wojna z narkotykami okazała się nieskuteczna, mówił też o konieczności debaty na temat rozwiązań alternatywnych³⁵. W pierwszym roku urzędowania prezydenta Obamy rozszerzono militarystyczną politykę antynarkotykową poprzedników w obu Amerykach. Potwierdzono również podstawowe założenia i priorytety, które kształtowały amerykańską politykę antynarkotykową przez dziesięciolecia. Do najważniejszych przykładów należą: decyzja administracji o rozmieszczeniu personelu wojskowego Stanów Zjednoczonych w bazach kolumbijskich, o dalszym finansowaniu Planu Kolumbia oraz rozszerzeniu przez Obamę Inicjatywy Merida.

Pod rządami Obamy, finansowanie meksykańskiej inicjatywy niemal podwoiło się do 830 milionów USD, czyniąc z niej największy amerykański program pomocy zagranicznej³⁶.

Poza działaniami skoncentrowanymi na politykę antynarkotykową w obszarze latynoskim, administracja prezydenta Obamy długo pracowała nad przekształceniem amerykańskiej wojny z narkotykami, tak, aby traktować narkotyki bardziej jako kwestię zdrowia publicznego, a niżeli sprawy karne podporządkowane działaniu wymiaru sprawiedliwości³⁷.W latach 2009 – 2017 rząd USA radykalnie zwiększył wydatki w dziedzinie zdrowia publicznego, właśnie na działania antynarkotykowe. Ponadto prezydent Obama zaproponował budżet przeznaczony na kontrolę narkotyków od czasów prezydenta

https://homoamericanus.wordpress.com/2013/05/07/war-on-drugs-czyli-polityka-narkotykowa-stanow- zjednoczonych/, [dostęp: 16 XII 2017].

33 J. Ornoch, , Wenezuela. Socjalizm XXI wieku kontra narkobiznes, Portal Spraw Zagranicznych, 20 XII 2013, http://www.psz.pl/168-archiwum/wenezuela-socjalizm-xxi-wieku-kontra-narkobiznes, [dostęp: 4 I 2018]

34 Remarks of Senator Barack Obama: Renewing U.S. Leadership in the Americas, 23 V 2008, http://www.barackobama.com/2008/05/23/remarks_of_senator_barack_obam_68.php. [dostęp: 20 III 2018]

35Raport Światowej Komisji Do Spraw Polityki Narkotykowej, Czerwiec 2011, http://www.globalcommissionondrugs.org/wp-content/uploads/2017/10/GCDP_WaronDrugs_PL.pdf, [dostęp:

16 IV 2018].

36 S. Reiss, Beyond Supply and Demand: Obama’s Drug Wars in Latin America, nacla.org - NACLA Report on the Americas, January/February 2010, https://nacla.org/news/beyond-supply-and-demand-obama%E2%80%99s- drug-wars-latin-america, [dostęp: 5 I 2018]

37 G. Lopez, How Obama quietly reshaped America’s war on drugs, vox.com, 19 I 2017https://www.vox.com/identities/2016/12/19/13903532/obama-war-on-drugs-legacy [dostęp: 5 I 2018]

12

Jimmiego Cartera, który po raz pierwszy wydał więcej na leczenie i zapobieganie, niż egzekwowanie prawa i programy przeciwdziałania narkobiznesowi. Pod koniec lat 90. XX wieku politycy USA zaczęli zauważać, że w Stanach Zjednoczonych panuje tzw. epidemia opioidowa³⁸. Lekarze bez skrupułów przepisywali opioidowe środki przeciwbólowe, które przyciągały pacjentów oraz często trafiały na czarny rynek. Dopiero prezydent Obama zauważył, że problem uzależnienia oraz handlu opioidami należy do dziedziny zdrowia publicznego i tam należy go rozwiązać. Doradca prezydenta Obamy, R. Gil Kerlikowske, ogłosił w maju 2010 roku plan antynarkotykowy kładący nacisk na profilaktykę i leczenie³⁹.

Działania prezydenta Baracka Obamy na polu polityki antynarkotykowej oraz zagranicznej wobec Ameryki Łacińskiej są ocenianie bardzo różnie. Można jednak z pewnością stwierdzić, że administracja Baracka Obamy skupiła się głównie na zmianie podejścia do problemu narkotykowego i sklasyfikowania go jako kwestii należącej do działu zdrowia publicznego. Jeśli chodzi natomiast o politykę zagraniczną rząd USA w latach 2009 – 2017 skupił się na regionie Bliskiego Wschodu, odsuwając stosunki z Ameryką Łacińską na boczny tor.

20 stycznia 2017 na prezydenta Stanów Zjednoczonych został wybrany Donald Trump. Prezydent uznał epidemię opioidową za sytuację kryzysową z zakresu zdrowia publicznego. Krótko po objęciu urzędu prezydent Trump zwołał komisję, aby zbadać problem i przedstawić zalecenia. Pomimo tego, że Sekretarz ds. Zdrowia i Opieki Społecznej Tom Price powiedział, że nie jest to konieczne, komisja zaleciła, by Donald Trump ogłosił stan wyjątkowy za pomocą Ustawy o Publicznej Służbie Zdrowia lub Ustawy Stafford. Prezydent podkreślił potrzebę dalszego egzekwowania prawa i połączył plan budowy muru wzdłuż granicy amerykańsko-meksykańskiej z próbami powstrzymania napływu nielegalnych narkotyków przybywających do Stanów Zjednoczonych⁴⁰. Glowa państwa USA twierdzi, że mur na granicy pomoże powstrzymać przemyt środków odurzających do USA, jednak przerzucane narkotyki często docierają samolotem lub łodzią. Raport przygotowany przez DEA w maju 2017 roku wykazał, że narkotyki pochodzące z Meksyku często wjeżdżają przez południowo-zachodnią granicę, ale są ukrywane w pojazdach takich jak na przykład

38Opioidy są lekami przeciwbólowymi, stosuje się je przy silnych lub średnich bólach, gównie przewlekłych, także przy kaszlu i chorobach układu oddechowego. Przykładowe substancje opioidowe to: heroina, kodeina I morfina.

39 S. Romero, Coca Production Makes a Comeback in Peru, The New York Times, 13 VI 2010, http://www.nytimes.com/2010/06/14/world/americas/14peru.html, [dostęp: 5 I 2018]

40 D. Merica, dz. cyt.

13

przyczepy ciągnikowe. Jak wynika z raportu, środki pochodzące z Kolumbii są częściej transportowane drogą morską lub powietrzną.

Administracja Donalda Trumpa jest zdecydowana przejąć inicjatywę w kwestii zwalczania nielegalnych narkotyków w obu Amerykach. Prezydent kontynuując politykę swojego poprzednika wskazuje, że walka z narkotykami nie jest wyborem między zmniejszeniem podaży lub zmniejszeniem popytu. Donald Trump sugeruje, że liczne zakazy i obostrzenia w stosunku do państw Ameryki Łacińskiej nie mają utrudniać relacji bilateralnych, są one wyłącznie podstawowymi filarami strategii polityki antynarkotykowej.

Filary te wzmacniają działające wspólnie polityki zapobiegania i leczenia.

Można stwierdzić, że zespół prezydenta Trumpa powinien podkreślić, iż narkotyki to nie tylko problem USA oraz, że sąsiedzi Stanów Zjednoczonych nie są odporni na konsekwencje plagi narkotykowej. Problem narkotykowy to rosnąca korupcja, destabilizacja rządów, upadek demokracji, a przede wszystkim spadek bezpieczeństwa we wszystkich państwach związanych z narkobiznesem.

Obecnie najważniejszym organem walczącym z handlem narkotykami jest Office of National Drug Control Policy (Biuro Narodowej Kontroli Polityki Narkotykowej), które zostało powołane wraz z wejściem w życie Ustawy o Przeciwdziałaniu Nadużywaniu Narkotyków (Anti-Drug Abuse Act). Najistotniejszą rolę w przeciwdziałaniu narkobiznesowi, szczególnie w państwach Ameryki Łacińskiej, pełni DEA powstała w 1973 roku, za kadencji Richarda Nixona⁴¹.

41 M. Maciejewska, dz. cyt.

14

Rozdział 2. Plan Kolumbia

2.1 Geneza i założenia Planu Kolumbia

Pod koniec lat 90. XX wieku, u schyłku prezydencji Ernesto Sampera, Kolumbia pogrążyła się w społeczno-gospodarczym kryzysie. Niestabilna demokracja przechodziła poważne załamanie, kraj dotknęły problemy takie jak: brak bezpieczeństwa i coraz częstsze akty przemocy, exodus wyszkolonych Kolumbijczyków na zagraniczne ziemie, poważna recesja gospodarcza, a także wysoki poziom zadłużenia i bezrobocia. Prezydent Andrés Pastrana Arango (1998-2000)⁴² wyszedł wówczas z propozycją stworzenia planu pomocowego dla Kolumbii, który miał być remedium na wewnętrzne problemy państwa.

Nowy prezydent podczas przemówienia w Tequendama Hotel w Bogocie, 8 czerwca 1998 roku przedstawił 20 najważniejszych aspektów, które miały pozwolić zainicjować politykę pokoju. Wtedy po raz pierwszy zaproponował pomysł „Planu Marshalla dla Kolumbii”.

Andres Pastrana Arango argumentował:

„”Los narococultivos⁴³" są problemem społecznym, którego rozwiązanie leży u kresu konfliktu zbrojnego. (...) Kraje rozwinięte powinny pomóc nam w zrealizowaniu pewnego rodzaju "Planu Marshalla" dla Kolumbii, który pozwoli nam na rozwój dużych inwestycji w dziedzinie społecznej, w sektorze rolnym i infrastrukturze regionalnej, aby zaoferować naszym rolnikom różne alternatywy dla nielegalnych upraw”⁴⁴.

Projekt Planu Kolumbia składał się z długiego, bardzo obszernego programu rządowego.

W tekście opracowano dziesięć strategii prowadzących do osiągnięcia jego głównych celów.

Pierwsza wersja Planu dotyczyła głównie kwestii wewnętrznych państwa, takich jak konieczność zakończenia wojny domowej i doprowadzenie do zawarcia porozumienia pokojowego. Podstawę projektu stanowiły rządy prawa i ochrona praw człowieka. Jeszcze w 1998 roku prezydent Pastrana Arango przedstawił swoją propozycję administracji Billa Clintona, jednak nie zyskała ona poparcia ani głowy państwa Stanów Zjednoczonych, ani Kongresu.

42 C. Veillette, Plan Colombia: A Progress Report, Congressional Research Service, 22 VI 2005, p. 4, http://www.fas.org/sgp/crs/row/RL32774.pdf, [dostęp: 2 V 2018].

43 Uprawy roślin narkotycznych

44 A. Pastrana, La Palabra Bajo Fuego, Quebecor World Bogota S.A., VIII 2005, pp. 39-43, https://issuu.com/andrespastrana/docs/libro_andres_pastrana_-_la_palabra_, [dostęp: 2 V 2018].

15

W 1999 roku sytuacja w Kolumbii uległa znacznemu pogorszeniu w związku z nasileniem działalności FARC. Przez kolumbijskiego prezydenta został ogłoszony nowy projekt – właściwy Plan Kolumbia. Program miał przeciwdziałać problemowi narkotykowemu i uchronić przed kryzysem kraj poprzez kompleksowe sześcioletnie działania powiązane z trzema celami: ograniczeniem przepływu nielegalnych narkotyków i poprawą bezpieczeństwa, promowaniem sprawiedliwość społecznej i gospodarczej oraz promowaniem rządów prawa⁴⁵. Podczas gdy dwa ostatnie cele nie zostały opracowane ściśle w związku z ograniczeniem przepływu narkotyków i poprawą bezpieczeństwa, zasadniczo ułatwiały realizację tych założeń poprzez skupienie się na poprawie fatalnej sytuacji gospodarczo- społecznej, która kierowała obywateli ku nielegalnym działaniom.

Rząd Stanów Zjednoczonych, zaniepokojony zagrożeniem stabilności państw sąsiadujących z Kolumbią, w 2000 roku odpowiedział na prośbę prezydenta Pastrany o zwiększenie wsparcia dla jego państwa⁴⁶. Plan przyjęty w 2000 roku nazywany również

„Wersją B” lub „Oryginalnym Planem Kolumbia” zdecydowanie różni się od projektu z 1998 roku. Stany Zjednoczone miały duży wpływ na ostateczny kształt Planu Dla Rozwoju, Dobrobytu i Wzmocnienia Państwa⁴⁷. Nowy program kładł większy nacisk na likwidację nielegalnych upraw roślin psychoaktywnych oraz działania antynarkotykowe. Rząd Stanów Zjednoczonych za kwestię priorytetową uznał również wzmocnienie roli sił zbrojnych w rozwiązaniu konfliktu wewnętrznego. Plan zawierał 10 strategii, które miały na celu przywrócenie stabilności gospodarczo - społecznej w Kolumbii, a co za tym idzie – w całym regionie. Szereg reform dotyczył miedzy innymi uzdrowienia sytemu gospodarczego kraju, modernizacji sił zbrojnych, zmian w systemie ochrony praw człowieka i restrukturyzacji sądownictwa, usprawnienia przebiegu procesu pokojowego oraz reformy polityki antynarkotykowej i umiędzynarodowienie działań z nią związanych. Nowy Plan powstał w dwóch wersjach językowych: angielskiej i hiszpańskiej, które na pierwszy rzut oka są identycznymi dokumentami, jednak istnieje kilka drobnych, acz istotnych różnic. Za priorytetowy cel Stany Zjednoczone uznały uporanie się z powstańcami, grupami rebelianckimi oraz walkę z przemytem narkotyków i organizacjami przestępczymi.

45Plan Colombia. Drug Reduction Goals Were Not Fully Met, But Security Has Improved; U.S. Agencies Need More Detailed Plans for Reducing Assistance, United States Government Accountability Office, 6 X 2008, Washington, p. 10, http://www.gao.gov/new.items/d0971.pdf, [dostęp: 16 IV 2018].

46 M. Solaún, U.S. Interventions in Latin America: “Plan Colombia”, University of Illinois, Department of Sociology and Center for Latin American and Caribbean Studies,24 IV 2002, p. 1, http://acdis.illinois.edu/assets/docs/267/USInterventionsinLatinAmericaPlanColombia.pdf, [dostęp: 16 IV 2018].

47 A. Oberda-Monkiewicz, dz. cyt., s. 108.

16

Hiszpańska wersja Planu Kolumbii za główne zadanie przyjmuje natomiast „przywrócenie kontroli rządu nad terenami kluczowymi dla produkcji narkotyków”⁴⁸.

Pomoc Stanów Zjednoczonych była uwarunkowana zastosowaniem się rządu kolumbijskiego do licznych zasad. Kolumbia miała między innymi zagwarantować przestrzeganie przez wojskowych praw człowieka oraz zapewnić warunki ich egzekwowania, a także zaręczyć, że pomoc USA nie będzie służyć wspieraniu grup rebelianckich⁴⁹.

Główną operacją Planu została Push into Southern Colombia, która obejmowała szkolenia i wyposażenie dwóch batalionów wojsk oraz zapewnienie środków na zakup nowych i utrzymanie już będących w posiadaniu Kolumbii śmigłowców Blackhawk i Huey⁵⁰. Program ten miał przyczynić się do wzmocnienia państwa i przywrócenia zwierzchnictwa rządu kolumbijskiego w Putamayo i Caquecie – południowych rejonach kontrolowanych przez rebeliantów.

W 2002 roku, głównie ze względu na plan ograniczenia przemocy w Kolumbii, obywatele wybrali na prezydenta neokonserwatystę - Alvaro Uribe. Podczas pierwszej kadencji (2002- 2006) prezydent Uribe zaczął wypełniać swoje obietnice wyborcze, poczynając od zwalczania problemu z grupami paramilitarnymi przez pokonywanie lewicowych partyzantów, kończąc na walce z handlem narkotykami⁵¹. Alvaro Uribe przyjął twarde stanowisko w negocjacjach z paramilitares, oświadczając, że rząd będzie negocjował tylko z tymi grupami partyzanckimi, które są gotowe zrezygnować z terroryzmu i zgodzić się na zawieszenie broni. Obejmowały one grupy, z którymi były prezydent Andrés Pastrana odmówił negocjacji. Negocjacje ze Zjednoczonymi Siłami Zbrojnymi Kolumbii(Autodefensas Unidas de Colombia - AUC) zakończyły się w 2003 roku porozumieniem, w którym AUC zgodziło się na rozbrojenie⁵². Prezydent Alvaro Uribe kontynuował politykę Planu Kolumbia, jednak największy nacisk kładł na kwestie bezpieczeństwa, pomijając kwestie walki z narkobiznesem. W 2007 roku kolumbijskie władze przedstawiły nową strategię konsolidacji zysków wynikających z Planu Kolumbia, która ostatecznie stała się znana jako Krajowy Plan Konsolidacji (Plan Nacional de Consolidación - PNC). W nowej strategii dotychczasowe sukcesy Planu Kolumbia miały przysłużyć się obecności państwa w pozarządowych przestrzeniach, poprzez poprawę dostępu

48 Tamże, s. 109.

49 Tamże, s. 110.

50 N. M. Serafino, dz. cyt., p. 2.

51 M. A. Silva, Alvaro Uribe: The Most Dangerous Man in Colombian Politics, Research Associate at the Council on Hemispheric Affairs, 20 X 2017, http://www.coha.org/wp-content/uploads/2017/10/Maria-Alejandra- Silva-Alvaro-Uribe.pdf, [dostęp: 16 IV 2018].

52 J. S. Beittel, Colombia: Background, U.S. Relations, and Congressional Interest, Congressional Research Service, p. 18, 28 XI 2012, https://fas.org/sgp/crs/row/RL32250.pdf, [dostęp: 16 IV 2018].

17

do usług socjalnych, w tym sądownictwa, edukacji, służby zdrowia, umacnianie demokracji oraz wspieranie rozwoju gospodarczego⁵³.

Strategia Kolumbii Na Rzecz Umacniania Demokracji i Promowania Rozwoju Społecznego została wpisana w Kolumbijską Strategię Współpracy Międzynarodowej na lata 2007-2010. Strategia opierała się na pomocy międzynarodowej, a jej głównymi ideami były:

koncentracja na problemach strukturalnych społeczeństwa oraz rozwój społeczny i dążenie do osiągnięcia sprawiedliwości społecznej. Oba programy według dokumentów Narodowego Departamentu Planowania rządu kolumbijskiego (Departamento Nacional De Planeación, - DNP) cechowały się wspólną odpowiedzialnością i solidarnością międzynarodową, a ich celem była kontynuacja Planu Kolumbia z lat 1999 – 2005. Strategie lat 2007 - 2013 miały pozwolić na przedłużenie politycznego i finansowego zaangażowania społeczności międzynarodowej w sprawy Kolumbii.

Plan Kolumbia w swojej pierwotnej formie, z drobnymi zmianami istniał do 2015 roku. W związku z przebiegiem procesu pokojowego i wzmożonymi rozmowami między kolumbijskim rządem, a FARC, Stany Zjednoczone i Kolumbia cały czas szukały nowej strategii. W ostatnim roku swojej kadencji prezydent Barack Obama zobowiązał się do zwiększenia udziału Stanów Zjednoczonych w pomoc dla Kolumbii. 4 lutego 2016 roku w Waszyngtonie, podczas przyjęcia z okazji 10-lecia Planu Kolumbia i potwierdzenia dalszej współpracy między rządami Stanów Zjednoczonych i Kolumbii prezydent USA mówił: „Tak jak Stany Zjednoczone były partnerem Kolumbii w czasie wojny, wskazałem prezydentowi Santosowi, że będziemy waszym partnerem w prowadzeniu pokoju"⁵⁴. Nowy program, wdrożony przez Kongres w 2017 roku nosi nazwę Peace Colombia i ma na celu zapewnienie Kolumbii pomocy po wdrożeniu Porozumienia Pokojowego zawartego z FARC w 2017 roku⁵⁵.

2.2 Finansowanie Planu Kolumbia

Ogłoszony przez prezydenta Kolumbii Andresa Pastranę sześcioletni Plan Kolumbia zakładał nakłady finansowe rzędu 7,5 miliardów USD (w tym 4 miliardy miały pochodzić z

53Plan Kolumbia, strona internetowa Ambasady Stanów Zjednoczonych w Kolumbii, http://bogota.usembassy.gov/plancolombia.html[dostęp: 16 IV 2016].

54 Przemówienie Baracka Obamy podczas uroczystości z okazji rocznicy przyjęcia Planu Kolumbia, 4 II 2016 http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=111565 [dostęp: 21 III 2018].

55 D. Sosa, Peace Colombia: The Success of U.S. Foreign Assistance in South America, 10 V 2017, U.S. Global Leadership Coalition, http://www.usglc.org/blog/peace-colombia-the-success-of-u-s-foreign-assistance-in-south- america/, [dostęp: 21 III 2018].

18

Kolumbii, a reszta od społeczności międzynarodowej, w tym USA)⁵⁶. Program zakładał przeznaczenie funduszy na walkę z narkotykami i osiągnięcie porozumienia pokojowego z kolumbijskimi nielegalnymi ugrupowaniami zbrojnymi. W odpowiedzi na kryzys kolumbijski w 1999 roku Stany Zjednoczone zdecydowały się na wkład w wysokości 1,3 miliarda USD.

Należy jednak zauważyć, że tylko 65% tej kwoty (około 86 milionów) zostało skierowane do Kolumbii. Pozostałe 35% zostało przeznaczone na pomoc dla krajów sąsiednich i działalność antynarkotykową w regionie Andyjskim⁵⁷.

Jak przedstawiono na 106. Kongresie, 11 stycznia 2000 roku, pomoc finansowa administracji Clintona na wsparcie Planu miała wynieść ponad 954 milionów USD w 2000 roku i ponad 318 milionów USD w 2001 roku (był to dodatek do około 150 milionów USD przydzielonych dla istniejących już programów w latach 2000-2001)⁵⁸. Ostatecznie w 2000 roku na walkę z narkotykami oraz poprawę bezpieczeństwa w ramach Planu Kolumbia rząd USA przeznaczyły prawie 818 milionów USD, w kolejnych latach koszty były mniejsze.

Całkowita wartość nakładu finansowego na Plan Kolumbia w latach 1999 – 2005 według raportu kolumbijskiego DNP wyniosła prawie 11 miliardów USD. Z tych zasobów około 7 miliardów (64,8%) pochodziło z kolumbijskich środków, a pozostałe 4 miliardy (35,2%) stanowił wkład rządu Stanów Zjednoczonych⁵⁹.

Zgodnie z oficjalnym raportem Government Accountability Office (GAO)⁶⁰, amerykańskie fundusze na wojskowy komponent Planu Kolumbia wynosiły średnio 540 milionów USD rocznie w latach 2000-2008. Rząd Kolumbii ze swojej strony inwestował około 812 milionów USD rocznie. Zdecydowanie większość środków przeznaczono na wsparcie militarnej strony Planu. Stworzono, wyszkolono oraz wyposażono trzy bataliony antynarkotykowe. Dużą ilość funduszu pochłonęły działania związane z przechwytywaniem narkotyków (około 100 milionów USD). Policja otrzymała dofinansowanie w wysokości 115

56Plan Colombia. Drug Reduction…, dz. cyt., p. 10.

57 B. Acevedo, D. Bewley-Taylor, C. Youngers, Ten Years Of Plan Colombia: An Analytic Assessment, The Beckley Foundation Drug Policy Programme, October 2016, p. 3, http://reformdrugpolicy.com/wp- content/uploads/2011/10/paper_16.pdf, [dostęp; 2 V 2018].

58 N. M. Serafino, Colombia: Plan Colombia Legislation and Assistance (FY2000-FY2001), Congressional Research Service, p. 6, 5 VI 2001, https://fas.org/asmp/resources/govern/crs-RL30541.pdf, [dostęp; 2 V 2018].

59Plan Colombia Progress Report, 1999 – 2005, National Planning Department (DNP) & Department Of Justice

And Security (DJS), September 2006, p. 9,

https://colaboracion.dnp.gov.co/CDT/Justicia%20Seguridad%20y%20Gobierno/Bal_Plan_Col_Ingles_Final.Pdf, [dostęp; 2 V 2018].

60 Instytucja kontrolna Kongresu Stanów Zjednoczonych.

19

milionów USD⁶¹. Ponadto w operacjach antynarkotykowych użyto amerykańskich śmigłowców i powietrznych systemów radarowych.

Sama Kolumbia zapłaciła wysoką cenę za uczestnictwo w "war on drugs", państwo poniosło koszt w wysokości około 1,1 % PKB rocznie od 2000 do 2008 roku. Odnotowano także straty w ludziach. Szacuje się, że 25 % umyślnych zabójstw w latach 1994-2008 było związanych z narkotykami⁶².

Do 2016 roku Stany Zjednoczone zainwestowały blisko 10 miliardów USD w poprawę bezpieczeństwa i stabilności w Kolumbii. Według organizacji pozarządowej Biuro Waszyngtońskie ds. Ameryki Łacińskiej (The Washington Office on Latin America - WOLA) 71% inwestycji USA na rzecz Planu Kolumbii dotyczyło: mobilności lotniczej, eliminowania nielegalnych upraw, przechwytywania narkotyków (powietrze, morze, rzeki, ziemia), szkoleń i rozwoju służb wywiadowczych⁶³.

2.3 Efektywność Planu dla Rozwoju, Dobrobytu i Wzmocnienia Państwa

Plan dla Rozwoju, Dobrobytu i Wzmocnienia Państwa przyniósł pewne pozytywne rezultaty i zmiany w Kolumbii. Państwo zrestrukturyzowało swój system polityczny i prawny, a także wzmocniło gospodarkę. Co więcej, kraj rozwinął profesjonalizację sił zbrojnych, zmodernizował wojsko, a największym sukcesem jest przejęcie kontroli państwa nad większością terytorium oraz proces pokojowy z FARC zakończony porozumieniem.

Ponadto, liczba bojowników FARC i jej możliwości zostały dramatycznie zmniejszone przez ciągłe ataki na jej przywództwo, przechwytywanie lub zabijanie członków oraz coraz więcej dezercji. Według amerykańskich i kolumbijskich urzędników, możliwości i finanse FARC zostały znacznie zmniejszone w wyniku dwustronnych wysiłków na rzecz zneutralizowania bojówek i ciągłej presji ze strony kolumbijskich sił zbrojnych. Ponadto dzięki działaniom Planu Kolumbii nastąpiła redukcja przemocy, nastąpił również gwałtowny spadek porwań i masakr.

Niewątpliwym sukcesem Planu są zmiany w systemach politycznym i prawnym Kolumbii. Dzięki zasobom planowym Kolumbii, kraj wprowadził system skargowy - ustny,

61 M. Solaún, dz. cyt., p. 11.

62 D. Mejía, dz. cyt., p. 1.

63 A. Isacson, The Human Rights Landscape in Colombia: Adam Isacson’s testimony before the Tom Lantos Human Rights Commission, WOLA - Washington Office on Latin America, 24 X 2013, p. 20,

https://www.wola.org/analysis/the-human-rights-landscape-in-colombia-adam-isacsons-testimony-before-the- tom-lantos-human-rights-commission/, [dostęp: 25 V 2018]

20

charakteryzujący się debatą i rozmową między zaangażowanymi stronami, po ponad 100 latach tradycji inkwizycyjnej - pisemnej. Kolumbia zmieniła mieszany system sądownictwa z elementami skargowego modelu procesowegoi inkwizycyjnego modelu procesowego, na system wyłącznie skargowy. Proces przejścia ze starego systemu na nowy został sfinansowany i wsparty przez rząd Stanów Zjednoczonych za pośrednictwem Departamentu Sprawiedliwości oraz z funduszy przydzielanych Kolumbii każdego roku w ramach Planu Kolumbia. W ciągu ostatnich czterech lat Biuro Prokuratora Generalnego otrzymało ponad 150 milionów USD, a także niezbędne wsparcie techniczne⁶⁴.

Kolejnym osiągnięciem Planu Kolumbia jest udoskonalenie systemu społeczno- gospodarczego kraju. Kolumbia osiągnęła ogromne postępy gospodarcze w ciągu ostatnich 15 lat, ponieważ poprawiła się sytuacja w zakresie bezpieczeństwa. Do 2014 roku produkt krajowy brutto Kolumbii wzrósł do 377,7 miliardów USD, w porównaniu z 99,88 miliardami USD w 2000 roku, co uczyniło Kolumbię trzecią największą gospodarką w Ameryce Łacińskiej. Nastąpiła również znaczna redukcja ubóstwa, a odsetek ludności żyjącej poniżej krajowej granicy ubóstwa zmniejszył się z 64% w 1999 roku do 28,5% w 2014 roku. Skrajne ubóstwo spadło jeszcze bardziej gwałtownie z 23% w 2000 roku do 8,1% w 2014.

Współczynnik Giniego Kolumbii, wiodący wskaźnik nierówności ekonomicznych, choć nadal wysoki, zmniejszył się z 58,7 do 53,3 w ciągu ostatnich 15 lat, co stanowi poprawę porównywalną z sytuacją Brazylii podczas wysiłków tego kraju, mających na celu wyprowadzenie milionów ludzi z ubóstwa⁶⁵.

Wspominania wcześniej profesjonalizacja kolumbijskich sił zbrojnych to także jedna z zalet planu pomocowego dla Kolumbii. Znaczna część finansowania Planu Kolumbii została wykorzystana do zwiększenia zdolności państwa, w szczególności zdolności instytucji rządowych. Wojsko w Kolumbii doświadczyło ogromnej poprawy, w dużej mierze dzięki wsparciu finansowemu z USA, które umożliwiło pomoc w szkoleniu i lepszym wyposażaniu kolumbijskich sił. Na przykład w latach 2000-2008 brygada lotnictwa wojskowego w Kolumbii otrzymała od rządu USA 844 miliony USD, co pozwoliło jej niemal trzykrotnie zwiększyć flotę powietrzną do ponad 100 śmigłowców. Ponadto od 2000 do 2008 roku wojska kolumbijskie zwiększyły liczbę sił lądowych dzięki przydzielonym 104 milionom USD. Zasoby Stanów Zjednoczonych zostały również wykorzystane w celu przeprowadzenia

64 J. C. Ramírez Montañez, Fifteen Years of Plan Colombia (2001-2016) The Recovery of a Weak State and the Submission of Narco-terrorist Groups?, analecta polit., vol. 7, no. 13, pp. 315-332, julio-diciembre 2017, https://revistas.upb.edu.co/index.php/analecta/article/download/7770/7092, [dostęp: 2 V 2018].

65Tamże, pp. 329 - 330.

21

programów doradztwa i szkoleń dla kolumbijskiego wojska, powiększając liczbę profesjonalnych żołnierzy do 83 000 w 2014 roku z 20 000 żołnierzy w 1998 roku⁶⁶.

Szczególnie ważny z punktu widzenia niniejszej pracy jest rozwój operacji antynarkotykowych w południowej Kolumbii. Stany Zjednoczone przeznaczyły 600 milionów USD do 2019 roku, aby pomóc w szkoleniu i wyposażaniu dwóch nowych batalionów, które znajdowałyby się na południu kraju w celu ochrony Kolumbijskiej Policji Narodowej w jej misjach antynarkotykowych.

Wzajemne wysiłki oraz wcześniejsze zobowiązania spowodowały ekstradycję z Kolumbii do USA 23 baronów narkotykowych w 2001 roku⁶⁷. Kolumbijscy urzędnicy twierdzą, że zniszczono 818 laboratoriów bazowych (przetwarza się tam liście koki w kokainę) i 221 laboratoriów HCL⁶⁸. Od 2000 do 2013 roku Kolumbii udało się obniżyć uprawę koki z 160 000 do 48 000 hektarów dzięki opryskom chemikaliami z powietrza⁶⁹. Zaplanowany cel zmniejszenia liczby upraw, przetwarzania i dystrybucji nielegalnych narkotyków nie został jednak osiągnięty. Szacunkowo produkcja opium i heroiny została zmniejszona o około 50%.

Jednak dane z 2007 roku wskazują, że produkcja kokainy spadła jedynie nieznacznie⁷⁰. Jednym z innych ważnych celów było odzyskanie przez rząd kolumbijski kontroli nad terenami zdominowanymi przez kartele narkotykowe oraz ich nielegalne grupy zbrojne.

Według analiz dostarczonych przez kolumbijskie Ministerstwo Obrony w 2008 roku, rząd w pełni lub częściowo kontrolował około 90 % powierzchni kraju (w 2003 roku było to niecałe 70%)⁷¹. Rząd USA oraz Kolumbii zgadzają się, że antynarkotykowe oraz antyterrorystyczne działania w ramach Planu Kolumbia doprowadziły do pozbawienia zdolności finansowej, a także operacyjnej nielegalnych grup zbrojnych. Niewątpliwym sukcesem Planu jest ogólne wzmocnienie państwa i wzrost poszanowania praw człowieka. Stany Zjednoczone zapewniły 93 miliony USD na kolejne dwa lata na sfinansowanie programów zarządzanych przez Amerykańską Agencję Rozwoju Międzynarodowego (United States Agency for International Development - USAID) oraz Departament Stanu i Departament Sprawiedliwości w celu wzmocnienia praw człowieka i instytucji wymiaru sprawiedliwości.

66Tamże, p. 330.

67 L. E. Nagle, Plan Colombia : Reality of the Colombian crisis and implications for hemispheric security, U.S.

Army War College, Strategic Studies Institute, Carlisle, 2002, p. 7, http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/PUB13.pdf, [dostęp: 2 V 2018].

68 Laboratoria zajmujące się przetwarzaniem kokainy (C) w chlorowodorek kokainy (C-HCL).

69 D. Mejía, dz. cyt., s. 1.

70Plan Colombia. Drug Reduction…, dz. cyt., p. 17.

71 Tamże, p. 24.

22

Największym sukcesem Planu Kolumbia, a dokładniej Planu Peace Colombia było osiągnięcie porozumienia z FARC. Po 50 latach konfliktu zbrojnego, w 2012 roku administracja prezydenta Santosa zapoczątkowała Proces negocjacyjny, którego celem było uzyskanie porozumienia pokojowego z FARC na podstawie integralności terytorialnej, demokracji i praw człowieka. Proces pokojowy był jednym z celów kolumbijskiego rządu.

Prezydent Santos przyjął osobiste kierownictwo nad rolą rządu w tym procesie. W lutym 2016 roku przy okazji 15. rocznicy Planu Kolumbia, w wyniku porozumienia pomiędzy obejmującym urząd prezydenta Kolumbii Juanem Manuelem Santosem i Barackiem Obamą reprezentującym USA plan pomocowy przybrał inny kierunek i został nazwany "Peace Colombia", jego zasoby zostały przeznaczone na pomoc po konflikcie w Kolumbii.

Plan Kolumbia w swojej pierwotnej wersji trwał 15 lat, problem handlu narkotykami przez ten czas nie zniknął⁷².Walka z narkotykami w ramach Planu Kolumbia niesie za sobą wiele ofiar i problemów, o czym należy wspomnieć. Jedynym z głównych rodzących się dylematów jest pytanie co tak naprawdę zachęca rząd USA do angażowania się w latynoamerykańskie inicjatywy antynarkotykowe? Jak się okazuje Stany Zjednoczone czerpią ogromne zyski z Planu Kolumbia. Część środków jakie rząd kolumbijski otrzymał od USA zostały wydane na broń kupioną właśnie w Stanach Zjednoczonych, ponadto śmigłowce wypożyczane za pieniądze USA pochodzą z wielkich amerykańskich korporacji - Bell Helicopter oraz Sikorsky Aircraft Corporation⁷³. Kolejnym poważnym problemem są konsekwencje opryskiwania upraw truciznami. Poprzez dokonywanie nieprecyzyjnych oprysków, zatruwa się nie tylko plantacje koki i maku, ale także batatów i zbóż. Chemikalia przenikają również do gleby i zanieczyszczają wodę. Według organizacji World Wildlife Fund opryski powodują u okolicznych mieszkańców i rolników schorzenia skóry, układu pokarmowego i oddechowego⁷⁴.

72 D. F. Baquero Olivares La Verdadera Cara Del Acuerdo de Cooperación en Seguridad Entre Colombia y los

Esta dos Unidos de América, Bogotá D.C., enero 2017, p. 10,

http://repository.unimilitar.edu.co/bitstream/10654/15839/1/BaqueroOlivaresDanielFelipe%202017PDF.pdf, [dostęp: 2 V 2018].

73 P. Hirniak, dz. cyt.

74 Tamże.

23

Rozdział 3. Regionalna Inicjatywa Andyjska

3.1 Koncepcja Regionalnej Inicjatywy Andyjskiej

Plan powołania Regionalnej Inicjatywy Andyjskiej (Andean Regional Initiative - ARI) wiąże się pośrednio z Planem Kolumbia z 2000 roku, który zmusił rolników do przeniesienia upraw koki na terytorium państw sąsiednich. Ponadto pogłębiało się niezadowolenie państw andyjskich pomijanych podczas rozdzielania Stanów Zjednoczonych pomocy. ARI uznawana za kontynuację polityki antynarkotykowej USA wobec Kolumbii i regiony andyjskiego została uruchomiona w kwietniu 2001 roku. Podczas trzeciego szczytu państw amerykańskich w Qubecu, prezydent George W. Bush ogłosił inicjatywę obejmującą 7 państw tzw. Grzbietu Andów (Boliwię, Brazylię, Ekwador, Kolumbię, Panamę, Peru i Wenezuelę) skoncentrowaną na celach 3D (democracy, development, drugs)⁷⁵. Centralnym elementem programu było szkolenie i wyposażenie batalionów antynarkotykowych w Kolumbii⁷⁶.Według administracji program wyróżniał się tym, że większa część funduszy była przeznaczona na programy gospodarcze i społeczne, a ponad połowa zasobów była skierowana do krajów regionu andyjskiego szczególnie narażonych na skutki uboczne narkobiznesu i działań rebelianckich.

Realizacja ARI podobnie jak innych programów pomocowych została uzależniona od spełnienia wielu warunków. Obostrzenia dotyczyły miedzy innymi przestrzegania zapewnienia bezpiecznych warunków opylania upraw narkotyków oraz nieprzekraczania limitów osobowych⁷⁷.

Nieodłączną częścią ARI stało się przedłużenie ATPA (Andean Trade Preferences Act), Ustawy o Andyjskiej Preferencji Handlowej. W kwietniu 2001 roku prezydent Bush zwrócił się o przedłużenie i rozszerzenie ustawy, która wygasła w grudniu 2001 roku. ATPA miała pozwolić na zwolnienie z cła lub obniżonej stawki na produkty z Boliwii, Peru, Ekwadoru i Kolumbii. Po podjęciu przez komisję działań pod koniec 2001 roku w obu izbach oraz szeroko zakrojonych negocjacjach w połowie 2002 roku Kongres zakończył działania na wniosek prezydenta. Po długiej debacie Ustawa o Handlu została podpisana w dniu 6 sierpnia 2002 roku Tytuł XXXI ustawy, zatytułowany "Promocja Handlu z Andami i Ustawa o Zwalczaniu Narkotyków", rozszerzyła preferencyjne traktowanie taryfowe na wyznaczone

75 A. Oberda-Monikewicz, dz. cyt., s. 113.

76 K. L. Storrs , C. Veillette, Andean Regional Initiative (ARI): FY2003 Supplemental and FY2004 Assistance for Colombia and Neighbors, Congressional Research Service, 25 VI 2003, p. 5, https://www.globalsecurity.org/military/library/report/crs/rl32021.pdf [dostęp: 27 IV 2018]

77 Dopuszczono zwiększoną obecność obywateli USA biorących udział w ARI w porównaniu do Planu Kolumbia.

24

kraje andyjskie do 31 grudnia 2006 roku i poszerzyła zasięg o produkty wcześniej wykluczone⁷⁸.

Powołana w 2001 roku Andyjska Inicjatywa Antynarkotykowa (Andean Counterdrug Initiative - ACI) przejęła całość zadań ARI w styczniu 2004 roku. Tym samym nastąpiło formalne zakończenie Andyjskiej Inicjatywy Regionalnej.

ARI po zakończeniu Planu Kolumbia była największym programem realizowanym w Ameryce Łacińskiej przez USA, natomiast działająca w jej ramach ACI główną inicjatywą antynarkotykową.

3.2 Koszt Andean Regional Initative

Administracja prezydenta George W. Busha oczekiwała przyznania państwom Andyjskim 882,29 milionów USD w ramach ARI na 2002 rok, a także zaplanowała rozszerzenie preferencji handlowych dla Kolumbii i sześciu regionalnych sąsiadów (Peru, Boliwii, Ekwadoru, Brazylii, Panamy i Wenezueli). Z tej kwoty 731 milionów USD miało zostać przeznaczone dla Międzynarodowej Kontroli i Egzekwowania Prawa (International Narcotics Control and Law Enforcement - INCLE) w ramach budżetu ACI⁷⁹. Dyskusje nad budżetem ARI trwały bardzo długo, ostatecznie na realizację inicjatywy przeznaczono 782 milionów USD, w tym 625 milionów na ACI⁸⁰. Do końca 2001 roku w ramach Ustawy przeznaczono w sumie 762,82 milionów USD na ARI, z czego 625 milionów zostało przeznaczone na ACI⁸¹.

78 K. L. Storrs, C. Veillette, dz. cyt., p. 3.

79 K. L. Storrs, C. Veillette, dz. cyt., p. 2.

80 A. Oberda-Monkiewicz, dz. cyt., s. 114.

81 K. L. Storrs, C. Veillette, dz. cyt., p. 3.

25 Tabela 1. Budżet ARI na rok 2002. (w mln USD)

Państwo Bezpieczeństwo i walka z narkotykami

Rozwój społeczno-

gospodarczy Razem

Boliwia Brazylia Ekwador Kolumbia Panama Peru Wenezuela

48,0 6,0 15,0 243,5

5,0 75,0

5,0

74,463 12,630 31,855 137,0

8,5 119,873

0,5

122,463 18,630 46,855 380,5

13,5 194,873

5,5

Razem 397,5 384,821 782,321

Źródło: opracowanie własne na podstawie U.S. Departament of State, FY 2002 International Affairs (Function 150) Budget Request - Summary and Highlights, https://www.state.gov/s/d/rm/rls/iab/2002/index.htm, [dostęp: 3 V 2018]

Jak wynika z powyższej tabeli, mimo rozdysponowania środków między wszystkie państwa andyjskie, nadal największe wsparcie finansowe przypadało Kolumbii – najważniejszemu partnerowi USA w regionie. Ponadto należy wskazać, że wsparcie dla Kolumbii miało w 63% charakter pomocy militarnej, fundusze zostały przeznaczone przede wszystkim na szkolenia wojska, policji i brygad antynarkotykowych oraz spryskiwanie pól koki⁸². W pierwszym roku działania ARI nie przeznaczono funduszy na pomoc gospodarczą i nie sfinansowano programów alternatywnych upraw⁸³.

Dysproporcje w kolejnych latach były jeszcze większe. Zarówno w rozlokowaniu środków między państwami, jak i rodzajami zadań.

Tabela 2. Finansowanie państw latynoskich przez USA w ramach ARI w 2003 r. (w mln USD)

82 A. Oberda Monkiewicz, dz. cyt., s. 114.

83 R. Wordliczek, Polityka Stanów Zjednoczonych Ameryki wobec regionów o niskim stopniu zainteresowania, Kraków 2015, s. 224.