Główne postulaty co do treści teologii moralnej w świetle dokumentów soborowej odnowy

Zygmunt Perz

Główne postulaty co do treści teologii

moralnej w świetle dokumentów

soborowej odnowy

S tu d ia T heol. V arsav. 6 (1968) nr 1

KS. ZYGMUNT P E R Z SJ

GŁÓWNE POSTULATY CO DO TREŚCI TEOLOGII MORALNEJ W ŚWIETLE DOKUMENTÓW SOBOROWEJ

ODNOWY

T r e ś ć : I. T eo lo g ia w e z w a n ia B ożego: 1. O b ow iązek czy p o w o ­ ła n ie , 2. P o w o ła n ie w C h ry stu sie, 3. W ym iary p o w o ła n ia , 4. M iejsce S a k ra m en tó w św ię ty c h ; II. T eologia ży c io w e j od p o w ied zi człow ieka: 1. A n tro p o lo g ia teo lo g iczn a , 2. T eo lo g ia w o ln o ści, 3. Z aa n g a żo w a n ie w m iło ści, 4. Z a g a d n ien ie praw a; Z ak oń czen ie.

W soborowym Dekrecie o form acji kapłanów znaj dujem y następującą wypowiedź na tem at teologii m oralnej: „Szcze­ gólną troskę należy skierować ku udoskonaleniu teologii m o­ ralnej, której naukow y w ykład karm iony w większej mierze nauką Pism a św. niech ukazuje wzniosłość powołania w ier­ nych w C hrystusie i ich obowiązek przynoszenia owocu w m i­ łości dla życia św iata” (DFK 16) 4 To w yraźne wskazanie 1 D o k u m en ty V a tica n u m II b ęd ę c y to w a ł w e d łu g p od an ych p on iżej sk rótów . C yfra arab sk a oznacza k o le jn y n u m er d okum entu:

K K — K o n s ty tu c ja d ogm atyczn a o K o ściele K L — K o n sty tu c ja o L itu r g ii św .

K O — K o n sty tu c ja d ogm atyczn a o o b ja w ie n iu B ożym

K P — K o n sty tu c ja p a sto ra ln a o K o ś c ie le w ś w ie c ie w sp ó łc z e sn y m D A — D ek ret o a p o sto la cie św ieck ich

DE — D ek ret o ek u m en izm ie D F K — D ek ret o fo rm a cji k a p ła n ó w DK — D ek ret o p o słu d ze i ż y ciu k a p ła ń sk im

uzupełniają inne wypowiedzi Soboru W atykańskiego II od­ noszące się do przystosowanej odnowy nauk teologicznych2. Zagadnienie odnowy teologii w duchu soboru było również w ostatnich latach przedm iotem kilku wypowiedzi papieża P aw ła V I 3.

Oprócz specjalnych wypowiedzi na tem at studiów i nauk teologicznych niejedno wskazanie o doniosłym znaczeniu dla odnowy teologii m oralnej w ynika pośrednio z dokumentów Kościoła Nauczającego. Chodzi w tym w ypadku nie tylko o uchw ały soboru, lecz także o inne, zwłaszcza posoborowe, dokum enty m agisterium Kościoła. W szystkie wymienione do­ ku m enty określam w spólnym mianem dokum entów soboro­

w ej odnowy. W obecnym opracowaniu zamierzam wskazać

na postulaty co do treści teologii m oralnej, jakie nasuw ają się w związku z tym i dokumentami.

I. Teologia wezwania Bożego

Zasadnicze znaczenie dla wyznaczenia właściwego przed­ m iotu teologii m oralnej posiada odpowiedź na pytanie, czy główne jej zadanie polega na teologicznie uzasadnionym w y­ kładzie chrześcijańskiej nauki o religijno-m oralnym życiu DM ■— D ek ret o d zia ła ln o ści m isy jn e j K ościoła

D Z — D ek ret o p r zy sto so w a n ej o d n ow ie ż y c ia zak on n ego DW Ch ·— D ek la ra cja o w y c h o w a n iu ch rześcija ń sk im DW R ■— D ek la ra cja o w o ln o śc i r e lig ijn ej

2 Z n a jd u jem y je w n a stę p u ją c y c h d o k u m en tach soboru: KO 23.24; K P 44.62; DE 4.5.10.17; D FK 13— 18; DM 22; D W Ch 11.

3 Por. A ll o c u ti o in G r e g o r i a n a Ponbificia S t u d i o r u m U n i v e r s i t a t e h a b ita , d ie 12 III 1964, A A S 56/1964/363— 367; A ll o c u ti o c o r a m V I C o n - gr e s s u T h o m i s ti c o I n t e r n a ti o n a li , d ie 1 0 X 1965, A A S 57/1965/788— 792; E p istu la A p o sto lica A l m a P a r e n s (sep tim o e x p le to sa ecu lo ab ortu Io a n - n is D u n s Scoti), d ie 14 V II 1966, A A S 58/1966/609— 614; E p istu la ad card. P izzard o C u m ia m (de th eo lo g ia C on cilii V a tica n i II), d ie 21 IX 1966, A A S 58/1966/877— 881; A ll o c u ti o a d eos, q u i i n t e r f u e r u n t Con- ven tu i... de th eo lo g ia C on cilii V a tica n i II, d ie 1 X 1966, A A S 58/1966/

[3] G łó w n e p o stu la ty tr e śc i teo l. m oraln ej 31

w świetle objawienia Bożego, czy też raczej na opracowaniu zespołu norm postępowania.

1. O b o w i ą z e k c z y p o w o ł a n i e

Niedwuznaczne, jak się wydaje, wskazanie na ten tem at znajdujem y w przytoczonej na w stępie wypowiedzi V atica­ num II. Naukowy w ykład teologii m oralnej w m yśl soboru ma ukazać „wzniosłość powołania w iernych w C hrystusie oraz ich obowiązek przynoszenia owocu w miłości dla życia św iata” (DFK 16).

Ukazanie wzniosłości powołania w Chrystusie postuluje niew ątpliw ie przedstaw ienie ideału moralności chrześcijań­ skiej, ukazanie zaś obowiązku przynoszenia owocu zakłada uwzględnienie aspektu zobowiązania moralnego. W idzimy więc, że soborowe wskazanie nie idzie po linii adekw atnie rozłącznego „albo-albo” ; opis ideału m oralnego życia albo określenie obowiązków m oralnych. W prost przeciwnie, dyk­ tu je ono ukazanie w naukow ym w ykładzie teologii m oralnej obydwu rozw ażanych aspektów życia m o raln eg o 4. Dlatego też nie można ograniczyć się jedynie do opisu moralności chrześcijańskiej z pominięciem zagadnienia norm atywności zasad postępowania moralnego. Ukazanie zaś wiążących zasad m oralności w ym aga z kolei racjonalnego ich uzasadnienia.

Analizowana wypowiedź soboru wskazuje nie tylko na potrzebę uw zględnienia w wykładzie teologii m oralnej zarów ­

4 Z e w z g lę d u na brak w y czerp u ją cej d o k u m en ta cji w y p o w ie d z i V a tica n u m II n ie m ożn a p rzy n a jm n iej n a razie u sta lić, co m ie li na m y ś li O jcow ie p o słu g u ją c się o k reślen iem : „n a u k o w y w y k ła d ” ( s c ie n - tófica e x p o sitio ). N ie w ą tp liw ie od n osi się ono do n au czan ia te o lo g ii m o ra ln ej. Z ostało b o w iem u ży te w D e k r e c ie o fo rm a cji k a p łan ów . W y­ daje się jed n ak , ż e p ośred n io p rzy n a jm n iej sta n o w i ró w n ież w sk a za n ie dla p ra cy b a d aw czej w z a k resie te o lo g ii m o ra ln ej, p o n ie w a ż rea liza cja zam ierzo n eg o n a u cza n ia z a le ż y od w y n ik ó w a k tu a ln eg o stan u badań, a p rzed m io t n a u cza n ia te o lo g ii m oraln ej od k o n cep cji tej d y sc y p lin y n a u k o w ej.

no przedstaw ienia ideału moralności jak i normatywności, lecz także zw raca uwagę na podejście do problem atyki życia moralnego. Została ona przez sobór u jęta w kategoriach wezwania Bożego oraz obowiązku życiowego zaangażowania

ze strony człowieka — „obowiązku przynoszenia owocu w m i­

łości dla życia św iata” (DFK 16, por. KK 11— 13.34—34; K P 18.25.92; DM 2; DZ 5; DWCh 1). W ten sposób została więc niejako autoryzow ana przez sobór koncepcja moralności chrze­ ścijańskiej jako moralności życiowego dialogu człowieka z Bo­ giem. Swoiste znamię tego dialogu ujaw nia się w tym, że jest to moralność responsoryjna; moralność życiowej odpo­ wiedzi człowieka na wezwanie Boże. Inicjatyw a tego dialogu należy bowiem do Boga (por. 1 J 4,10) i przejaw ia się w ła­

śnie w kategorii wezwania (por. Rz 1,1.6.7; 8,28.30; 1 Kor 1,2.9; Gal 1,6; 1 P 2,9). Nie jest to wezwanie fakultatyw ne, lecz wiążące m oralnie człowieka do odpowiedzi życia. Postę­ powanie m oralne jest więc uw arunkow ane wezwaniem Bożym, któ re w ynika z zbawczego planu Boga, a posiada swoje uza­ sadnienie nie tylko w dziele odkupienia, lecz również w dziele stworzenia.

Teologię m oralną można więc określić m ianem teologii wezwania Bożego oraz życiowej odpowiedzi człowieka. Z uw a­ gi zaś na to, że obowiązek życiowego zaangażowania jest istotnie uw arunkow any szeroko pojętym powołaniem Bożym, uzasadniony w ydaje się pogląd, że. pierwszoplanowym przed­ m iotem teologii m oralnej jest wiążące m oralnie powołanie chrześcijańskie. Obowiązki religijno-m oralne, związane z po­ stulatem życiowej odpowiedzi są bowiem, jak stwierdziliśm y, podyktowane wezwaniem Bożym, które ujaw nia się zarówno w wzniosłości powołania chrześcijańskiego jak i w obdaro­ w aniu człowieka przez Boga 5.

5 Por. J. F u c h s SJ, T h e o lo g ia m o r a li s p e r f ic ie n d a . Votum. C o n - c il ii V a ti c a n i II, P erio d ica de re m orali, can on ica, litu rg ica , 55/1966/501.

[5] G łó w n e p o stu la ty tr e śc i teol. m oraln ej 33

2. P o w o ł a n i e w C h r y s t u s i e

Zadanie teologii m oralnej w duchu soborowej odnowy nie polega przede wszystkim na naukowym opracowaniu wykazu zasad i przykazań, którym i należy się kierować w życiu chrze­ ścijańskim. Takie ujęcie mogłoby bowiem przyczynić się do zafałszowania prawdziwego obrazu moralności chrześcijań­ skiej. Nie ujaw nia przecież w ew nętrznego dynam izmu oraz istotnych znamion personalizm u i dialogu życia religijno-m o- ralnego chrześcijanina. Mogłoby także sprawić wrażenie, że moralność chrześcijańska jest w prawdzie hum anistyczna, nie­ m niej jednak większy w niej kładzie się nacisk na przestrze­ ganie nieosobowego porządku i praw a niż na zaangażowanie osobowe. Słowem, mogłoby się wydawać, że moralność chrze­ ścijańska jest legalistyczna i m inim alistyczna, a nie persona- nalistyczna i responsoryjna.

Nie odpowiada również wymaganiom odnowy soborowej takie ujęcie moralności chrześcijańskiej, które nie ujaw nia właściwego m iejsca Jezusa C hrystusa w dialogu życia religij­ no-moralnego Boga z człowiekiem. Nie w ystarczy w tym celu ukazanie postaci Jezusa C hrystusa jako wzniosłego nauczy­ ciela i wzoru osobowego do naśladowania. Takie ujęcie jest bowiem zbyt n eu traln e i m oralizatorskie. Nie oddaje również charakterystycznych cech chrześcijańskiej koncepcji m oral­ ności.

Niewątpliwie teologia m oralna w duchu soborowej odnowy ukaże C hrystusa jako wielkiego nauczyciela moralności i nie­ dościgły wzór życia moralnego. Przede wszystkim jednak zwróci uwagę, że wezwanie Boże dokonuje się w Jezusie oraz że odpowiedź życia człowieka m a się dokonywać również w Jezusie Chrystusie.

W świetle praw dy objawionej człowiek dochodzi do Boga jedynie przez Jezusa C hrystusa (par. 1 Tym 2,5). Mamy więc naśladować C hrystusa (por. J 13,12— 15; 15,10; Rz 6,1— 11; 15, 1-—37; Flp 2,7; 1 J 2,6). Co więcej, m am y pójść za C hrystu-3 — S tu d ia T h e o lo g ic a V a rs. N r 1/1968

sem (por. Mk 1,16— 20; 2,15; 3,13; Łk 9,59). Jest to coś w ię­ cej niż zew nętrzne naśladowanie. Oznacza bowiem podziele­ nie losu C hrystusa, a więc życiową więź człowieka z Chry­ stusem Zbawicielem (por. Mt 10, 17 n.; J 12, 26). Można więc powiedzieć, że stosunek człowieka do Boga przejaw iający się w jego życiu religijno-m oralnym jest postulatem życia w C hrystusie (por. Rz 7,6; 8,2.14— 16; 1 Kor 1,30). On jest nie tylko praw zorem i normą, ale również fundam entem - źródłem życia chrześcijańskiego, które ma być uczestnictwem w Jego życiu (por. Rz 8,29; Kol 1,15—2 0 )6.

Miejsce Jezusa C hrystusa w życiu i moralności chrześci­ jańskiej zostało mocno zaznaczone w dokum entach soboro­ wych (por. KK 6.7.41—43; 47; DM 24; DFK 8; DZ 2). Sobór mówi w yraźnie o M isterium Chrystusa, w którym streszcza się cała historia ludzkości (por. DFK 14), ta k zbiorowości ludzkiej jak i życia jednostki. S tąd postulat chrystocentryzm u w teologii m oralnej. Nie sprzeciwia się to bynajm niej słusz­ nem u antropocentryzm ow i jak i teocentryzmowi, ponieważ m y jesteśm y Chrystusowi, a C hrystus Boży (por. Rz 6,11; 1 Kor. 3,23; 15,8). W prost przeciwnie, w ujęciu chrystocen- trycznym zostaje zagw arantow any postulat teocentryzm u jak i postulat antropocentryzm u zgodnego z pojęciem praw dziw e­ go humanizmu.

Już samo sformułowanie: „powołanie w iernych w C hry­ stusie” (DFK 16) w skazuje na w zajem ne powiązanie tych pozornie w ykluczających się punktów odniesienia w moralności chrześcijańskiej. W rzeczywistości zaś wiele zależy od w ła­ ściwego powiązania tych trzech aspektów. Przecież Boży plan zbawienia zmierza właśnie do tego, aby człowiek w Jezusie C hrystusie stał się dzieckiem Bożym i przez życie

religijno-6 Por. tam że, 502— 505; S . M o y s a SJ, P a s t o r a l n y i e k u m e n i c z n y c h a r a k t e r so b o r u w a t y k a ń s k i e g o II a r o z w ó j teo l o g ii k a to l ic k i e j, S tu ­ dia T h eo lo g ica V a rsa v ien sia 3/1965/446— 456; Sz. S o b a l k o w s k i , T e o lo g ia m o r a l n a i j e j s t a n o w i s k o c h r y s t o c e n t r y c z n e w cało ści n a u k te o l o g ic z n y c h , A ten eu m K a p ła ń sk ie, 49/1948/313— 331.

[V] G łó w n e p o stu la ty treści teol. m oraln ej 35

m oralne, w życiowej więzi z Chrystusem w Duchu Świętym, otrzym ał uczestnictwo w życiu Boskiej Trójcy.

W takim więc ujęciu Bóg jest ostatecznym celem człowie­ ka w płaszczyźnie religijno-m oralnej. Człowiek jest podmio­ tem w artości i norm m oralnych. Jego postępowanie jest ana- logatem, którem u na pierwszym miejscu przysługuje pojęcie tego, co m oralne. Cechą zaś charakterystyczną tego postępo­ wania jest znamię C hrystusa ■—■ „w C hrystusie”. Dlatego też teologia m oralna w m yśl soboru m a ukazać „wzniosłość po­ wołania w iernych w C hrystusie” (DFK 16).

3. W y m i a r y p o w o ł a n i a

Miejsce Jezusa C hrystusa w teologii m oralnej, a więc i chrystologiczne znamię teologicznego opracowania m oral­ ności chrześcijańskiej w duchu odnowy soborowej, jest w y­ raźnie podyktow ane powołaniem człowieka przez Boga w Chrystusie. W tym w łaśnie streszcza się wzniosłość powo­ łania chrześcijańskiego.

W dokum entach soborowych ujaw niają się w ym iary po­ wołania w iernych w C hrystusie: Jest to powołanie do bra­ terskiej w spólnoty z Bogiem i z ludźmi (por. K P 18.92); po­ wołanie odnoszące się do wszystkich ludzi (por. KK 13); po­ wszechne powołanie do świętości (por. KK 32—12)7; do chwa­ ły wiecznej, a więc do zbawienia nadprzyrodzonego (por.

KK 41).

W ram ach teologii m oralnej trzeba więc ukazać zgodnie z objawionym słowem Bożym chrześcijańskie perspektyw y tego zbawienia, zwłaszcza perspektyw ę eschatologiczną. Po­ wołanie chrześcijańskie realizuje się bowiem na kanw ie hi­ storii ludzkości, w Kościele pielgrzym ującym , w społeczności 7 N a te r e n ie p o lsk iej te o lo g ii m oraln ej n a te n ob o w ią zek zw ró cił ju ż u w a g ę przed d w u d ziestu la ty o. J. W oron ieck i szk icu ją c p rogram te o lo g ii ży cia ch rześcija ń sk ieg o , por. J. W o r o n i e c k i , N a u k a o d o ­ s k o n a ło śc i c h r z e ś c i j a ń s k i e j w s e m in a r i a c h d u c h o w n y c h , A ten eu m K a ­ p ła ń sk ie, 48/1948/347.

Ludu Bożego oczekującego na paruzję, jednak zawsze z żywą świadomością, że odnowienie świata już się dokonuje, ponie­ waż nastał już nowy eon czasów m esjańskich (por. KK 48). Należy także w yraźnie podkreślić wspólnotowy charakter po­ w ołania człowieka w planie Bożym (por. K P 24) oraz to, że solidarność ludzka osiąga swoją doskonałą postać w Słowie W cielonym (por. K P 32).

Zbawienie nadprzyrodzone jest darem Bożym i posiada ze swej istoty charakter religijny. Ono jest ostatecznym celem, ale w arunkiem nieodzownym do tego celu jest odpowiednie życie religijno-m oralne człowieka (por. KK 11— 13. 31—34; DK 6; DB 15; DZ 2; DWCh 2). W tym w zajem nym powiązaniu zba­ w ienia i życia m oralnego ujaw nia się chrześcijańskie ujęcie stosunku m oralności do religii. Życie m oralne staje się jed­ nak adekw atne do celu, jakim jest zbawienie nadprzyrodzo­ ne, jeżeli jest ożywione nadprzyrodzoną miłością (vita cari-

tate formata).

Powołanie w iernych w C hrystusie jest zarówno darem jak i im peratyw em m oralnym , k tó ry konkretyzuje się w co­ dziennym życiu chrześcijanina. W św ietle tego powołania nabiera w artości to wszystko, co się składa na jego życie ta k w porządku przyrodzonym jak również w nadprzyrodzo­ nym. Ze względu zaś na ułomność i grzeszność człowieka powołanie chrześcijańskie zakłada postulat nie tylko u sta­ wicznego doskonalenia moralnego, lecz po prostu nieustan­ nego naw racania (por. Mt 16, 24) — postulat pokuty (meta-

noia). Teologia m oralna jako nauka o życiu religijno-m oralnym

chrześcijanina powinna więc ujaw nić fundam entalne znacze­ nie pokuty dla tego życia. W pokucie bowiem streszczają się istotne w arunki nieustannej odnowy życia chrześcijańskiego.

G runtow ne opracowanie zagadnienia pokuty w duchu od­ nowy soborowej znajdujem y w K onstytucji Apostolskiej Pae-

n ite m in i8. Stanowi ona cenne źródło dla

teologiczno-moral-8 Por. P a u l u s V I, C o n s ti tu t io A p o s t o l i c a „ P a e n it e r m n i”, A A S 58/1966/177— 198.

[9] G łó w n e p o stu la ty tr e śc i teol. m oraln ej 37

nego tra k ta tu o pokucie. W skazuje na chrystologiczne uza­ sadnienie chrześcijańskiej p o k u ty 9. W prowadzając zaś nową dyscyplinę postną konstytucja ukazuje ją w perspektyw ie powszechnego obowiązku pokuty z praw a Bożego.

Cenne wskazania posoborowe w związku z zagadnieniem pokuty stanow i również K onstytucja Apostolska Indulgen-

tiarum d o ctrin a 10. Na szczególną uwagę zasługuje w niej

mocne podkreślenie konieczności m oralnego zaangażowania jako nieodzowny w arunek zyskania o d p u s tu n . Ponadto no­ wa dyscyplina odpustów została u ję ta na fundam encie teo­ logii grzechu i pokuty.

W ydaje się, że jednym z soborowych postulatów pod adre­ sem teologii m oralnej jest w łaśnie ujm owanie problem atyki grzechu na tle obowiązku w ew nętrznego nawrócenia do Boga. Uwzględnienie zagadnienia pokuty w ram ach teologii m oral­ nej jest także postulatem w ynikającym z troski, aby nauce o życiu religijno-m oralnym zapewnić istotne dla niego zna­ mię krzyża Chrystusowego. Paw eł VI zwraca uwagę, że w ew angelijnych słowach wezwania: „Nawróćcie się i wierzcie ew angelii” (Mk 1,15) streszcza- się ideał życia chrześcijań­ skiego 12.

Moralność chrześcijańska posiadająca swoje uzasadnienie w Bożym wezwaniu jest w m yśl soboru ideałem życia reli­ gijno· m oralnego dla wszystkich ludzi, a nie tylko dla chrze­ ścijan. Taki jest właśnie objawiony przez Boga „model” mo­

9 Por. tam że, 177, 179— 181.

10 Por. P a u l u s VI, C o n s ti tu t io A p o s to l ic a „ I n d u l g e n ti a r u m d o c ­ t r i n a ”, A A S 59/1967/5—24.

11 N orm a 7: w zw ią zk u z w a ru n k a m i odpustu zu p ełn eg o czytam y: „R eq u iritu r in su p er ut e x clu d a tu r om n is a ffe c tu s erga q u odcum que p ecca tu m etiam v e n ia le ”. T am że, 22; N orm a 12: „ D iv isio in d u lg e n ­ tiarum in p erso n a les, r ea le s et lo ca les, n on am p liu s ad h ib etu r, quo cla riu s c o n ste t in d u lg e n tiis d itari c h r istifid e liu m a ctio n es, q u a m v is cu m re v e l loco in terd u m c o n iu n g a n tu r”. T am że, 22.

12 „Q uae v erb a to tiu s v ita e ch ristia n a e q u asi su m m a su n t e t com - p le x io ”. P a u l u s V I, C o n s t i t u t i o A p o s to l ic a „ P a e n i t e m i n i ”, 179.

ralności. Wszyscy ludzie w nim uczestniczą nie tylko jako powołani do życia w Chrystusie, ale również przez więzy nadprzyrodzone, jakie ich łączą z Bogiem i społecznością Ludu Bożego. Niechrześcijanie, co więcej, niewierzący nie są pozbawieni darów łaski, dlatego mogą w pewnej m ierze od­ powiedzieć na wezwanie Boże (por. KK 8,16; K P 22; DM 3) 13.

4. M i e j s c e S a k r a m e n t ó w św .

Powołanie chrześcijańskie zawiera wezwanie Boże do od­ powiedzi życia. Bóg wzywa nas w Jezusie Chrystusie. Nasza odpowiedź m a się dokonywać w życiowym kontakcie z C hry­ stusem. Stąd konieczność religijno-m oralnego zaangażowania się w M isterium Chrystusa, które przenika całą historię ludz­ kości i kontynuuje się obecnie przede wszystkim w Kościele C hrystusowym (por. DFK 14). Norm alną drogą tego zaanga­ żowania są S akram enty św. Zostało to w yraźnie zaznaczone w dokum entach soboru (por. KK 7.11; KL 6). W związku z sakram entam i zwrócono uwagę na nieco dotąd przemilczane w teologii zagadnienie sakram entów jako znaków wiary, które „w iarę nie tylko zakładają, lecz za pomocą słów i rze­ czy dają jej wzrost, um acniają ją i w yrażają” (KL 59, por. 33). U wypuklono również w artość zaangażowania osobistego w ży­ ciu sakram entalnym , a więc spraw ę ex opere operantis (por. KL 10— 12)14.

Drogę życia religijnego i moralnego chrześcijanina w yzna­ czają sakram enty inicjacji: Chrzest, Bierzmowanie, Eucha­ rystia. Chrzest jako fundam ent życiodajnej więzi z C hrystu­ sem i Kościołem; Bierzmowanie, jako skuteczny znak umoc­ nienia na drodze chrześcijańskiego życia, ze szczególnym pod­

13 Por. J. F u c h s S J, art. cyt. 510 n.

14 Por. S acra C on g reg a tio R itu u m , I n s tr u c t io d e c u lt u M y s t e r i i E uch aris tici, die 25 V 1967, nr 13, L ’O sservatore R om ano, die 31 V 1967, 3.

[11] G łó w n e p o stu la ty tr e ś c i te o l. m oraln ej 39

kreśleniem odpowiedzialności za życie \v społeczności ludzkiej i sakralizację św iata; M isterium Eucharystii, jako to, które stanowi centrum nie tylko oficjalnego k u ltu Bożego, lecz po prostu chrześcijańskiego życia (por. KL 10.47)15.

W Eucharystii, jak świadczą o tym dokum enty soborowe, realizuje się w pełni sakram entalne zjednoczenie — commu- nio — chrześcijanina z C hrystusem i całym Ciałem Mistycz­

nym (por. KK 7.11; KL 6.47). U jaw nia się też sakralizacja w artości doczesnych, ponieważ w ty m sakram encie „dary na­ tury, upraw iane przez człowieka, przem ieniają się w Ciało i chw alebną K rew ” (KP 38). S akram ent P okuty zaś jest uro­ czystym i skutecznym znakiem pojednania z Bogiem i Ko­ ściołem (por. KK 11; DK 5).

W świetle danych soboru uwzględnienie problem atyki sa­ kram entów w ram ach teologii m oralnej w ydaje się w prost nieodzowne. Chodzi jednak o m oralną problem atykę sakra­ mentów, która dotychczas była przeważnie w podręczniko­ wych opracowaniach teologii m oralnej przytłoczona zagadnie­ niami kanonicznym i i pastoralnym i. Należy więc ukazać w ar­ tość i konieczność Sakram entów św. dla prawidłowego roz­ woju pełnego życia człowieka, ponieważ uświęcają one go­ dziwe użycie rzeczy m aterialnych (por. KL 61), ukazują prze­ m ijającą postać św iata (por. KK 48), zapowiadają i w yobra­ żają niebo nowe i nową ziemię (por. KK 35).

Ze względu na znaczenie sakram entów dla moralności chrześcijańskiej, która jest z istoty m oralnością sakram entalną, problem atyka sakram entów należy do teologii m oralnej fun­ dam entalnej i powinna zostać uwzględniona w ram ach w ykła­ du o podstawowych zasadach moralności chrześcijańskiej, a więc w „principiach”.

15 „E u ch aristicu m m y steriu m sa cra e L itu rg ia e im m o to tiu s c h r is - tia n a e v ita e, e st v e r e cen tru m ”. T am że, nr 1, por. nr 6.7.

II. Teologia życiow ej odpowiedzi człowieka

Ukazanie wzniosłości powołania chrześcijańskiego .jako główne zadanie teologii m oralnej zapewnia jej teocentryczny charakter. Zmierza ono do właściwego naśw ietlenia życiowej odpowiedzi człowieka na wezwanie Boże. Wezwanie Boże do­ maga się bowiem odpowiedzi ze strony człowieka. Ta religij­ no-m oralna odpowiedź w chrześcijańskim „w ydaniu” ma być z kolei, jak stwierdziliśm y, przedm iotem teologii m oralnej.

1. A n t r o p o l o g i a t e o l o g i c z n a

W kategorii powołania w C hrystusie streszcza się nie tylko charakterystyczne dla chrześcijaństw a ujęcie stosunku czło­ wieka do Boga, lecz po p ro stu chrześcijańska koncepcja czło­ w ieka jako przedm iotu teologii m oralnej. Takie ujęcie nie stoi w sprzeczności z praw dą poznawalną również niezależnie od Objawienia, że Bóg jest Stw órcą oraz celem ostatecznym czło­ wieka, a więc fundam entalnym uzasadnieniem obowiązku i nor m y m oralnej. Jest to zresztą również praw da teologiczna. Istotnie jednak ważne dla ujm ow ania stosunku człowieka do Boga jako zasadniczej podstaw y dla rozważań teologiczno-mo- ralnych jest to, że Pismo św. oraz tradycja dogmatyczna nie zna człowieka u t sic; zna jedynie człowieka stworzonego na obraz i podobieństwo Boże, człowieka, k tó ry stracił godność dziec.ka Bożego przez grzech, został jednak pojednany z Bo­ giem przez m ękę i śmierć Jezusa C hrystusa (por. Rz 6, 11; 2 Kor 5, 14); w Sakram encie Chrztu pogrzebany i zm artw ych­ w stały wespół z Chrystusem (por. Rz 6, 4 n.), uw olniony od ko­ nieczności grzeszenia (por. Rz 6, 6. 22), m a żyć na ziemi w spo­ łeczności Ludu Bożego w oczekiwaniu na nową ziemię i nowe niebo (por. Ap 21, 1). W ten sposób ujaw nia się biblijne bo­ gactwo treści stosunku człowieka do Boga jako podstaw y dla teologii m oralnej. N iew ątpliw ie z tego zespołu praw d da się wyłuskać filozoficznie poznawalna praw da o człowieku, jakże

[13] G łó w n e p o stu la ty treści teol. m oraln ej 41

jednak uboga w porów naniu z tym , co mówi nam objawione słowo Boże.

Teologia m oralna bada osobowość człowieka jako podmiotu odpowiedzi na wezw'anie Boże. Analizuje istotne właściwości i uw arunkow ania tej odpowiedzi. Postulatem soborowym jest właściwe potraktow anie nauki o człowieku i jego działalności w ram ach teologii monalnej. Jak wiadomo, dotychczas ograni­ czało się to do problem u swoistych cech czynności ludzkich. W yłania się więc nagląca potrzeba wyczerpującego trak tatu antropologii teologicznej z uwzględnieniem elementów n atu ry i łaski. Podstawę dla takiego trak tatu i jego właściwego ujęcia znajdujem y w K onstytucji pastoralnej Soboru W atykańskiego II, w rozdziale o godności osoby ludzkiej (por. K P 12— 18) oraz o działalności człowieka w świecie (por. KP 33—39).

K onstytucja G audium et spes w skazuje na m isterium Słowa Wcielonego jako na uzasadnienie oraz pełne w yjaśnienie chrześcijańskiej antropologii (por. K P 22). Mówi o tajem nicy paschalnej jako o źródle w artości działalności człowieka (por. KP 38), której ostatecznym celem jest nowa ziemia i nowe niebo (por. K P 39). Ukazuje „m odel” nowego człowieka w po­ staci Jezusa Chrystusa. On jest właśnie Nowym Człowiekiem, Alfą i Omegą społeczności ludzkiej i całego wszechświata (por. KP 45).

Z drugiej jednak strony K onstytucja pastoralna podkreśla z naciskiem w artość „św ieckiej” działalności człowieka (por. KP 34), słuszną autonom ię rzeczy ziemskich (por. K P n r 36) oraz właściwie pojętą autonom ię poznania naturalnego i ba­ dania naukowego (por. K P 50, 62). Są to cenne wskazania dla opracowania tra k ta tu antropologii teologicznej na funda­ mencie objawionego słowa Bożego z uwzględnieniem poznania naturalnego i aktualnego stanu badań naukowych; z pełnym szacunkiem dla tego wszystkiego, co jest w człowieku nie tylko boskie, ale także ludzkie. W ten sposób zostanie spełniony po­ stu lat słusznego antropocentryzm u w teologii m oralnej, ujaw ­ niający znamię hum anizm u chrześcijańskiego.

2. T e o l o g i a w o l n o ś c i

Z trak tatam i o godności człowieka i działalności ludzkiej wiąże się nierozerw alnie zagadnienie wolności chrześcijańskiej. Chodzi w tym w ypadku o w yczerpujący tra k ta t na tem at teologii wolnośfi pod kątem widzenia m oralnego życia chrześ­ cijanina, k tó ry został powołany do wolności (por. Gal. 5, 13). Teologiczne ujęcie zagadnienia wolności nie jest możliwe bez ukazania istotnej zależności wolności chrześcijańskiej od zbaw­ czego działania Jezusa Chrystusa. W yczerpujący tra k ta t na tem at wolności nabiera szczególnego znaczenia w związku z aktualnym zagadnieniem wolności religijnej. Zagw arantow a­ nie tej wolności i słuszne z niej korzystanie zależy bowiem od właściwego poglądu na istotę wolności człowieka.

D eklaracja o wolności religijnej Soboru W atykańskiego II stw ierdza natu raln e praw o osoby ludzkiej do wolności od przym usu zewnętrznego w spraw ach religijnych. Zarazem jed­ n a k zwraca uw agę na konieczność należytego wychowania do wolności (por. DWR 8). P ostulat'w ychow ania ludzi, aby z po­ czuciem odpowiedzialności korzystali z przysługującej im wol­ ności podkreśla także K onstytucja G audium et spes (por. K P

17, 59, 61). Ten sam duch ożywia ostatnio wydane orzeczenia Kongregacji N auki W iary w związku z zniesieniem kościelnej in sty tu cji indeksu ksiąg zakazanych. W yraźnie zw raca się w nich uwagę na potrzebę poznania i poczucia odpowiedzial­ ności chrześcijańskiej w odniesieniu do w ym agań praw a n atu ­ ralnego 16.

W dokum entach soborowej odnowy daje się zauważyć te n ­ dencja, aby nie mnożyć zbytnio krępujących przepisów. Nie­ 16 W w y ja śn ie n iu do d ek retu znoszącego in d ek s czytam y: „ S iv e N o tific a tio siv e D ecretu m , cum fid u cia m fa c iu n t re c ta e co n scien tia e, v im le g is n a tu r a lis co n firm a n t. M agis ig itu r u rg et g ra v e E cclesia e o ffic iu m fid e liu m co n sc ie n tia e so lle r te r illu m in a n d i ac r e c te fo rm a n - di”. N o ta e x p l i c a t i v a ad D e c r e t u m d ie 15 X I 1966, N u n tiu s S. C on­ g r e g a t io n s pro D octrin a F id ei, 1/1967/14.

[15] G łó w n e p o stu la ty tr e śc i teol. m oraln ej 43

w ątpliw ie wymaga to poczucia odpowiedzialności w korzy­ staniu z wolności i podejmowaniu osobistej d e c y z ji17. W ten sposób ujaw nia się potrzeba starannej form acji sumienia w oparciu o nadprzyrodzoną roztropność. W skazuje to na aktualność oraz miejsce trak tató w o sum ieniu i roztropności w ram ach teologii m oralnej. Nie ulega wątpliwości, że w świe­ tle soborowej odnowy znaczenie tych traktatów niezm iernie wzrosło.

3. Z a a n g a ż o w a n i e w m i ł o ś c i

Zadaniem teologii m oralnej jest właściwe naśw ietlenie „obowiązku przynoszenia w miłości owocu dla życia św iata” (DFK 16). Pow inna więc ukazać wyraźnie, że owocem życia religijno-m oralnego m a być przede w szystkim miłość Boga i bliźniego, ponieważ ona zapewnia skutecznie „życie św iata”. Wiąże się to z przezwyciężeniem indyw idualizm u w ujm owa­ niu zagadnień m oralnych i obowiązków życia chrześcijańskiego

(por. K P 30).

Soborowa wypowiedź na tem at teologii m oralnej podkreśla wyraźnie, że zadaniem życia chrześcijańskiego jest nie tylko osobista doskonałość, lecz troska o „życie św iata”. Teologia m oralna m usi więc zmierzać do przezwyciężenia indyw iduali­ stycznej koncepcji moralności. W inna ujaw nić wzajemne po­ wiązanie życia religijno-m oralnego, zmierzającego do zba­ wienia jednostki z życiem społeczności Ludu Bożego i całej ludzkości. W inna nie tylko zwrócić uwagę na społeczne aspek­ ty naszego działania, lecz ukazać obowiązek pozytywnego za­ angażowania się w apostolstwo. Jest to postulat w ynikający ze wspólnotowego ch arakteru powołania człowieka w planie

Bo-17 N a u w a g ę za słu g u ją n a stęp u ją ce w y ra żen ia : „ su b sta n tia lis o b - s e r v a n tia ”, „ co m p lex u s d ieru m ”, „pars n o ta b ilis”, por. P a u lu s VI, Const. A p. „ P a e n i t e m i n i ”, nr II, § 2, A A S 58/1966/183; S acra C o n g r e - gatio Concilii, D u b iu m , die 24 II 1967, A A S 59/1967/229.

żyra (por. KK 33; DA 2, 3; DK 6). Działalność apostolska w in­ na się jednak zawsze wspierać na świadectwie życia (por. DM 15).

„Życie św iata” to przede wszystkim zbawienie nadprzyro­ dzone, które osiąga się jednak przez życie na świecie. W y­ maga to shisznego zaangażowania się w spraw y tego świata. Trzeba więc wykazać, że powołanie w C hrystusie nakłada rów ­ nież obowiązek troski o tw orzenie w artości ludzkich i doczes­ nych oraz, że w łaśnie w ten sposób w ierni jprzynoszą owoc swego powołania (por. KK36; KP 34, 43; DWCh 2) 18.

W soborowej wypowiedzi zostało w yraźnie zaznaczone, że teologia m a ukazać obowiązek przynoszenia owocu dla życia świata „w miłości” (DFK 16). W ten sposób uw ypuklono rolę miłości nadprzyrodzonej jako źródła dynam izmu życia chrześ­ cijańskiego. W życiu miłością nadprzyrodzoną przejaw ia się chrześcijańskie znamię dążenia do doskonałości m oralnej przez naśladowanie C hrystusa (por. J 13, 34; 15, 10); co więcej, przez przyoblekanie się w Jezusa C hrystusa (por. Rz 13, 14; Gal 3, 27). Teologia m oralna w m yśl wskazań soborowych w inna więc ukazać dynamizm realizacji powołania chrześcijańskiego w oczekiwaniu „błogosławionej nadziei i przyjścia chw ały Bo­ ga i Zbawiciela naszego Jezusa C hrystusa” (Tyt 2, 13).

Dynamizm miłości chrześcijańskiej przybiera realną postać w działaniu m oralnym uspraw nionym przez cnoty tak nabyte jak i wszczepione. Cnoty nabyte zapew niają operatywność mo­ ralnego postępowania i stąd ich wielkie znaczenie dla życia moralnego. Wszczepione uspraw niają działanie człowieka w płaszczyźnie nadprzyrodzonej. Postulatem odnowy teolo­ gicznego tra k ta tu o cnotach jest ujaw nienie miejsca ew ange- lijnych cnót posłuszeństwa, pokory i cierpliwości w koncepcji moralności chrześcijańskiej. Trzeba również ukazać, że auten­ tyczny chrześcijanin żyje przede w szystkim w iarą i nadzieją nadprzyrodzoną. N ajw ażniejsza jednak jest miłość, ponieważ

w niej osoba składa w darze siebie samą, a nie tylko coś, co jest jej własnością.

Istotna zależność dynam izmu chrześcijańskiego życia od nadprzyrodzonej miłości w yłania postulat należytego uwzględ­ nienia teologii miłości. W ydaje się, że tego zadania nie spełnia tradycyjnie u ję ty tra k ta t o teologicznej cnocie miłości w ra ­ mach teologii m oralnej szczegółowej. Z teologicznego ujęcia moralności winno jasno wynikać, że miłość nadprzyrodzona jest nie tylko największą w artością i podstawowym przykaza­ niem, ale przede w szystkim mocą inspirującą m oralne życie chrześcijanina.

4. Z a g a d n i e n i e p r a w a

Ukazanie obowiązku przynoszenia owocu w miłości dla ży­ cia św iata zakłada postulat ujaw nienia właściwych źródeł zo­ bowiązania moralnego. Nie w ystarczy w tym w ypadku odwo­ łanie się do norm m oralnych sform ułow anych w przykaza­ niach Bożych i kościelnych. Podstawę obowiązku moralnego stanowi wezwanie Boże i wiążące się z nim obdarowanie czło­ wieka przez Boga, które umożliwia realizację wzniosłego po­ wołania. W ten sposób owoce życia chrześcijańskiego są prze­ de wszystkim ujaw nieniem w ew nętrznych energii działających w duszy człowieka pod kierownictwem Ducha Świętego, a nie jedynie w ynikiem posłuszeństwa wobec nakazu (por. Rz 7, 5; 8, 5— 18; Gal 5, 22 n.). Teologia m oralna w duchu odnowy nie może jednak zlekceważyć zagadnienia praw a moralnego, po­ nieważ w skazuje ono drogę prawidłowego rozwoju życia reli­ gijno-moralnego.

W ykład teologii praw a w duchu realizacji wskazań soboro­ wych w inien ujaw nić personalistyczne znamię biblijnego uję­ cia moralności; wezwanie osobowego Boga oraz odpowiedź oso­ by ludzkiej. Normy m oralne są w yrazem mocy wiążącej po­ w ołania Bożego. W ten sposób norm y ogólne służą „dialogo­ w i” moralności między Bogiem i człowiekiem. Są bowiem [17] G łó w n e p o stu la ty tr e śc i teol. m o ra ln ej 45

uogólnieniem woli Bożej powołującej człowieka do życia re- ligijno-moralnego. Poprzez norm y praw a m oralnego dociera do nas głos wołającego Boga. W konkretnym w ypadku norma ogólna staje się' indyw idualnym i osobowym wezwaniem. Co praw da wola Boża nie utożsamia się z norm ą ogólną sform uło­ w aną w przykazaniach, ale w nich przede wszystkim się· w y­

raża. 1

Teologiczno-moralny ira k ta t o praw ie musi uwzględnić w należyty sposób zagadnienie wzajemnego stosunku w ar­ tości nadprzyrodzonych i w artości naturalnych. Chodzi w tym w ypadku o problem atykę praw a naturalnego, ponieważ w niej przejaw ia się m oralny aspekt porządku natury. Trzeba po­ nadto wskazać na w zajem ne powiązanie, jakie zachodzi m ię­ dzy w ew nętrznym praw em miłości, które Duch Św ięty pisze w sercach w iernych (lex interna) oraz zew nętrznym i nakazami i przepisami, w których konkretyzuje się obowiązek m oralny

(lex externa) 19. Nauka o praw ie nie może przesłonić dyna­

mizmu moralności chrześcijańskiej, k tó ry zmierza do realiza­ cji wzniosłego powołania w Chrystusie.

Nie lekceważąc potrzeby wyznaczenia w konkretnej sy­ tuacji tego, co konieczne, nie można zapominać o powszech­ nym powołaniu do świętości. Norma m oralna m a wyrażać konkretne zadanie w ram ach realizacji życiowego powołania. W teologii praw a trzeba więc uwzględnić kategorię wezwania Bożego i życiowej odpowiedzi człowieka z żywą świadomością, że ze względu na wspólnotowy charakter powołania odpowiedź człowieka m a się dokonywać nie tylko w ram ach naturalnej wspólnoty ludzkiej, lecz także w zorganizowanej i uporządko­ w anej hierarchicznie społeczności Ludu Bożego.

Zakończenie

W dotychczasowych rozważaniach zostały w zasadzie uwzględnione jedynie soborowe wskazania odnoszące się do

[19] G łó w n e p o stu la ty treści teol. m oraln ej 47

podstawowych zagadnień teologii m oralnej. Nie znaczy to wcale, że w dokum entach soborowej odnowy nie m a wskazań w zakresie w ielu zagadnień, które zwyczajnie omawia się w szczegółowej części teologii m oralnej. Takim tem atem jest sprawa wolności religijnej wiążąca się z trak tatem o wierze. Postulatem soborowym jest również omówienie problem u ka­ płaństw a w iernych w związku z trak tatem o czci bożej

(de religione). Na opracowanie czeka problem atyka .moralna

dialogu i ekumenizmu, między innym i zagadnienie udziału ka­ tolików w życiu religijnym innych w yznań (communicatio in

sacris). W ytyczne soboru dla teologa m oralisty odnoszą się

również do spraw współczesnego' życia społecznego, które stały się przedm iotem drugiej części K onstytucji Gaudium et spes, a ostatnio zostały rozwinięte przez Paw ła VI w encyklice Po-

pulorum progressio.

Zbyteczne w ydaje się zestawienie kom pletnej listy soboro­ wych wskazań w zakresie teologii m oralnej, a odnoszących się do szczegółowych tem atów tej dyscypliny teologicznej. W soborowej odnowie teologii nie chodzi bowiem o szukanie nowych treści, lecz o ukazanie „starych” praw d i zasad w ży­ wym kontakcie z objawionym słowem Bożym, z uwzględnie­ niem potrzeb człowieka naszych czasów.

R é s u m é

A la b a se des é n o n cia tio n s du m a g istère e c c lé sia s tiq u e qu’on tro u v e dans le s d écrets du V atican II et dans le s d ocu m en ts p o stc o n ­ cilia ires, l ’au teu r fo r m u le des p o stu la ts con cern an t l ’o b jet de la th é o ­ lo g ie m orale fo n d a m en ta le. L ’a rticle e st d iv isé en d eu x p arties: 1. La th é o lo g ie de la v o ca tio n d ivin e. 2. L a th é o lo g ie de la rép o n se v ita le

d e l ’hom m e.

En a n a ly sa n t r é n o n c ia tio n c o n cilia ire au su je t de la th é e o lo g ie m orale (D é c r e t su r la f o r m a t i o n sa c e r d o ta le , nr 16), l ’au teu r so u tien t que la ca tég o rie fo n d a m e n ta le de la th é o lo g ie m orale n’e st pas la n o ­ tion de 1’ o b lig a tio n m a is ce lle de la v o cation . La th é o lo g ie m orale

d evrait m on trer la su b lim ité de la v o ca tio n des fid è le s en J ésu s-C h rist, c’e s t-à -d ir e la p lace du C hrist eii m o ra le ch rétien n e et le s p e sp e c tiv e s

de leu r v ocation . On d ev ra it a u ssi traiter en th é o lo g ie m o ra le fo n d a ­ m e n ta le le s p ro b lèm es m o ra u x des sacram en ts, p arce que la v o ie o rd i­ n a ire du con tact v it a l a v ec J é su s -C h r ist est la v ie sacram en taire.

L a th é o lo g ie de la ré p o n se h u m ain e v it a le in d iq u e la n é c e ss ité de co n sid érer l ’a n th ro p o lo g ie th éo lo g iq u e et la th é o lo g ie de la lib erté ch rétien n e. T ra ita n t d e ces q u estio n s, l ’au teu r so u lig n e l’a c tu a lité du tr a ité d e la co n scien ce, de la p ru d en ce et le prim at de la ch arité en m o ra le ch rétien n e.

En d ern ier lieu , l ’au teu r tr a ite de la n é c e ss ité d ’une th é o lo g ie du droit, p arce q u e la rép o n se h u m a in e à la v o ca tio n d iv in e se r é a lise d an s des com m u n a u tés h u m a in es organ isées.