Marian Rehorowski
Stan zachowania stall gotyckich w
Polsce
Ochrona Zabytków 12/1 (44), 30-48
1959
STAN ZACHOWANIA STALL GOTYCKICH W POLSCE
MARIAN REHOROWSKI
Zabytki polskiego sprzętarstw a średniowiecznego nie uzyskały dotąd n ale żytego opracow ania monograficznego. W ostatnich dziesiątkach lat ukazały się na ten tem at tylko nieliczne drobne wzm ianki i artykuły, rozproszone w róż nych specjalnych czasopismach i publikacjach, nie dające naw et ogólnego po glądu na całość zachowanych zabytków. Zm niejszający się stale stan ich po siadania czy to na skutek wojen, czy też działania kołatka lub innych w pły wów zew nętrznych, m echanicznych i atm osferycznych alarm uje o koniecz ności aktualnego ujęcia go choćby w skrótowej form ie arty ku łu dla ukazania całości istniejącego m ateriału i zwrócenia uwagi n a pilną potrzebę konser wacji niektórych zagrożonych zniszczeniem zabytków.
Niemal jedyny istniejący dziś oryginalny m ateriał zabytkowy, przedsta w iający nieocenione źródło m aterialne dla poznania naszego sprzętarstw a śred niowiecznego, stanow ią gotyckie ław y kościelne — stalle. Przeznaczone dla duchownych lub świeckich dostojników ustaw iane były w pobliżu głównego ołtarza, w prezbiterium kościoła, i odznaczały się okazałym kształtem i bo gatą dekoracją, podkreślając w ten sposób dostojeństw o zasiadających w nich osób. Często m isterne rzeźby i snycerka, zdobiące zapiecek, baldachim , pulpit czy ścianki działowe i skrajne czyniły z tych ław praw dziw e dzieła sztuki, św iad czące o zmyśle estetycznym i m istrzow skich um iejętnościach technicznych ów czesnych m istrzów stolarki.
Opis m ateriału zabytkowego, zachowanego dość licznie w kościołach na terenie całego k raju , ujęto w niniejszym opracowaniu według poszczególnych historycznych dzielnic kraju, obejm ując z osobna Małopolską, Śląsk, Mazowsze, Wielkopolską, Pom orze W schodnie i Pomorze Zachodnie. Z jednej strony uję cie takie będzie bardziej przydatne dla celów inw entaryzatorskich, z drugiej po zwala na łatw iejsze uchwycenie właściwych dla każdej dzielnicy cech styli stycznych, rodzajów stosowanego drewna, zniszczeń.
M A Ł O P O L S K A . Wysoki niegdyś poziom rzem iosła stolarskiego na obszarze Małopolski reprezentują dziś przede wszystkim stalle k atedry w T ar nowie i tam tejszego kościoła oo. bernardynów oraz ław y w kościołach w Skrzy szowie, Bieczu, Zbyszycach, Dębnie, czy wreszcie resztki stall w Wysocicach, Olkuszu, Kielcach (pochodzące z Woli Knyszyńskiej) i w kościele św. Krzyża w Krakowie.
We w nętrzu katedry w T a r n o w i e znajdują się dwie stalle gotyckie z drugiej pol. XV wieku. Jedna ława posiada siedem siedzisk z bogatą, w y pukło rzeźbioną dekoracją zapiecka (ryc. 32), złożoną z m otywów geome trycznych oraz roślinnych w kształcie spiralnie skręconych łodyg dębowych, kiści w inogron i innych. D rugą ław ę zdobi na pięciopolowym zapiecku line arnie ry ty ornam ent w postaci spiralnie splecionych wici roślinnych. Ławy znajdują się pod chórem muzycznym w pobliżu wejścia w zaciem nionym i w il gotnym miejscu i z tego powodu narażone są na dalsze niszczenie przez ko łatka Ponadto narażone są stale na uszkodzenia mechaniczne, w ynikłe ze sta łej używalności przez wiernych. Należałoby je zabezpieczyć i uniemożliwić dalsze korzystanie z nich.
Stalle kościoła oo. bernardynów w T a r n o w i e , znajdujące się obecnie na chórze kościoła, pochodzą z końca XV w. i posiadają pięć siedzisk o ozdob nych zapieckach, pięknie rzeźbione ścianki działowe i skrajne, zaś sam pul pit jest już nowszego pochodzenia.
Rye. 31. Mapa Polski z rozmieszczeniem stall gotyckich.
W prezbiterium kościoła w S k r z y s z o w i e koło T am ow a znajdują się dwie stalle z drzewa lipowego, pochodzące z końca XV w. Ich pulpity i sie dziska są już nowszego pochodzenia, z gotyku zaś pozostały rzeźbione zapiecki, ścianki sk rajn e z herbem „Leliw a“ Tarnow skich oraz baldachimy. D ekoracja stall w ykazuje znaczne w pływ y sztuki ludow ej, objaw iające się w płasko rzeźbionych zdobinach, złożonych z gałązek roślinnych z odrastającym i tró j- listkam i i kw iatam i, oraz w zygzakowatym ornam encie z kwadracików.
Stalle kościoła w B i e c z u — piętnastow ieczna ław a bez podium i pul pitu, o sześciu siedziskach z bogato dekorowanym i polami zapiecka, z balda chim em i ściankam i bocznymi — odznaczają się subtelną ornam entyką i lekką form ą. Pola zapiecka ozdobione na przem ian płaskorzeźbionym ornam entem roślinnym i geometrycznym oraz herbam i „O drow ąż“ i „A bdank“.
Ław a kościoła w Z b y s z y c a c h pochodząca z początku XVI w. zacho w ała się w mocno zniszczonej postaci. Posiada ona czteropolowy zapiecek ozdo biony płaskorzeźbioną dekoracją o m otywach wstęgowych z napisam i i
ro-Ryc. 32. Gotyckie stalle katedry w Tarnowie.
ślinnych (ryc. 34). W ykonano ją z drew na miękkiego. Zachowany fragm ent ław y wym aga bezzwłocznego zabezpieczenia (najlepiej przeniesienia np. do Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie), gdyż pozbawiony głównych elementów wiążących w ydaje się lada chwila ulec rozsypce.
Ław a kościoła w D ę b n i e (koniec XV w.), z baldachim em ozdobionym blankam i, pokryta jest polichromią o motywach ludowych, podobnie jak prez biterium kościoła.
Trzy ław y gotyckie zachowały się również w kościele św. K rzyża w K r a k o w i e , gdzie u wejścia mieszczą się dwie ławy, a na chórze trzecia. Przedni sk raj ścianek działowych ozdabiają kolum ienki i małe przeźrocza, podobne do spotykanych na ławach w Tarnowie, Bieczu i Zbyszycach.
W kościele parafialnym w O l k u s z u znajdują się stalle o zbliżonym wy glądzie do krakow skich pochodzące z ok. 1500 r.
W W y s o c i c a c h koło K rakow a zachowały się jedynie resztki zapiecka daw nych stall gotyckich z XVI w., wbudowane w am bonę kościoła. Ściany jej ozdabia płaskorzeźbiona dekoracja o m otywach roślinnych, podobnych do za stosowanych na ławie zbyszyckiej i bieckiej. Obecnie w muzeum w Kielcach znajd ują się dwie deski zapiecka krzesła gotyckiego przerobionego prawdopo dobnie ze stall gotyckich z W o l i K n y s z y ń s k i e j .
J a k można sądzić na podstawie w yglądu w spom nianych pokrótce zabyt ków, używane było w Małopolsce do budowy i dekoracji stall gotyckich drewno m iękkie (lipa, drew na iglaste), co stanowi właściwość stolarki obszarów połu dniowo-wschodniej Europy. Stalle małopolskie w ykazują w zakresie
stoso-Rye. 33. Gotyckie stalle kościoła w Starym Bielsku.
wanej dekoracji pewne podobieństwa do ław śląskich (np. stalle kated ry ta r nowskiej i kościoła św. Elżbiety we W rocławiu) i północno węgierskich zabyt ków ze Spiszą. Podobieństwa te w ynikają z ożywionych wędrówek artystów stolarzy po drogach handlowych przechodzących ze Śląska i Spiszą przez M a łopolską Droga ze Śląska na wschód do Lwowa biegła od W rocławia przez Kraków, Tarnów i Skrzyszów, ze Spiszą do Polski przez Biecz i leżące w po bliżu Sącza Zbyszyce.
S L Ą S K. W zestawieniu z nieprzeciętną ilością i wysoką klasą zachowa nych na Śląsku zabytków sztuki kościelnej, zabytki gotyckiej stolarki a rty stycznej przedstaw iają się raczej skromnie, tak pod względem ilości jak i form y. Na powyższy stan złożyło się zapewne wiele okoliczności, w śród których nie
poślednią rolę odegrać m usiała reform acja szerząca się na Śląsku w XVI w. Gotyckie stalle zachowały się dotąd w Starym Bielsku na Śląsku Cieszyń skim oraz na Dolnym Śląsku we W rocławiu, w B ielanach k. W rocławia, w Ole śnicy, w Wilczkowie oraz w stanie szczątkowym w Lubiniu i w Sowinach. Ze Zgorzelca pochodzą stalle znajdujące się obecnie w katedrze poznańskiej. Uległy zniszczeniu lub zaginęły w ostatnich działaniach wojennych stalle kościoła św. K rzyża we W rocławiu, kościoła pocysterskiego w Lubiążu, ewangelickiego kościoła w Oleśnicy i kościoła św. P iotra i Paw ła w Legnicy.
Stalle kościoła w S t a r y m B i e l s k u (ryc. 33), jak w ynika z napisu na jednej z dw u ław, fundow ał w roku 1563 zakonnik bielski Ja n z Połomii.
Rye. 34. Gotyckie stalle kościoła w Zbyszycach
Obie ławy wieńczy wysoki, nieozdobiony zapiecek i pięknie rzeźbiony balda chim. Zdobią je gotyckie ornam enty złożone z m otywów geometrycznych po wiązane ze zdobinami ludowymi. Stalle w ykonane z drew na miękkiego w yka zują daleko posuniętą działalność kołatka, którego należałoby zniszczyć drogą norm alnych zabiegów konserw atorskich przy jednoczesnym wzmocnieniu kon systencji przeżartego zupełnie drewna.
We W r o c ł a w i u w kościele św. Elżbiety zachowały się dwie stalle (ryc. 35) gotyckie z końca XV w. z renesansowym i baldachim am i i pulpitami. Zapiecki oraz ścianki skrajne dekorują ażurowe m otywy architektoniczne łu ków ostrych i płomienistych, rybich pęcherzy, kolistych kompozycji z m as- werkam i, rozet wpisanych w kw adraty itp.
W B i e l a n a c h znajduje się ław a z końca XV w. ozdobiona m otywem wstęgowym na zapiecku i oknem gotyckim na ściankach skrajnych.
We w nętrzu kościoła w W i l c z k o w i e koło Kobierzyc, pod chórem miesz czą się trzysiedziskowe stalle (pocz. XVI w.) ze skrom ną dekoracją n a balda chimie i zapiecku.
W kościele NPM arii w L u b i n i u koło Legnicy zachowały się resztki dw u ław gotyckich w praw ione w ław y renesansowe. Jedna z nich, zn ajd u jąca się pod chórem, posiada gotyckie ścianki skrajne (XVI w.) ozdobione ostrołucznym oknem z m aswerkiem i laskowaniem, podobnym do widocznego na ławach tarnow skich.
Drugą ławę, jako bardzo zniszczoną, przyjęto na skutek starań autora pod opiekę konserw atorską do zbiorów Muzeum Śląskiego we W rocławiu.
Również tylko fragm enty zachowały się z gotyckich ław kościoła w S o - w i n a c h (poprzednia nazwa Iława) koło Szprotawy. Stanowią je dwie ścianki skrajne i działowe, poręcz i siedzenia wbudowane w ław ę renesansową.
W katedrze w Poznaniu przy ścianie północnej prezbiterium znajdują się późnogotyckie stalle Sprowadzone do odbudowanej po wojnie św iątyni ze Z g o
r z e I c a na Śląsku. D ekorują je ażurowo rzeźbione m otyw y z łuków płomie nistych, postacie świętych, wyobrażenia zw ierząt (ptaki, wiewiórka) oraz ro ślin w postaci poplątanych gałązek z liśćmi i gronam i. Zostały one przed umieszczeniem w katedrze poddane starann ej konserw acji.
Resztki stall gotyckich zachowały się w kościele św. Ja n a w O l e ś n i c y , gdzie z praw ej strony przy wejściu do kościoła znajdujem y ław ę złożoną z pię ciu siedzisk, bez pulpitu,' zapiecka i baldachim u.
W zakończeniu rozważań na tem at stall śląskich można stwierdzić, że łączy je z małopolskimi w zakresie stosowanych na niektórych zabytkach m oty wów dekoracyjnych dość znaczne podobieństwo (np. podobne m otywy dekora cyjne w ystępujące r a przedniej kraw ędzi ścianek działowych i na powierzch niach ścianek skrajnych). Podobieństwa te można tłum aczyć wpływami, które w yw ierali zapewne na rozwój stolarstw a w Małopolsce tej m iary artyści, co nadw orni stolarze królów polskich, jak Sebastian T auerbach pochodzący z W ro cławia, Jerzy Szwarc z Nysy, czy p rakty ku jący u m istrza we W rocławiu Ja n Kuncz.
M A Z O W S Z E . Stosunkowo niewiele zabytków średniowiecznego sprzę tarstw a zachowało się w tej dzielnicy kraju. Stalle kościoła w Kłeczkowie z r. 1521 (data w yryta była na zabytku) zniszczone zostały w czasie ostatniej wojny. To, co pozostało, nie pozwala na w yprow adzenie bardziej sprecyzowa nych wniosków. Na stolarstw o artystyczne Mazowsza w yw ierało zapewne wpływ rzemiosło z północnych obszarów k raju, gdzie stało ono na bardzo wysokim poziomie. Przypuszczenie takie jest tym bardziej uzasadnione, jeżeli się zważy, że w pływ y tam tejsze docierały nie tylko na obszary sąsiednie, takie jak Wiel kopolska i Mazowsze, ale sięgały również do odległych dzielnic, jak np. do Małopolski.
W I E L K O P O L S K A . Stalle pochodzące z pogranicza ziem W ielkopol ski i Mazowsza, z terenu dawnego województwa łęczyckiego, w ykazują od działyw anie stolarstw a tak północnego jak i wielkopolskiego. Z istniejących wym ienić należy jedyne dziś stalle archikolegiaty w Tum ie koło Łęczycy i resztki ław w Bratoszewicach.
S talle archikolegiaty w T u m i e zasługują na szczególną uwagę jako je den z niezw ykle cennych zabytków naszego sprzętarstw a średniowiecznego (ryc. 37). N a sprzęt ten składają się trzy siedziska z bogato dekorowanym i zapieckami. Na każdej z płycin zapiecków pow tarza się praw ie jednakowa, lecz nieco zróżnicowana w szczegółach dekoracja. W górnych partiach skrajnych płycin w idnieją tarcze z herbam i. Pierw szy z nich z inicjałem 1 + 0 (herb „D ry- ja “) należał przypuszczalnie do L eonarda Oleśnickiego zm arłego w XVI stu leciu (?), drugi przedstaw ia herb „D ębno“ (?). Ze względu na duże zniszczenia i zupełną nieprzydatność użytkową sprzętu w obecnym stanie należy go oddać pod opiekę muzealną.
W kościele w B r a t o s z e w i c a c h koło Łodzi zn ajd u ją się tylko dwie gotyckie ścianki skrajne (pocz. XVI w.) ozdobione dekoracją o m otywach figu ralnych, roślinnych i geometrycznych, w budow ane w stalle neogotyckie. J a k kolwiek ścianki te poddano konserw acji w okresie powojennym , to jednakże zagraża im w dalszym ciągu zniszczenie przez kołatka intensyw nie toczącego części neogotyckie.
W śród stall ziem Wielkopolski oddzielną grupę średniowiecznej stolarki pol skiej stanow ią gotyckie stalle zachowane w Gostyniu, w stanie szczątkowym w Środzie, Gnieźnie i Szamotułach.
Ryc. 37. Gotyckie stalle archikolegiaty w Tumie koło Łęczycy.
w G n i e ź n i e . Wbudowane są one w renesansową ławę kaplicy B aranow skiego (ryc. 36). Należą do nich trzy prostokątne płyciny z rzeźbami figu ral nym i przedstaw iającym i postacie NPM arii z Dzieciątkiem, św. Jerzego zabi jającego smoka i św. Wojciecha (?) oraz ścianki boczne stall i pulpitu ozdobione gotycką dekoracją. Pierw otne stalle gotyckie stojące ongiś w prezbiterium k a ted ry wykonane zostały, jak utrzym uje w swych zapiskach Długosz, przez zakonników cysterskich z Oliwy w drugiej poł. XV w. Z k ontraktu zawartego pomiędzy kapitułą krakow ską a Bartłom iejem z Sącza w dniu 3 października 1488 roku wynika, że stalle katedralne gnieźnieńskie m iały służyć za wzór tem u artyście do budowy stall katedry krakow skiej.
O bogactwie snycerki daw nych ław kolegiaty w S z a m o t u ł a c h św iad czą dobitnie płaskorzeźbione płyciny gotyckie frontow ych ścianek pulpitów
Rye. 36. G otycko-renesansow e stalle katedry w Gnieźnie.
Siedmiosiedziskowe stalle kościoła w G o s t y n i u ufundow ane zostały przez niejakiego Skow ronka w roku 1514, jak głosi napis n a jednym z pól zapiecka. Inne pole zdobi herb „Praw dzie“. Dekoracja ławy złożona z płasko rzeźbionych wici roślinnych przypomina płasko ciętą snycerkę małopolską (np. dekorację zapiecków ław w Bieczu i Zbyszycach).
N ajbardziej okazale z zabytków wielkopolskich przedstaw iają się fragm enty stall gotyckich, ufundow anych przez biskupa poznańskiego Jan a Lubrańskiego (1498—1520), w praw ione w obecne ławy neogotyckie, znajdujące się przy obu ścianach prezbiterium kolegiaty w Ś r o d z i e . P ulpit ław ozdabia płasko rzeźbiony ornam ent złożony z motywów wstęgowych, roślinnych, napisów i herbu „G odziem ba“ biskupa Lubrańskiego. Jedno z pól zapiecka ław y stojącej przy południowej ścianie prezbiterium nosi herb „Rola“ (?) z monogramem I W.
Poważną w artość artystyczną i dokum entam ą posiadają fragm enty gotyc kich stall ufundow anych przez prym asa Jakuba z Sienna dla k ated ry
obecnych stall neogotyckich, znajdujących się w prezbiterium . Płyciny te od znaczające się piękną kompozycją ornam entalną, złożoną bądź z wijących się łodyg roślinnych z odrastającym i szerokimi liśćmi, bądź z wzorów geome trycznych, zostały w okresie powojennym um iejętnie zrekonstruow ane w p ar tiach uszkodzonych.
O zniszczonych w czasie ostatniej w ojny stallach gotyckich z obszaru Wiel kopolski niestety posiadam y jedynie bardzo skąpe i ogólnikowe wzmianki. W kościele parafialnym w K a z i m i e r z u koło Szam otuł były stalle późno- gotyckie pięciosiedziskowe, zaś w kolegiacie w T r z e m e s z n i e trzy siedzi ska jako pozostałość późnogotyckich stall w ykonanych w r. 1530 przez zakon nika miejscowego klasztoru. B rak danych o stallach z K o ś c i e l c a koło Ino wrocławia, spalonych przez Niemców w ostatniej wojnie.
Opisane powyżej stalle gotyckie Wielkopolski w dekoracji w ykazują związki stylowe ze stallam i Pomorza i Śląska, co jest zrozum iałe z uwagi n a bliskie sąsiedztwo tych ziem z Wielkopolską, przez k tó rą przebiegały drogi łączące północne i południowe obszary kraju. Nie m ałą rolę odegrał tu mecenat, inspi rujący budowę stall, którego nieraz szerokie pole działania ułatw iało przeno szenie wpływów i wzorów. Np. wzm iankow any już Jak u b z Sienna był inspi ratorem budowy stall w katedrze krakow skiej, gnieźnieńskiej i włocławskiej. P O M O R Z E W S C H O D N I E . W dziejach polskiego rzemiosła a rty stycznego w ybitną rolę odegrały m iasta Pom orza Wschodniego z Gdańskiem i Toruniem na czele, gdzie od wieków, podsycana silnym tętnem życia gospo darczego, rozw ijała się bujna twórczość.
U nikalny zespół ław z przełomu XIV/XV w. znajduje się w k o ś c i e l e N P M a r i i w T o r u n i u , a mianowicie: przy obu ścianach bocznych prezbi terium bogato dekorowane trzynastosiedziskowe ław y z oryginalnym i gotyckim i pulpitam i (ryc. 38); z praw ej strony ołtarza głównego ośmiosiedziskowa ława z nieukończonym zapieckiem, bez baldachim u i pulpitu; w naw ie południowej ława sześciosiedziskowa bez zapiecka i pulpitu; przy wejściu zachodnim dwie ław y czterosiedziskowe, przeniesione tu z prezbiterium , gdzie ustąpiły miejsca grobowcowi Anny Wazówny. Wszystkie ław y zdobią dekoracje podobne do za stosowanych na wielkich stallach w prezbiterium . Te ostatnie zadziwiają bo gactw em rzeźbionej ornam entyki, złożonej z geom etrycznych m otywów rozet, rybich pęcherzy, gwiazd, kół, trójkątów sferycznych, a naw et pełnych hu m oru przedstaw ień zwierząt wyśm iewających przyw ary ludzkie, powstałych zapewne pod wpływem bajek Ezopa i Fedrusa.
Powyższe stalle przypomina w formie ława z kaplicy chrzcielnej k o ś c i o ł a ś w. J a n a w Toruniu. Posiada ona podobny półesowaty w ykrój siedzisko w ych ścianek działowych, zakończony u góry ludzką głową, w ypełniony po środku skręconym trójliściem , a u dołu wycięty w ostrołuczne okienko z m as- w erkiem i kolumienką.
W kościele p w. św. Trójcy w C h e ł m ż y zachowały się tylko fragm enty daw nych stall gotyckich. Są to siedziska, poręcze oraz ścianki działowe i sk ra j ne, połączone w jedną całość z renesansowym i uzupełnieniami. Gotyckie
Rye. 40. Gotyckie stalle katedry we From borku.
tyw y dekoracyjne reprezentują wstęgi z napisam i i d atą 1519, gałązki winnej latorośli i charakterystyczny późnogotycki motyw sęczkowaty przypom inający pokrytą naroślam i gałąź lub korzeń.
Najznakom itszy pod względem opracowania snycerskiego zespół stall go tyckich w Polsce znajduje się w katedrze w P e l p l i n i e . Spotykam y tu przy obu ścianach prezbiterium wielkie ław y (ryc. 39) dwunastosiedziskowe i trzysiedziskowy tron celebranta, diakona i subdiakona, a w północnym tra n - sepcie dwie stalle o dwu siedziskach każda oraz w naw ach bocznych dwie ław y siedmiosiedziskowe, wszystkie wykonane z drzewa dębowego i częściowo
złocone. Poszczególne siedziska poprzegradzane są wysokimi ściankami dzia łowymi, co jest specyficznym szczegółem dla stall cysterskich. Ławy pelpliń- skie zdobią najrozmaitsze motywy dekoracyjne, jak geometryczne, figuralne ludzkie i zwierzęce oraz roślinne. Największym bogactwem snycerki odzna czają się ławy w transepcie, pierwotnie mieszczące się w nawie głównej. Przy puszczać można, że niektóre z nich wykonano jeszcze w poł. XV w., inne już w XVI stuleciu.
Wysokiej klasy zabytkami są również gotyckie stalle katedry we F r o m b o r k u — trzysiedziskowa ława w prezbiterium (ryc. 40), być może pocho dząca z czasów Mikołaja Kopernika, i ława w nawie głównej. Pierwszą wień czy bogato rzeźbiony baldachim, zbudowany z trzech oślich grzbietów z mas- werkami i odrastającymi listkami, zamknięty na skrajach fialami. Drugą ozdabia motyw charakterystycznych łodyg dębowych z liśćmi i żołędziami. Jej zapiecki w miejscach brakujących płycin założone są dziś prowizorycznie papierem. Ze względów estetycznych trzeba by wypełnić konstrukcję ramową.
Pięciosiedziskowa ława gotycka znajduje się w k o ś c i e l e franciszkańskim p. w. św. Trójcy w G d a ń s k u . Posiada ona bogato rzeźbione ścianki skrajne i działowe. W nawach bocznych tego kościoła jest ponadto osiem ław o pięciu, sześciu i dziewięciu siedzeniach.
W części kapłańskiej k o ś c i o ł a ś w. M i k o ł a j a w G d a ń s k u zacho wały się gotyckie ławy tylko w pierwszych rzędach obecnych dwurzędowych stall. Są one podobne do stall toruńskich z południowej nawy kościoła NPMarii i św. Jana.
Stalle kościoła św. Jana w M a l b o r k u posiadają na plycinach zapiecka rzeźbiony motyw fałdowy przypominający zwinięty pergamin. Na ściankach skrajnych widoczne są łodygi z winnymi gronami, ptak, kozioł, herb z zam kiem, smoki i liczne ryte odręcznie napisy.
W magazynie należącym do parafii kościoła św. Jerzego w M a l b o r k u (strych domu przy ul. Słowackiego 76) przechowywane są pokryte płaskorzeźbą luźne deski (ryc. 42) z gotyckiego siedziska z drugiej poł. XV w., pochodzącego z kościoła w R a k o w c u koło Kwidzynia. Po sklejeniu i wzmocnieniu poła manych ścianek można by użyć je za wzorem Trzebiatowa na Pomorzu Za chodnim do ozdobienia ścian wnętrza kościoła św. Jerzego w Malborku, o ile nie jest przewidziane stworzenie muzeum diecezjalnego ziemi warmińskiej.
Również Muzeum w M a l b o r k u posiada w swych zbiorach drobne fragmenty stall, jak np. rzeźbione miserikordia i płyciny zapiecków, być może należące niegdyś do stall kaplicy zamkowej, które jednakże wymagają szcze gółowego zbadania.
Warto jeszcze wspomnieć o gotyckim tronie biskupim katedry w K w i - d z y n i u. Jest to bowiem unikalny okaz siedziska tronowego, z wysokim za pieckiem i ściankami bocznymi dźwigającymi piękny baldachim.
W ostatniej wojnie zniszczone zostały gotyckie stalle w k o ś c i e l e ś w. J a n a w G d a ń s k u , resztki stall w B r a n i e w i e , oraz fragmenty wczesnogotyckich ław z 2 poł. XIV w. w kaplicy zamkowej w M a l b o r k u .
O góln ie zazn aczyć m ożna, że sta lle P om orza W sch od n iego od zn aczają się p ew n y m i w ła śc iw o ścia m i ch a ra k tery sty czn y m i dla teg o reg io n u , a m ia n o w i cie sto so w a n ie m do b u d o w y d rew n a dęb ow ego, a w d ek oracji b o g a ctw e m m o t y w ó w za ró w n o geom etryczn ych , a rch itek ton iczn ych , ro ślin n y c h i fig u r a l n y c h — gd zie in dziej n ie sp otyk an ych . N ie z w y k ły m p rzep ych em zd ob n ictw a w y b ija ją się one na czoło o sią g n ięć p olsk iego sto la rstw a a rty sty czn eg o d oby g otyk u .
Ryc. 41. Ścianka gotyckich Ryc. 42. Ścianka gotyc-stall kościoła w Dobiesławie. kiej ławy z kościoła
w Rakowcu.
P O M O R Z E Z A C H O D N I E . Również i na tym obszarze k ra ju wojna dokonała dużych zniszczeń wśród stall zabytkowych.
Z istniejących wymienić należy przede wszystkim ław y z katedry w K o ł o b r z e g u (ryc. 43), najstarsze dziś w Polsce, bo pochodzące z roku 1340. Z najdują się one obecnie w kościele NPM arii w Białogardzie. Z pierw otnych dwóch ław pozostały tylko cztery wysokie ścianki skrajne i dwie niższe we
wnętrzne oraz działowe ścianki siedzisk. Skromne w wyglądzie uzupełnienia późniejsze, jak zapiecki i baldachimy, są nowszego pochodzenia, być może z roku 1890, kiedy to przeprowadzono konserwację stall, ostatnio również kon serwowanych po przewiezieniu do Białogardu.
O wiele skromniejsze ławy zachowały się w prezbiterium kościoła św. Jana w S t a r g a r d z i e S z c z e c i ń s k i m . Są to dwie podobne do siebie czte- rosiedziskowe stalle, dziś bez zapiecków. W magazynie tego kościoła w bez ładnym stanie zgromadzone są luźne fragmenty ław gotyckich, posiadające tę samą dekorację, co ławy prezbiterium. Można by z nich, po odpowiednich zabiegach konserwatorskich, złożyć kompletne ławy, np. dla będącego w od budowie kościoła NPMarii w Stargardzie. Zbędne fragmenty można by prze kazać do ekspozycji. Pozostałe zabytki tego regionu, to również tylko frag menty dawnych stall gotyckich. Wśród nich cennym zabytkiem jest dębowa ścianka skrajna ocalała w kościele w D o b i e s ł a w i e (ryc. 41), pocho dząca z XV w., pokryta głęboko rzeźbioną figuralną dekoracją.
W kościele NPMarii w T r z e b i a t o w i e zachowały się w dobrym sta nie dwie dębowe gotyckie ścianki skrajne, obecnie przymocowane do filarów nawy głównej. Ten sposób wykorzystania luźnych fragmentów dla ekspozycji i ozdoby wnętrz kościelnych służyć może za wzór godny polecenia. Powierz chnie ścianek pokrywa wypukło-rzeźbiona dekoracja figuralna, a więc na jed nej scena Ukrzyżowania z NPMarią i św. Janem pod Krzyżem, na drugiej po stać św. Jerzego zabijającego smoka. W dolnej części ścianek znajdują się przedstawienia heraldyczne.
Ponadto zachowały się jeszcze oryginalne fragmenty gotyckich ław, jak np. ścianki skrajne pulpitów i ław wprawione w renesansowe stalle katedry w K a m i e n i u P o m o r s k i m.
Wśród ław zaginionych na uwagę zasługują dwie gotyckie ławy radnych z końca XIV w., znajdujące się przed ostatnią wojną w nawach bocznych к a- t e d r y k o ł o b r z e s k i e j , oraz dębowa ława — siedzisko opata Manusa Borcharda, pochodząca z kościoła w B u k o w i e M o r s k i m , przed ostatnią wojną przechowywana w Muzeum w Szczecinie.
Przeważnie fragmentaryczny materiał zabytkowy z Pomorza Zachodniego nie pozwala na zbyt daleko idące uogólnienia i wnioski. Podobnie jak na Po morzu Wschodnim wykonywano tu stalle z drewna dębowego, o dekoracji jednakże bardziej prymitywnej, wykazującej znaczne wpływy zdobnictwa sto sowanego w krajach nadbałtyckich.
Na zakończenie wypada stwierdzić, że zachowane stalle gotyckie z terenu Polski przedstawiają cenny materiał zabytkowy, w masie swej nie ustępujący przeciętnym osiągnięciom europejskiego stolarstwa artystycznego doby gotyku, a w niektórych wypadkach dorównujący najwybitniejszym jego dziełom.
Nieusprawiedliwionym zatem wydaje się fakt słabego zainteresowania nauki polskiej tymi zabytkami rodzimej kultury, na który wskazuje ubóstwo opracowań (p. wykaz ważniejszych pozycji bibliograficznych na końcu artykułu), a już wy magające szybkiej poprawy są zaniedbania ze strony konserwatorskich władz państwowych i kościelnych.
W obecnej chwili olbrzymia część zabytków pozostaje w użytkowaniu koś cielnym, inne oprócz nielicznych przechowywanych w muzeach, zalegają w po mieszczeniach magazynowych w stanie zupełnego zapomnienia. Należało by zatem w pierwszym rzędzie poddać konserwacji zabezpieczającej i wycofać z użytkowania (przenieść do muzeów lub pozostawić w kościołach na miejscu jako nieutylitarne zabytki) wszystkie stalle o drewnie osłabionym na skutek
Rye. 43. Gotyckie stalle z katedry w Kołobrzegu.
działania kołatka, wilgoci, wpływów mechanicznych itp., zaś pozostawione do użytku zabezpieczyć przed wilgocią, zakażeniem drobnoustrojam i niszczącymi drew no i kołatkiem . Wszystkie zaś części zm agazynowane a nie nadające się do złożenia i do pokazania w kościołach w inny przejść pod opiekę muzeów do ich zbiorów. W ydaje się słusznym, że należałoby przedyskutow ać spraw ę ew. cał kowitego w ycofania wszystkich stall gotyckich z użytkowania, co jednakże nie w ym aga przeniesienia ich do muzeów, a zakłada tylko ich zamknięcie odpowie
dnimi urządzeniami. Żadne muzeum nie dopuściłoby do używania przez publicz ność eksponowanych mebli, nawet o wiele młodszych i nieraz mniej cennych niż te najstarsze okazy naszego sprzętarstwa. Władze kościelne i konserwatorskie mogłyby tymczasem przesłać księżom wykaz zabytków znajdujących się w ich posiadaniu w parafiach, szczególnie w parafiach wiejskich, polecając zabytkowe stalle gotyckie szczególnej opiece proboszczów. Musimy pamiętać o tym, że każde zaniedbanie przynosi niepowetowane straty w przetrzebionym już i tak przez wojny i inne zniszczenia polskim materiale zabytkowym z dziedziny gotyckiej stolarki artystycznej.
STAN ZACHOWANIA STALL GOTYCKICH W POLSCE 1
I . O R Y G I N A L N E S T A L L E G O T Y C K I E Z A C H O W A N E W C A Ł O Ś C I , L U B E W E N T U A L N I E P O Z B A W I O N E N I E K T Ó R Y C H C Z Ę Ś C I S K Ł A D O W Y C H
a) M ałopolska
T a r n ó w , katedra [2 ]2, koniec XV w . Brak: pd. i p. (?). T a r n ó w , kościół oo. bernardynów, koniec XV w . Brak: p. (?). B i e c z , fara, 2" poł. XV w . Brak: pd. i p. (?).
D ę b n o , kościół parafialny, koniec X V w . Uszkodzony: z. i śs. b) Śląsk
S t a r e B i e l s k o [2 ]3, r. 1563. Brak: p.
W r o c ł a w , kościół św. Elżbiety [2], koniec XV w . Brak: b. i p. W i l c z k ó w , pocz. XVI w . Brak: p. (?) r pd. (?).
Z g o r z e l e c , dawniej w k ościele ewang. „Oberkirche”, r. 1484. Brak: p., pd., z. Dekoracja płycin z. ory g in a ln a 4.
B i e l a n y W r o c ł a w_s k i e , koniec X V w . Uszkodzone: śs. c) W ielkopolska
T u m , pocz. XVI w . Brak: pd., p. (?) i desek sied zen io w y ch 5. G o s t y ń , kościół św. M ałgorzaty, r. 1514. Brak: części p. (?) i b. (?). d) Pom orze W schodnie
T o r u ń , kościół NPM arii [6], koniec XIV lub pocz. XV w . Brak w dwóch ław kach p.
T o r u ń , kościół św. Jana, pocz. X V w . Brak: p. i b. (?). P e l p l i n , katedra [7], poł. XV—X V I w . Brak: p. (?).
F r o m b o r k , katedra [2], koniec X V w. Brak: p. (?), w jednej ław ie p łycin z. G d a ń s k , kościół św. Trójcy [9], II poł. XV w . Brak: p. (?), pd. (?) i przy niektórych z. (?)
G d a ń s k , kościół św. M ikołaja [6], II poł. XV w . Brak: p., pd. i z. (?). 1 Skróty: b. — baldachim, p. — pulpit, pd. — podium, por. — poręcz, śd. — ścianki działow e, śs. — ścianki skrajne, z. — zapiecek. Cyfry w naw iasach k w a dratowych oznaczają liczbę ław w danym kościele.
2 W ym agają pilnie konserw acji. 3 J. w.
4 Obecnie w prezbiterium (przy ścianie północnej) katedry poznańskiej.
M a l b o r k , kościół św. Jana e, pol. XV w . Brak: b. i p. K w i d z y n , katedra, tron biskupi, pocz. XVI w . ’. e) Pomorze Zachodnie
S t a r g a r d S z c z e c i ń s k i , kościół św. Józefa [2], koniec XV w . Brak: pd., p. (?) i z. (?).
I I . F R A G M E N T Y G O T Y C K I E W P O Ł Ą C Z E N I U Z C Z Ę Ś C I A M I N O W S Z E G O P O C H O D Z E N I A W S T A L L A C H L U B I N N Y C H S P R Z Ę T A C H
a) Małopolska
S k r z y s z ó w [2], koniec X V w . Zachowane: z., śs., b.
Z b y s z y c e , pocz. XVI w . 8, Zachowane: z., śs., uszkodzona por.
K r a k ó w , kościół św. Krzyża [3], koniec XV w . Zachowane: śs., śd., por. W y s o c i c e , kościół św. Mikołaja, pocz. XVI w. Zachowane: plyciny z., użyte do budowy ambony.
O l k u s z , kościół parafialny [2], ok. 1500 r. Zaahowane: śs., śd., por.
b) Śląsk
O l e ś n i c a , kościół św. Jana, poł. XV w . Zachowane: śs., śd. i por. L u b i n , kościół NPM arii [2], a) koniec XV w., b) koniec XVI w . 9. Zacho wane: a) śs., b) śs., śd. i por. *
S o w i n y (poprzednia nazwa Iława), pocz. XVI w . Zachowane: śs. i ś d .I0.
c) Wielkopolska
Ś r o d a , kościół kolegiacki [3], koniec XV w . Zachowane: płyciny p., śs., śd. i por.
G n i e z n o , katedra, II poł. XV. w . Zachowane: płyciny z., śs. i śs. pulpitu. S z a m o t u ł y , kościół kolegiacki [3], II pol. XV w . Zachowane: a, b) p ły ciny р., с) fragm enty śd. i por. •
B r a t o s z e w i c e , pocz. XVI w . Zachowane: śs. “ . d) Pomorze W schodnie
C h e ł m ż a , kościół św. Mikołaja [5], 1519 r. Zachowane: śs., śd i por. (?). e) Pomorze Zachodnie
K o ł o b r z e g , k a te d r a 12 [2], 1340 r. Zachowane: śs., śd. i por.
K a m i e ń P o m o r s k i , katedra £2], pocz. X V I w . Zachowane: śs. ław i p., nieco późniejsze por. i śd.
I I I . Ł U Ż N E F R A G M E N T Y I M I E J S C E I C H P R Z E C H O W Y W A N I A
a) Małopolska
W o l a K n y s z y ń s k a , r. 1588, 2 krzesła zniszczone w czasie w ojny w Sancygniow ie. Zachowane w m uzeum w K ielcach dwie deski zapiecka. 6 N iektóry fragm enty w ym agają bliższego zbadania.
7 J. w .
8 W ym agają p iln ie konserw acji.
9 Obecnie w zbiorach Muzeum Śląskiego w e W rocławiu. 10 Pozostałe fragm enty wym agają dokładnego zbadania.
11 W ym agają dalszego zabezpieczenia. K ołatek w częściach neogotyckich. 12 Obecnie w Białogardzie, w kościele NPM arii.
b) Pomorze W schodnie
R а к o w i e с, koniec XIV w . 13. Zachowane: d w ie śs. oraz luźne fragm enty z. M a l b o r k , Muzeum w Zamku, XV—XVI w . (?), m iserikordia i płyciny z . 14. c) Pomorze Zachodnie
S t a r g a r d S z c z e c i ń s k i , m agazyn kościoła św. Józefa, koniec XV w., liczne por., śs., śd. i p d .15.
D o b i e s ł a w , koniec XV w., jedna śs.
T r z e b i a t ó w , kościół NPMarii, XVI w., d w ie śs.
I V . S T A L L E C A Ł K O W I C I E Z N I S Z C Z O N E E W . Z A G I N I O N E W O S T A T N I E J W O J N I E
a) Śląsk
W r o c ł a w , kościół św. Krzyża [2], XVI w. L u b i ą ż , kościół pocysterski, XV w.
L e g n i c a , kościół św. Piotra i Paw ła [2], XV w. O l e ś n i c a , kościół ewang., XVI w.
b) Mazowsze K ł e c z k ó w [2], r. 1521. c) W ielkopolska K a z i m i e r z , XVI w. T r z e m e s z n o , kościół kolegiacki, r. 1530 (?). K o ś c i e l e c , koniec XV w. d) Pomorze Wschodnie B r a n i e w o , XVI w. G d a ń s k , kościół św. Jana, XV w .
M a l b o r k , kaplica zamkowa, II poł. XIV w .
F r o m b o r k , kościół św. Mikołaja, XVI w. (?), późnogotyckie krzesło mnicha. e) Pomorze Zachodnie
K o ł o b r z e g , katedra [2], ław y radnych, koniec XIV w. S z c z e c i n , Muzeum, Ława Manusa Borcharda, r. 1376.
WAŻNIEJSZA BIBLIOGRAFIA
S. D e 1 1 1 o f f, Gotyckie stalle katedry gnieźnieńskiej a Bartłom iej ze Sącza, „Biul. H ist. Szt. i K ult.”, III, 1934—35; T. D o b r o w o l s k i , Ze studiów nad sto larstw em polskim w epoce gotyku (Zabytki M ałopolski), „Rzeczy P ięk n e”, V, 1925, z. 6—8; W. M a k a r e w i c z , D ie Chorgestühle der Kathedrale in Tarnów, „M ittheilungen der k. k. Zentral-C om m ision”, I, Wiedeń 1875; W. M a k a r e w i c z , D ie Chorgestühle in der Bernardinerkirche in Tarnów, „Organ für christ liche K unst”, Wiedeń 1877; J. F i d l e r i J. P u c i a t a - P a w l o w s k a , Stalle gotyckie kościoła N .M .P . w Toruniu w opracowaniu Fotografika Czarneckiego A lojzego, Toruń 1951; M. S o k o ł o w s k i , Z dziejów kultury i sztuki, „Spra w ozdania kom isji do badania historii sztuki w P olsce”, t. VI, 1900; S. T o m k o - w i с z, Gothische H olzgegenstände der kirchlichen K unstindustrie in W est-G a lizien, „M ittheilungen der k. k. Zentral-Com m ision”, X IX , W iedeń 1893; L. B e h l i n g , M asswerk des w eichen S tils. Ein Beitrag zur D atierung der Pelpliner Chor gestühle, „M onatsschrift für Freunde und Sam m ler der K unst”, XVII, z. 3, Mo nachium 1944.
13 W ym agają zabezpieczenia przez w ładze konserwatorskie. Obecnie znajdują się w m agazynie parafialnym kościoła św. Jerzego w Malborku ul. Słow ackiego 76.
M N iektóry fragm enty wym agają bliższego zbadania. 15 W ymagają zabezpieczenia przez władze konserwatorskie.
