Najdawniejsza przynależność terytorialna Mazowsza południowego

Kasperowicz, Adam

Najdawniejsza przynależność

terytorialna Mazowsza południowego

1985

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl, gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

Najdawniejsza przynależność terytorialna Mazowsza

południowego*

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie najdawniejszej przynależ­ ności terytorialnej obszaru określanego konwencjonalnie jako Mazowsze południowe, przy czym kw estią zasadniczą jest próba odpowiedzi na p y ­ tanie, czy stanowił on we wczesnym średniowieczu wyodrębnioną jed­ nostkę adm inistracyjną. Konsekwencją ew entualnej odpowiedzi pozy­ tyw nej byłaby próba określenia genezy tego terytorium . Istotne jest zwłaszcza ustalenie stosunku tego obszaru i zamieszkującej go ludności do dwóch sąsiadujących kompleksów osadniczych i etnicznych — pół- nocnomazowieckiego i środkowopolskiego (łęczyckiego) tak w dobie ple­

miennej jak i wczesnopaństwowej.

Używany w pracy term in „Mazowsze południowe” jest tradycyjnym określeniem historyczno-geograficznym i nie sugeruje zasięgu teryto­ rialnego Mazowsza w okresie wczesnośredniowiecznym. Badany obszar, ograniczony od północy równoleżnikowym biegiem Wisły i dolnego Bu­ gu, od wschodu doliną Liwca i rozlewiskami górnej K rzny, od południa biegiem dolnego Wieprza i dolnej Pilicy, od zachodu bagnistą doliną Mrogi, został określony w literaturze jako antroporegion Mazowsza ni­ zinnego 1. Zachodzi potrzeba ściślejszego w yodrębnienia tych elementów środowiska geograficznego, które we wczesnym średniowieczu mogły być czynnikiem spajającym lub rozdzielającym tereny zasiedlone. Ówczesne zespoły osadnicze były izolowane przez kompleksy puszczańskie, pasy nieurodzajnych gleb, wreszcie działy wodne odgraniczające dorzecza — naturalne system y kom unikacyjne2. Czytelnie rysuje się granica pół­ nocna. Pas puszcz nadwiślańskich (Kampinoska, Młodzieska, Gostyńska), porastających w większości liche gleby, w gruncie rzeczy słabo skoloni­ zowany jeszcze w XVI w., to niewątpliwie dawne pustkowie graniczne, oddzielające osadnictwo okolic Płocka, Wyszogrodu czy Zakroczymia od

* A rty k u ł je s t sk rótem p racy m a g istersk iej n a p isa n ej w In sty tu c ie H isto ry cz­ n y m U n iw e r sy te tu W arszaw sk iego pod k ieru n k iem prof, dr H en ryk a S a m so n o ­ w icza , k tórem u p ragn ę p od zięk ow ać za za w sze ż y c z liw ą o p ie k ę n au k ow ą.

1 J. T y s z k i e w i c z , P r o b le m y ś r e d n io w ie c z n e j g e o g ra fii h is to r y c z n e j zie m K o tlin y W a r s z a w s k ie j, [w:] W a r sza w a Ś re d n io w ie c zn a , z. 2, 1975, s. 83, 89. T eo re­ ty czn e p rob lem y w y o d ręb n ia n ia an tro p o reg io n ó w (rejon ów o sad n iczych , o to czo ­ n y ch n atu raln ym i b a riera m i geograficzn ym i, jak bagn a, zw a rte o b szary le śn e itd.) porusza ten że au tor w p racy Ś r o d o w is k o n a tu r a ln e i a n tr o p o re g io n y d o r z e ­ c za N a rw i p r z e d 1000 la t, W ro cła w 1975.

2 J, N a t a n s o n - L e s k i , Z a ry s g ra n ic i p o d z ia łó w P o ls k i n a js ta r s z e j, W ro­ c ła w 1953, s. 42 n . E le m e n ty łączące, k tó re w ty m m o m en cie m niej n a s in te r e ­ sują, to dobre g leb y i dogodny u k ład sie c i w o d n ej.

osadnictwa rejonu Sochaczewa czy Błonia *. Od południa Mazowsze ni­ zinne ograniczone było Puszczą Radomską, zajm ującą obszar między Pilicą a Radomierzą. W X III-X IV w. osadnictwo powoli kolonizowało jej zachodni skraj, jednak naw et u progu czasów nowożytnych przestrzeń między Białobrzegami i Stromcem a Głowaczewem nad dolną Radomką była praktycznie nie zasiedlona *.

T rudna jest próba sprecyzowania przebiegu naturalnych granic osadniczych na wschód od południkowego biegu Wisły. Jeszcze w d ru ­ giej połowie XVI w. dominował na tym terenie krajobraz leśny. Praw o­ brzeżną część ówczesnej ziemi czerskiej nazywano P olesiem s. Tereny te były słabo zaludnione z uwagi m.in. na nieurodzajne gleby ®. Wczesno­ średniowieczne osadnictwo grupowało się tu w dolinach Św idra i Liwca. Można jednak stwierdzić interesującą korelację przebiegu granicy pół­ nocnej archidiakonatu czerskiego (warszawskiego) diecezji poznańskiej z działem wodnym dorzeczy środkowej Wisły i dolnego Bugu. Granica wododziałowa została „naruszona” przez kościelną jedynie w okolicach Liwca, ale też trzeba powiedzieć, że nad Liwcem krzyżowały się półno­ cno- i południowomazowieckie prądy osadnicze; ten drugi jak widać nie respektow ał granic naturalnych 7. Wspomnianą korelację można zaobser­ wować niemal w czystej postaci na obszarze od źródeł Liwca po Magnu­ szew. G ranica kościelna izoluje systemy wodne, co potwierdza jej ar­ chaiczność 8. Od zachodu otaczał Mazowsze płd. pas puszcz i bagien, ciągnący się od średniej Mrogi po jej ujście do B zury (jego ślady są czytelne na mapach z pierwszej połowy XIX w.) i znajdujący kontynu­ ację w bagnistej dolinie Słodwi 9.

Istotnym pytaniem jest, czy wyodrębniony antroporegion stanowił podstawę terytorialną dla osobnej jednostki adm inistracyjnej. W pracy staram się wykazać istnienie odrębności adm inistracyjnej Mazowsza płd. we wczesnym średniowieczu. Podstawę źródłową pracy stanowią przede w szystkim źródła dyplomatyczne. Niewiele i to z reguły pośrednich wiadomości zaw ierają przekazy historiograficzne. W ykorzystano również rezultaty dotychczasowych badań archeologicznych, prowadzonych na interesującym nas obszarze. Ram y chronologiczne pracy wyznacza okres występowania symptomów odrębności Mazowsza płd. wobec otaczających je terytoriów . Ścisłe określenie term inu a quo jest niemożliwe, ustalić go można ogólnie na schyłek doby plem iennej (źródła archeologiczne

* Zob. A tla s H is to r y c z n y P o lsk i. M a z o w s ze w d r u g ie j p o ło w ie X V I w ie k u , W arszaw a 1973, m apa [cyt. d alej: A H P M , m apa]. N ie p rzeczy tem u ob ecn ość, ju ż w e w c z e sn y m śred n io w ieczu , o sa d n ictw a nad B zurą n a o d cin k u m ię d z y S o c h a ­ cz e w e m a W yszogrodem , ta k że n a sk raju puszcz G ostyń sk iej i M ło d ziesk iej. S ieć osad b y ła jed n ak sto su n k o w o rzadka, (por. J. R a u h u t o w a , C z e r s k w e w c z e s ­ n y m ś r e d n io w ie c z u od V II do X I I w ie k u , W rocław 1976, s. 166, mapa)i.

4 A H PM , m apa.

( Z ap isk ę z 1506/7 r. o drodze in P o le s s y e w io d ą cej z M ińska w k ieru n k u L a to w icza i G arw olin a p rzytacza A. W o l f f , S tu d ia n a d u r z ę d n ik a m i m a z o w ie c ­ k im i 1370— 1526, W rocław 1962, s. 29, przyp. 55.

* S u m a ry czn ie o gleb a ch M azow sza: A H P M t. II, K o m e n ta r z : J. H u m n i c k i K. P a c u s к i, Srodou risko g e o g ra fic zn e , s. 28 n. Por. też u w a g i A. W o l f f a , op. c i t , s. 25.

7 Z. P o d w i ń s k a, O s a d n ic tw o R ó w n in y P r a s k ie j w X I—X V I w ., „M ateriały W czesn o śred n io w ieczn e” t. III, 1951, s. 65„

6 A H PM , m apa. I

* S. M. Z a j ą c z k o w s k i , O k s z ta łto w a n iu się g ra n ic d a w n y c h z ie m łę c z y c ­ k ie ] i s ie r a d z k ie j do X V I w ., „ S la v ia A n tiq u a” t. X V II, 1971, s. 131 n . A utor p o w o łu je siiç n a d an e m ap D . Gdlly’ego i D. G. R eym an n a. P or. te ż J. T y s z k i e ­ w i c z , P r o b le m y , s. 90.

z IX—X w. mogą już stanowić podstawę do uogólnień). Term in ad quem wyznacza ostateczny rozpad ziemi czerskiej — jednostki adm inistracyj­ nej obejmującej niem al cały badany obszar. Dotychczasowy stan badań dotyczących interesujących nas problemów, jak również stosowane w pracy metody omówione zostały w poszczególnych częściach pracy. Posługuję się w niej term inam i „Mazowsze płd.’\ „terytorium południo- womazowieckie”, „terytorium czerskie” na określenie całego badanego obszaru, natom iast term inem „ziemia czerska” oznaczam X III-wieczną jednostkę polityczno-adm inistracyjną.

M A Z O W S Z E P O Ł U D N I O W E W X —X I I W IE K U

Słabe zaawansowanie badań archeologicznych na Mazowszu płd. nie pozwala na wyodrębnienie grup osadniczych w dobie p lem ien n ej10. S tąd więc trudno powiedzieć coś bliższego o stru k tu rze plem iennej tych ziem. Zastosowanie metody retrogresyw nej (m.in. poprzez wnioskowanie z późniejszych podziałów adm inistracyjnych) nie wchodzi tu w rachubę, ze względu na brak możliwości kontroli danych wyjściowych źródłami współczesnymi, tj. w ty m w ypadku wyłącznie archeologicznymi u . Nie­ mniej analiza znanych dotychczas obiektów i wykopalisk pochodzących z terenu tak Mazowsza południowego jak i północnego wskazuje na istnienie odrębności obu obszarów, zwłaszcza w zakresie k u ltu ry m ate­ rialnej. Na południe od Wisły chowano zm arłych w grobach popielnico­ wych, na północ od tej rzeki sypano kurhany, w których umieszczano spalone szczątk i12. Tradycje grzebalne kontynuow ały, z modyfikacjami, obie części Mazowsza także w dobie państwowej. Na północy pojaw iły się charakterystyczne groby z obstawą kam ienną, na południu natomiast dominowały pochówki rzędowe (płaskie), naw iązujące do małopolskiego obrządku grzebalnego 13. Wisła w swym biegu równoleżnikowym i dolny Bug stanowiły we wczesnym średniowieczu również granicę występowa­ nia odmiennych typów antropologicznych M.

W dobie wczesnopiastowskiej oba obszary różniły się także stopniem zagęszczenia sieci grodowej, przy czym na uwagę zasługuje stwierdzenie J. B i e n i a k a o istnieniu analogii pod ty m względem między Wielko­ polską północno-wschodnią, K ujaw am i i Mazowszem północnym z jed­ nej strony oraz ziemią łęczycką i terytorium czerskim z d ru g ie j15. Wy­

10 P o d su m o w a n ie d o ty ch cza so w y ch b ad ań — J. R a u h u t o w a , op. cit., s. 43— — 48. A u tork a w y m ie n ia o sa d y z V II—X w . w C zersku, S tarej W arce, P ólk u , J a z -

d ow ie i S ta ry m B ródnie. ■

11 S. A r n o l d , T e r y to r ia p le m ie n n e w u s tr o ju a d m in is tr a c y jn y m P o ls k i p ia ­ s to w s k ie j, [w :] Z d z ie jó w śr e d n io w ie c za . W y b ó r p is m , W arszaw a 1968, s. 330 nn. i H. Ł o w m i a ń s k i , P o c z ą tk i P o lsk i t. III, W arszaw a 1973, s. 145 n. op ierając się na retrogresji, lo k o w a li n a ty m obszarze jed n o p le m ię (od p ow ied n io: czersk ie

i raw sk ie).

18 B. G i e r l a c h , S tu d ia n a d a rch eo lo g ią ś r e d n io w ie c zn e g o M a zo w sza , W ar­ sza w a 1975, s. 52 n.

IS L. R a u h u t, W c z e sn o śre d n io w ie c zn e c m e n ta r z y s k a w o b u d o w ie k a m ie n n e j na M a z o w s zu i P o d la siu , „M ateriały S ta ro ży tn e i W czesn o śred n io w ieczn e” t. I, 1971, s. 435 n a

14 D ane z e sta w ia J. N a t a n s o n - L e s k i , op. cit., s. 70.

15 J. В i e n i a k, P a ń s tw o M ie c ła w a , W arszaw a 1963, s. 45— 47. Por. te ż u w a ­ g i A . G i e y s z t o r a , M a z o w s ze — n a zw a i tr e ś ć p o ję c ia w c ią g u d z ie jó w [w:] R o k Z ie m i M a z o w ie c k ie j, P ło ck 1962, s. 68, o sła b y ch zw ią zk a ch m ięd zy o sa d ­ n ic tw e m ob u cz ę śc i M azow sza w e w c z e sn y m śred n io w ieczu .

daje się, że w świetle tych danych stosunkowo w yraźnie rysuje się od­ rębność kulturow a obu części Mazowsza tak w dobie plemiennej jak i wczesnopaństwowej. Część południową tej k rainy pewne cechy k u ltu ­ rowe wiązały z Polską środkową 16. Powyższe dane usiłował pogodzić ze swą hipotezą o istnieniu „wielkiego plem ienia” Mazowszan, zamieszku­ jącego obszar między Skrw ą a Liwcem i Pilicą, H. Ł o w m i a ń s k i pi­ sząc, że „lewobrzeżne Mazowsze ukształtowało się jako wschodni odłam łęczyckiego kompleksu osadniczego, odłam, który wziął intensyw ny udział w ekspansji osadniczej za Wisłą, oderwał się od Łęczycy i zespo­ lił się w pewną całość dialektalną i etniczną, a także polityczną z te­ renam i zawiślańskimi” 17. Miało to się stać według autora już u zarania wczesnego średniowiecza. Główny jednak argum ent za „mazowieckością” tych ziem w dobie plem iennej — teza (powtórzona za ks. J. N o w a ­ c k i m ) o istnieniu w XI—XII w. biskupstw a mazowieckiego ze stolicą w Grójcu (Grodźcu), da się, jak zobaczymy niżej, zakw estionow ać18. Rozwijające się terytorialnie państw o Polan już około połowy X w. wchłonęło ziemie nad środkową Wisłą. Świadectwem tego jest znany opis granic państw a Mieszka I pozostawiony przez Ibrahim a ibn Jakuba.

Pojawia się pytanie o status Mazowsza płd. w obrębie państw a P ia­ stów. Niestety stru k tu ra terytorialno-adm inistracyjna pierwszej m onar­ chii piastowskiej jest słabo rozpoznana. W ynika to naturalnie ze szczup­ łości bazy źródłowej. Badacze koncentrują uwagę na lepiej oświetlo­ nych źródłowo czasach późniejszych, od końca XI w. począw szy19. Państw o polskie w X—X I w. musiało dzielić się na kilka jednostek te ry ­ torialnych, przynajm niej częściowo będących odpowiednikami później­ szych prowincji. Świadczy o tym fakt, że diecezje polskie istniejące od początku XI w. zajmowały określone terytoria, a granice kościelne w y­ tyczano w tym okresie w oparciu o ad m inistracy jn e20. Rozległość państw a i wzgląd na efektywność rządzenia w ym agały pewnej decentra­ lizacji władzy. Regest najstarszego polskiego dokumentu, zaczynający się od słów Dagome iudex mówi o „państwie gnieźnieńskim” (civitas

Schinesghe) i jego przynależnościach 21. H. Łowmiański uznał te ostatnie

za terytoria uzależnione, otaczające ściślejsze państw o gnieźnieńskie22. Jak już wspomniano istotne znaczenie dla odtworzenia pierw otnych podziałów adm inistracyjnych ma znajomość najstarszych granic kościel­ nych. Z interesującą hipotezą dotyczącą kształtu granic diecezji poznań­ skiej w latach 1000— 1075 w ystąpił J. Nowacki. Badając elem enty n a j­ dawniejszego uposażenia biskupstw a, tj. posiadłości ziemskie i upraw

nie-ie P o w ią za n ia te o m a w ia J. R a u h u t o w a , op. cit., s. 128 n., 172.

i" H. Ł o w m i a ń s k i , opi. cit. t. III, s. 140. T en su g e s ty w n y są d je s t je d ­ n a k ty lk o k on stru k cją logiczną.

w Por. n iżej.

w Por. S. Z a j ą c z k o w s k i , U w a g i n a d te r y to r ia ln o - a d m in is tr a c y jn y m u s tr o je m P o lsk i X I I w ., fczP -H t. V II, 1955, z. 1; T. L a l i k , O rg a n iza cja g ro d o - w o -p r o w in c jo n a ln a w P o lsc e X I i p o c z ą tk ó w X I I w ., „ S tu d ia z D ziejó w O sad ­ n ic tw a ” t. V, 1967.

20 Co do tego p a n u je p o w szech n a zgoda w śró d badaczy: por. J. N o w a c k i , D z ie je a r c h id ie c e z ji p o z n a ń s k ie j t. I, P ozn ań 1959, s. 39; B. K u m o r, G ra n ice m e tr o p o lii i d ie c e z ji p o ls k ic h 966— 19,39, L u b lin 1969, A B M K t. X V III, s. 296; H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit., t. V , s. 61Í.

21 T ek st reg estu d ok u m en tu z 991 r., sta n b ad ań i k ry ty czn e o m ó w ien ie treści por. H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit., t. V , s. 595— 621.

21 T am że, s. 600—614. A utor p rzy to czy ł p rzy k ła d d ok u m en tu p rask iego z 1086 r., k tó r y a n a lo g iczn ie w y m ie n ił gród K ra k ó w (w se n sie tery to ria ln y m ) z obszaram i p rzy n a leżn y m i (cu m o m n ib u s r e g i o n i b u s ---p e r tin e n tib u s >.

nia dziesięcinne, stwierdził liczne ich występowanie w okolicach Kalisza, Lądu i Skrzynna, a więc na obszarze archidiecezji gnieźnieńskiej. W ten sposób czytelnie form uje się pomost terytorialny, łączący wielkopolską część diecezji z jej odległą enklawą — archidiakonatem czerskim. Zda­ niem autora w r. 1000 biskupstwo poznańskie obejmowało niemal całą Wielkopolskę, Polskę środkową z Kaliszem, Łęczycą i kasztelaniam i zapilickimi (dobra skrzyńskie biskupa) oraz Mazowsze płd. Na północ rozciągał się obszar archidiecezji gnieźnieńskiej zajm ującej płn.-wsch. Wielkopolskę, K ujaw y i Mazowsze prawobrzeżne. Śladem pierwotnego zasięgu terytorialnego Gniezna jest, zdaniem autora, rozległe uposażenie mazowiecko-kujawskie klasztoru mogilneńskiego (znane z falsyfikatu rzekomo z 1065 r.), który współdziałał z arcybiskupstw em w akcji m isyj­ nej. Obszar środkowopolski z Łęczycą, a także Kalisz uzyskała archidie­ cezja jako rekom pensatę za ziemie utracone na rzecz biskupstw a pło­ ckiego około 1075 r . 23. Granice diecezji wielkopolskich odzwierciedlają zasięg terytorialny dwóch dużych jednostek adm inistracyjnych — poz­ nańskiej i gnieźnieńskiej, składających się na „państwo gnieźnieńskie” . Z obu ośrodków dyspozycyjnych kontrolowano rozległe obszary od środ­ kowej Odry po średnią Narew, dolny Bug i Wieprz 24.

Niestety milczenie źródeł ta k pisanych, jak archeologicznych unie­ możliwia lokalizację ośrodka naczelnego dla ziem nad Bzurą, dolną P i­ licą i Liwcem. Można w ysunąć domysł, iż podlegały one kontroli grodu łęczyckiego, którego znaczenie w XI w. jest dobrze poświadczone25. Gród w Starym Bródnie (z X—X I w.) tak ze względu na rozm iary jak i peryferyjne położenie do takiej roli nie może pretendować 26. Podległy mu obszar zam ykał się zapewne w granicach Rów niny P ra s k ie j27.

Kryzys monarchii piastowskiej w latach trzydziestych XI w. i znisz­ czenie dwóch głównych ośrodków państw a — Poznania i Gniezna oraz przeniesienie centrum dyspozycyjnego do K rakow a wywołały potrzebę stworzenia nowej stru k tu ry przestrzenno-adm inistracyjnej. U strój teryto­ rialny, który wówczas powstał, jest dość dobrze rozpoznany przez naukę. Podstawową jednostką adm inistracyjną był okręg grodowy (nazwa ka­ sztelanii upowszechniła się w XIII w .)2S. Wyższy stopień w hierarchii zajmowały prowincje — duże terytoria, których ośrodkami były „głów­ ne stolice królestw a” 29. Sporo już wiadomo na ich tem at głównie dzięki pracom Z. W o j c i e c h o w s k i e g o , S. Z a j ą c z k o w s k i e g o i T. L a 1 i к a 30. W skutek przem ian politycznych z połowy XI w. stra­

!! J. N o w a c k i , op. cit., t. I, s. 44—48, t. II, s. 8— 10.

24 Por. J. B i e n i a k, op. cit., s. 50—53. M ożna p o d zielić tezę au tora o śc isły m zesp olen iu a d m in istra cy jn y m ob u części M azow sza z W ielk op olsk ą.

25 A. N a d o 1 s к i, Ł ę c z y c a w e w c z e s n y m ś r e d n io w ie c z u , i[w:] Z ie m ia łę c z y c k a . S zk ic e o te r a ź n ie js z o ś c i i p rz e s z ło ś c i, Łódź 1964, s. 67— 72.

£0 P o d su m o w a n ie b ad ań n a teren ie grod zisk a por. K. M u s i a n o w i c z , G ró d i o sada p o d g ro d o w a w B ró d n ie S ta r y m ko ło W a r s z a w y , „M ateriały W czesn ośred ­ n io w ieczn e” t. UV, 1956, s. 7— 96.

Z. P o d w i ń s к a, op. cit., s. 87, w y k a z a ła , że b y ł om najp raw d op od ob n iej czo łem opolnym .

59 J. B a r d a c h , H isto ria p a ń s tw a i p r a w a P o ls k i t. I, W arszaw a 1973, s. 129 п., 254 n., tam też p rzytoczon a starsza litera tu r a . Por. te ż T. L a 1 i k, op . cit., p a ssim .

a S e d e s re g n i p r in c ip a le s w e d łu g o k reślen ia G alla A n on im a. M PH s. л . t. II, w yd K. M a l e c z y ń s k i , lib . И , 7, 16.

Z. W o j c i e c h o w s k i , N a js ta r s z y u s tr ó j p le m ie n n o - s z c z e p o w y i a d m in i­ s tr a c ja do r. 1139, [w :] H isto ria Ś lą s k a P A U , K ra k ó w 1933, s. 147— 154; S. Z a ­ j ą c z k o w s k i , U w a g i, p a s s im , T. L a l i k , op . cit., s. 13— 17.

ciły rację b y tu wydłużone równoleżnikowo terytoria zarządzane z Wiel­ kopolski. W ynikiem reform Kazimierza Odnowiciela było utworzenie ośmiu lub więcej prowincji, zarządzanych przez nam iestników władcy. O terytorialnym zasięgu prow incji mazowieckiej inform uje zapiska mo- gilneńska rzekomo z 1065 r., będąca, jak wykazały najnowsze badania, wyciągiem z klasztornej księgi tradycji, tj. w ykazu-spisu d ó b r S1. Starszą literatu rę zestawiła i krytycznie omówiła Z. K o z ł o w s k a - - B u d k o w a 32. Wśród nowszych prac w arto uwzględnić głosy B. K i i r b i s ó w n y i J. P ł o c h y . Jak wiadomo opactwo w Mogilnie zostało uposażone dziewięcinami per totam Mazoviam. Z nadaniem dzie- więcin sąsiaduje wykaz 19 grodów położonych na Mazowszu północnym, K ujaw ach nadwiślańskich i w ziemi dobrzyńskiej. N ajistotniejsze są dla nas dwie kwestie:

1. chronologii nadań dziewięcinnych;

2. wzajemnej korelacji (lub jej braku) między określeniem tota Ma-

zovia a obszarem wyznaczonym przez okręgi wymienionych gro­

dów 33.

Nowsza literatu ra zgodnie przyjm uje, że dziewięciny „na całym Ma­ zowszu” zostały nadane przez Bolesława Śmiałego w chwili fundacji klasztoru około 1065 r . 34 Źródłowe określenie Mazovia odnosi się bez w ątpienia do jednostki adm inistracyjnej — prowincji, gdyż biskupstwo płockie jeszcze nie istniało 35. Jeśli chodzi o drugą kwestię, to J. Płocha stwierdził, że wykaz grodów zawiera 7 miejscowości położonych na K u­ jawach, brakuje w nim także grodów południowo- i wschodniomazowie- ckich — wobec tego określenie tota Mazovia nie pasuje do wykazu. Sprzeczność tę usiłował pogodzić stwierdzeniem, że Mogilno w latach 1065— 1075 pobierało dziewięciny na Mazowszu (w granicach z X III— —XIV w.), natom iast po utracie dochodów z grodów wschodniomazowie- ckich — Pułtuska, Broku, Brańska i Swięcka — na rzecz biskupstw a płockiego około 1075 r. otrzym ało rekompensatę na K ujaw ach. Wówczas miano zanotować w klasztornej księdze tradycji nazwy g ro d ó w 3e. Kon­ cepcji tej brak jednak podbudowy źródłowej. Ponadto autor założył świadomie lub nie, niezmienność granic prow incji (dzielnicy) mazowie­ ckiej w XI—XIV w. a przyjęcie takiego założenia wymaga osobnego do­ wodu. Wydaje się, że istnieje kryterium , którego zastosowanie przybliży pozytywne rozwiązanie. Granice diecezji płockiej, wyodrębnionej około 1075 r. wyznaczono niewątpliw ie w oparciu o granice prow incji mazo­ wieckiej, istniejącej już wcześniej. Obok znanej reguły kom plem entar- ności podziałów „świeckich” i kościelnych w X—X I w., potwierdza to także fakt nazywania w XII—X III w. biskupstw a płockiego „mazowie­

11 B. K ü r b i s ô w n a , N a js ta r s z e d o k u m e n ty o p a c tw a b e n e d y k ty n ó w w M o ­ g iln ie , SŻr. t. X III, 1968, s. 32 m.; J. P ł o c h a , N a jd a w n ie js z e d z ie je o p a c tw a b e ­ n e d y k ty n ó w w M ogiln ie, W rocław 1969, s. 80— 91. T ek st zap isk i: C DM as., n r 22.

82 Z. K o z ł o w s k a - B u d k o w a , R e p e r to r iu m p o ls k ic h d o k u m e n tó w d o b y p ia s to w s k ie j, z. 1: do koń ca X I I w ., K ra k ó w 1937, s. 9 n.

** O czy w iście w y stę p u ją o n e ja k o d esy g n a ty sw o ich ok ręgów .

34 B. K ü r b i s ô w n a , op. cit., s. 31 п.; J. P ł o c h a , op . cit., s. 83 n. 35 P o czą tk i d iecezji p łock iej w ią ż e się w h isto rio g ra fii z od b u d o w ą o rgan izacji k o ścieln ej w P o lsc e przez B olesław a- II (około 1075 r.). Por. W. K ę t r z y ń s k i , Z a ło że n ie % w y p o s a ż e n ie b is k u p s tw a p ło c k ie g o , „ P rzew od n ik N a u k o w y i L itera c k i” t. X IV , 1886, s. 385—392, 481—488; W. A b r a h a m , O rg a n iz a c ja K o ś c io ła w P o l­ s c e do p o ło w y w ie k u X I I , L w ó w 1890, s. 90, przyp. 1; Z. S u ł o w s k d , P o c z ą tk i o r g a n iz a c ji k o ś c ie ln e j n a M a z o w s zu , „Studia P ło c k ie ” t. III, 1975, s. 35 o n .

ckim ” lub naw et „Mazowszem” 37. Diecezja ta obejmowała w średnio­ wieczu Mazowsze północne i wschodnie, także ziemię dobrzyńską i cheł­ mińską (tę ostatnią do 1222 r.)· Na tym terytorium mieści się 16 z 19 grodów wymienionych w zapisce mogilneńskiej. Możliwe, że trzy grody nadwiślańskie — Włocławek, P rzypust i Słońsk wchodziły w skład die­ cezji w latach 1075— 1123/25, tj. do utw orzenia biskupstw a włocław­ skiego, bowiem wśród nadań mazowieckich na rzecz Mogilna (klucz wsi koło Czerwińska, kościoły w Płocku i Bielsku) w ystępuje też kościół św. Jan a Chrzciciela we Włocławku 38. Można \taęc wnioskować, że dziewię- ciny „na całym Mazowszu” były pobierane w 19 grodach, znanych z omawianego w y k a z u 39. Istotnie zagadkowy jest brak grodów Mazow­ sza wschodniego w zapisce. Około 1075 r. zostały one nadane biskupstw u płockiemu, może wcześniej należały do arcybiskupa. Władca natom iast nadałby dziewięciny jedynie z grodów książęcych. Oczywiście to tylko domysł.

W kontekście powyższych rozważań nabiera wymowy stwierdzenie Galla, że Mazowsze leżało ultra flu viu m W y s la i0. W konsekwencji moż­ na wnioskować, że prow incja mazowiecka w drugiej połowie X I w. obej­ mowała Mazowsze północne i północno-wschodnie (z Płockiem, Wyszo­ grodem, Zakroczymiem, Pułtuskiem itd.), trzy grody nadwiślańskie z Włocławkiem, ziemię dobrzyńską, może też chełmińską. Nie ma żad­ nych danych, które pozwoliłyby rozciągnąć jej obszar po dolną Pilicę i dolny Wieprz. Znana w zmianka Galla o Sieciechowie nie musi być in ­ terpretow ana w sensie przynależności tego grodu do prow incji mazowie­ ckiej 41. W opisanej bowiem sytuacji H erm an najpierw przeniósł się z sy­ nem na Mazowsze, a dopiero potem uwięził go w grodzie Sieciecha. Jak zauważył H. Łowmiański nie w ynika stąd, że książę Władysław więził Zbigniewa na Mazowszu 42. Jak widać, tereny leżące na południe od Pło­ cka i Wyszogrodu zapewne nie wchodziły w skład prow incji mazowie­ ckiej w drugiej połowie XI w.

Teraz w ypada rozpatrzyć kwestię związku · tego obszaru z Łęczycą, tym bardziej, że w pierwszej połowie XI w. Polska środkowa i Mazowsze południowe znajdowały się w ram ach jednej, dużej jednostki terytorial­ nej ze stolicą w Poznaniu. Powszechnie uważa się, że obszar prow incji łęczyckiej wyznaczają terytoria 8 grodów wymienionych w jednej

gru-« Por. w y k a z b isk u p stw p o lsk ich w b u lli In n o cen teg o II z 1133 r. CDM as., n r 52: P o m era n a , P o ztn a n , G n ezen , C raco, V u a rtizla u , C ru c iw iz , M a z o v i a e t L o d ila e n sis. Z o b .’ te ż w b u lli H adriana IV z 1155 г., (tam że, n r 78) e p is c o p u s m a s o v ie n sis; w 1177 r. w d ok u m en cie M ieszka S ta reg o , (tam że n r 107) św ia d k u je L u pu s, ep isc o p u s m a z o v e n sis .

311 CDM as., n r 22.

»» K lasztor p o b iera ł d z ie w ię c in ę ta rg o w ą ró w n ież w C h ełm n ie, k tó re za p ew n e te ż n ależało do p ro w in cji m a zo w ieck iej, ja k n a to w sk a z u ją p ie r w o tn e g ran ice b isk u p stw a płock iego.

*° Gall, lib . I, 19. A. G i e y s z t o r , op. cit., s. 65, r ó w n ie ż z e sta w ił w zm ia n k ę G alla z in form acjam i za p isk i m o g iln eń sk iej, dochodząc jed n a k do n ieco o d m ien ­ n y ch w n io sk ó w . Por. n iżej przyp. 42. ,

G all, Lib. II, 5 (w y d a rzen ia 1093 r.). W ła d y sła w u ją w sz y zb u n tow an ego Z b ign iew a secu m iliu m M a z o v ia m tr a n s p o r ta v it, eu m q u e с a r сет e in c a stro S e th e i a liq u a n to te m p o r e m a c e r a v it. Z resztą n ie m u si tu ch od zić o S ieciech ó w .

42 H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit., t. V, s. 409, p rzyp . 1323. A . G i e y s z t o r , op. cit., s. 67, też w a rtyk u le: M a z o w s z e , S S S t. III, cz. 1, s. 87, rozróżnia zasięg p le ­ m ien n y M azow sza (na p łn . od W isły) od a d m in istra cy jn eg o ob ejm u jącego d od at­ kow o część K u ja w i M a zow sze p o łu d n io w e. A su m p t do w łą c z e n ia tego o sta tn ieg o daia au to ro w i „ sieciech o w sk a ” w zm ia n k a G alla.

pie przez bullę gnieźnieńską43. Prow incja ta (bez trzech grodów zapi- lickich) stała się w X III w. terytorialną podstawą księstw a łęczyckiego K onrada mazowieckiego. Dane z 1136 r. świadczą, że nie rozciągała się ona na Mazowsze płd. Wątpliwości nasuw a jedynie kw estia pierw otnej przynależności grodu łowickiego, który jest wymieniony wśród uposaże­ nia arcybiskupstw a na obszarze sieradzko-łęczyckim. Może w X II w. Ło­ wicz należał do terytorium łęczyckiego44. Źródła milczą też na tem at ew entualnych związków Mazowsza południowego z prow incją sandomier­ ską, której najbardziej na północ w ysuniętym i grodami były: Siecie­ chów i R ado m 4S.

Zam ykając powyższe wywody można stwierdzić, że terytorium po- łudniowomazowieckie w drugiej połowie X I w., a może i w pierwszej połowie XII w., nie było związane z żadną z otaczających je prowincji. Siadem jego dawnej odrębności adm inistracyjnej jest istnienie w śred­ niowieczu archidiakonatu czerskiego — odległej enklaw y należącej do diecezji poznańskiej. Po raz pierw szy poświadczony w źródłach w 1252 r., m a niewątpliw ie znacznie wcześniejszą m etrykę 46: Już w X I/X II w. te ­ rytorium to nie należało ani do arcybiskupstw a gnieźnieńskiego (bulla z 1136 r.), ani do biskupstw a płockiego47. Oczywiście nie można stw ier­ dzić, czy już wówczas było archidiakonatem regionalnym. Te bowiem tworzone były w Polsce w końcu XII w. 48 Tu jednak istotna jest kw e­ stia odrębności terytorium (bez względu na formę ustrojową).

W poprzednich wywodach omówiono hipotezę J. Nowackiego, który na około 1075 r. datował u tratę ziemi łęczyckiej i kaliskiej przez bi­ skupstwo poznańskie na rzecz Gniezna, które w ten sposób powetowało sobie straty na Mazowszu, wyodrębnionym w osobną diecezję. Tak po­ w stała oddalona enklawa poznańska na Mazowszu południow ym 49. Po­ gląd ten jest lepiej udokum entow any od sądu M. G ę b a r o w i c z a , przyjm ującego nadanie terytorium czerskiego dla Poznania w pierwszej połowie X II w .50 Jednocześnie J. Nowacki w ysunął tezę, iż w 1075 r. powołane zostało do życia (obok kilku innych — płockiego, kaliskiego i białogardzkiego, biskupstwo południowo-mazowieckie ze stolicą w Grodźcu. Zostało ono jednak stosunkowo rychło — około 1124 r., tj.

45 K D W lkp. t. I, n r 7. B u lla w y m ie n iła Ł ęczycę, S iera d z, S p icy m ierz, W olborz, R ozprzę, Ż arnów , S k rzyn n o i M ałogoszcz. N a tem a t p r o w in c ji łęcz y ck iej por. S . Z a j ą c z k o w s k i , S tu d ia nad, te r y to r ia ln y m fo r m o w a n ie m z ie m i łę c z y c k ie j, i s ie r a d z k ie j, Łódź 1951, s. 16-^20: t e n ż e , U w a g i, s. 297 m., 314 п.; 11 L a l i к, op. cit., s. 13, 20„ 33 n.

44 T ak sąd ził S. A r n o l d , op. cit., s. 339.

4i W p o ło w ie X II w . k sią żę sa n d o m iersk i H en ryk n a d a ł k la szto ro w i w C zer­ w iń sk u targ w e w si K och ów , leżącej n ied a lek o S ie c ie c h o w a (C D M as. nr 78). N a tem a t zasięgu p ro w in cji san d o m iersk iej zob. T. L a l i k , S a n d o m ie r s k ie w e w c z e ś ­ n ie js z y m śr e d n io w ie c z u . . P r o w in c ja , k s ię s tw o , w o je w ó d z tw o , [w :] S tu d ia S a n d o ­ m ie r s k ie , 1967, s. 41 n.

48 K D W lkp. t. I, n r 599, k o śció ł w G órze (K alw arii) in a r c h id ia c o n a tu C y m e n - si. W 1231 r. K onrad m a zo w ieck i u w o ln ił od słu żeb n o ści i p o słu g w s ie b isk u p stw a p ozn ań sk iego, leżą ce w o k ręg a ch g rod ow ych C zerska, S o ch a czew a i Skrzyrm a, CDM as., nr 303.

41 Por. S. A r n o 1 d, op. cit., s. 330­

48 J. S z y m a ń s k i , B is k u p s tw a ' p o ls k ie w w ie k a c h śre d n ic h . O rg a n iza cja i fu n k c je , [w:] K o śc ió ł w P o lsce t. I, K ra k ó w 1968, s. 220 n.

43 J. N o w a c k i , op. cit., t. I, s. 44— 48, t. II, s. 8— 10.

50 M. G ę b a r o w i c z , M ogiln o—P ło c k —C z e r w iń s k . S tu d ia n a d o rg a n iza c ją k o ś ­ cio ła na M a z o w s zu w X I i X I I w ., [w:] P ra ce h is to r y c z n e w 3 0 -lecie d zia ła ln o śc i p r o f e s o r s k ie j S. Z a k r z e w s k ie g o , L w ó w 1935, s. 150 nn.

podczas legacji kardynała Idziego z Tusculum zlikw idow ane51. Pomysł autora znalazł przychylny oddźwięk w lite ra tu rz e 52. Dowody źródłowe (ze względu na wagę spraw y zostały tu przytoczone za autorem) są na­

stępujące: " ?

1. W Provinciale k u rii rzym skiej z końca X II w. znajduje się wzm ianka: In Polonia archiepiscopatus Kenesensis habet hos sujfraga-

neos: Vredicilatensem , Lubicensem , Cuiaviensem, Plozensem, Cracobien- sem , Poznaniensem, M azoviensem, Pomeraniensem.

2. Inne Provinciale kurii, drukow ane w 1503 r. według egzemplarza kancelarii papieskiej donosi, że: In Polonia arehiepiscopus Gnesnensis

hos habet suffraganeos: Bratislaviensem, Mazoviensem, Canimensem, Plocensem, Cracoviensem, Poznaniensem, Wladislaviensem, Lubucensem, Carbinensem, Pom eranensem 5S.

W ykaz te n odzwierciedla (zniekształcone) stosunki XII-wieczne — biskupstw o pomorskie ze stolicą w K am ieniu już w 1188 r. uzyskało egzempcję od w ładzy m etropolitalnej G n iezn a54. J. Nowacki zauważył, że w tekście 2 „przez pom yłkę podano — biskupa poznańskiego powtór­ nie jako krobskiego (carbinensem )” 5S. Znaleźć tu można także drugi dublet: Canim ensis — Pomeranensis. Uwzględniając wynikające z braku w ystarczającej znajomości geografii upodobanie pisarza rzymskiego do „m nożenia” liczby biskupstw , można uznać diecezję mazowiecką za dublet płockiej. Wniosek ten odnosi się również do tek stu 1.

U przednio już w spom niałem, że biskupstw o płockie było w X II— —·ΧΙΙΙ w. określane zam iennie jako mazowieckie. W bulli Innocentego II z 1133 r. w ystępuje jako Mazovia, późniejsze przekazy określają je głów­ nie term inem ecclesia m asoviensis. O kreślnik „płocki” staje się częstszy w X III w.56. L ista biskupów G alla A n o nim a57 (wymienił on arcybiskupa M arcina, biskupa płockiego Szymona, poznańskiego Pawła, krakowskie­ go M aura i w rocław skiego Żyrosława) przeczy tezie autora o powołaniu około 1075 r. obok płockiego także biskupstw (południowo) mazowieckiego, kaliskiego i białogardzkiego. Nie widać powodu, dla którego kronikarz m iałby pom inąć k ilk u biskupów tym bardziej, że wymienionych przez siebie określa pontifices Polonie regionis, co sugeruje kompletność wy­ kazu.

R ezultatem pow yższych rozw ażań jest wniosek, że istnienie w X I/ /X II w. biskupstw a południowomazowieckiego obejmującego terytorium przyszłego archidiakonatu grójeckiego (czerskiego) jest mało prawdopo­ dobne. S tąd też nazw a tej dom niem anej diecezji nie może służyć jako arg u m en t za „m azowieckością” tery to riu m czerskiego w dobie plemien­ n e j czy w czesnopaństw ow ej58. Biskup poznański zarządzał w XI—X II w. odległą enklaw ę sw ej diecezji delegując zapewne pełnomocnika. Nic pewnego o tym jednak nie wiadomo.

P ow staje teraz pytanie o lokalizację stolicy wyodrębnionego w drugiej połowie X I w. pod w zględem adm inistracyjnym i kościelnym terytorium

51 J. N o w a c k i , o p . cit., t. I, s. 49—51, t. II, s. 10 n ., 298.

58 Z a a p ro b o w a ł tę h ip o te z ę H. Ł o w m i a ń s k i , o p . cit., t. ІЦ , s. 140 m. и J·. N o w a c k i , op. cit., t. II, s. 298.

P o tw ie r d z o n o ją w 1217 r. — H is to r ia P o m o r z a t. I: do r o k u 1466, cz. 2, P o z n a ń 1972, s. 75 n. w J. N o w a c k i , o p . cit., t. I, s. 50. “ C D M as., p a s s im . и G a ll, lib . I, lis t. . , . *e W te n sp o só b w y k o r z y s ta ł h ip o te z ę J. N o w a c k i e g o H. Ł o w m i a ń s k i , por. p rzy p is 52.

Mazowsza południowego. W świetle ostatnich badań archeologicznych w ydaje się, że jedynym kandydatem do tego miejsca jest Czersk. W po­ łowie XI w. zbudowano tu obszerny i dobrze umocniony g ró d 59. Możli­ we, że inw estycję tę należy związać z w yodrębnieniem adm inistracyj­ nym Mazowsza płd., dokonanym w toku określania granic nowych pro­ w incji (w tym konkretnym przypadku chodziłoby o zerwanie domnie­ m anych związków z Łęczycą w ram ach terytorium poznańskiego). Gród potężnie obwarowany (szerokość wałów u podstaw y 20 m) z rozległym podgrodziem, dwie kam ienne św iątynie romańskie — kaplica grodowa św. Piotra i kościół parafialny, położony na podgrodziu, kilkuset miesz­ kańców zajm ujących się m.in. rzemiosłem i biorących udział w wymia­ nie handlowej, także dalekosiężnej — oto obraz czerskiego kompleksu osadniczego w drugiej połowie X I w i pierwszej połowie X II w. 60 W po­ bliżu kaplicy św. Piotra odkryto bogato wyposażony grób — zapewne ko­ mesa grodowego czerskiego 62. Oczywiście dane archeologiczne nie rozstrzy­ gają bezpośrednio kw estii podziału terytorialnego i lokalizacji głównych ośrodków adm inistracyjnych. Niemniej w Polsce wczesnopiastowskiej centra adm inistracyjne pokryw ały się w zasadzie z osadniczymi. Czersk był ośrodkiem głównym jakiegoś obszaru, którego wielkość można okre­ ślić tylko hipotetycznie. Myślę, że w kontekście poprzednich rozważań lokalizacja w Czersku stolicy wyodrębnionego terytorium w granicach odpowiadających, naturalnie w przybliżeniu, granicom późniejszego ar­ chidiakonatu południowomazowieckiego, nie jest rzeczą nieprawdopodob­ ną. Może, jak przypuszczał T. Lalik, terytorium to było osobną prow in­ cją 62. Nie wiadomo też, gdzie mieściła się w drugiej połowie X I w. i w pierwszej połowie XII w. stolica kościelna Mazowsza płd. (w pierw szej połowie XIII w. na pewno był nią Grodziec) 63. Granice kościelne i pań­ stwowe w X—X II w. w zasadzie pokryw ały się ze sobą, także centra wyodrębnionych terytoriów były tak siedzibami władz adm inistracyj­ nych jak i głównymi ośrodkami kościelnym iM. Stąd wnosić można, że centrum kościelnym Mazowsza płd. był w X I/X II w. Czersk, potem (w drugiej połowie X II w.?) nastąpiło przeniesienie głównego ośrodka do Grodźca 65. Jak długo terytorium czerskie zachowało odrębność admi­ nistracyjną? Wiadomo, że w XI w. nie sięgała tu prow incja mazowiecka, istnieją jednak dane, świadczące o tym , że Mazowsze (dzielnicowe) się­

и J. R a u h u t o w a, op. cit., s. 49 run.

M T am że. R e lik ty obu k o ścio łó w z a ch o w a ły się w p o sta ci b lo k ó w w a p ien n y ch , z n a jd o w a n y ch w w y p e łn isk a c h ja m gro b o w y ch w czesn o śred n io w ieczn eg o cm entarza, m .in. zn alezion o fra g m en t a r c h iw o lty z k a p lic y św . P io tra (tam że, s l 67).

81 Z naleziono m iecz, zło ty p ierścień , w łó c z n ię , d w ie m isy z brązu. J. R a u h u - t o w a, op. cit., s. 162, uw aża, iż grób te n to je d e n z „ n ajb ogatszych p o ch ó w k ó w d o sto jn ik ó w św ieck ich zn an ych z ziem P o lsk i”.

•8 T. L a l i k , O rg a n iza c ja , s. 14. A u tor stw ierd za ł „brak — — grodu, k tó ry m ó g łb y tr w a le sta n o w ić sied zib ę p r o w in c ji p o łu d n io w o m a z o w ie c k ie j”. O b ecn ie ten brak z o sta ł u zu p ełn ion y.

83 J. N o w a c k i , op. Cit., t. II, s. 298 . W G rodźcu istn ia ła w ó w cza s k o leg ia ta , z k tórą b y ł z w ią za n y ty tu ł arch id ia k o n a tu p o łu d n io w o m a zo w ieck ieg o .

e‘ W szy stk ie sto lic e b isk u p ie m ie śc iły się w g łó w n y ch ośro d k a ch p row in cji. N ie m a ją ce sw o ic h b isk u p ó w Ł ęczyca i S a n d om ierz b y ły sied zib a m i d u żych k o le ­ giat. Por. T. L a l i k , O rg a n iza cja , s. 13.

, S S. S u c h o d o l s k i , G ró je c w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n y w ś w ie tle ba d a ń w y ­ k o p a lis k o w y c h p r z e p r o w a d z o n y c h w 1 1976 r., „S p raw ozd an ia A rch eologiczn e” Ł X X X I, 1979, s. 221 n., sądzi, że w d rugiej p o ło w ie X II w . G rodziec sta ł się ta k ­ że g łó w n y m o środ k iem p o lity czn y m M azow sza płd. B rak jed n ak d o w o d ó w z a ­ rów n o h isto ry czn y ch , jak a rch eo lo g iczn y ch (p oszu k iw an ia d om n iem an ego grodu nie

gało w drugiej połowie X II w. na południe od Wisły ee. Świetność Czer­ ska w pierwszej połowie X II w. sugeruje, że za Krzywoustego Mazowsze południowe utrzym ało swój odrębny status. Może już w 1138 r. włączo­ no terytorium czerskie do dzielnicy Bolesława Kędzierzawego? Likwida­ cję odrębności adm inistracyjnej Mazowsza południowego ułatw iło całko­ w ite zniszczenie grodu czerskiego podczas w alk w ew nętrznych w Polsce w latach czterdziestych X II w . 67

R e a s u m u j ą c powyższe wywody można stwierdzić, że:

1. Terytorium południowomazowieckie stanowiło we wczesnym śre­ dniowieczu wyodrębniony antroporegion;

2. Mazowsze południowe nawiązywało cechami k u ltu ry m aterialnej do obszaru środkowopolskiego, zdecydowanie różniąc się w tym zakresie od ziem leżących na północ od równoleżnikowego biegu Wisły;

3. Około połowy XI w. nastąpiło wyodrębnienie Mazowsza południo­ wego w osobną jednostkę adm inistracyjną, zgromadzone poszlaki (oma­ wiane terytorium nie wchodziło w skład żadnej z sąsiednich prowincji; wyodrębnienie kościelne, istniejące już w X II w. zapewne towarzyszyło adm inistracyjnem u; świetność Czerska w X I—XII w. czytelna w m a­ teriałach archeologicznych) wskazują, że w XI—XII w. mogła istnieć prowincja południowomazowiecka ze stolicą w Czersku.

4. Około połowy XII w. terytorium czerskie weszło w skład dziel­ nicy mazowieckiej, m niej więcej w tym samym czasie uległ zniszczeniu ośrodek główny — Czersk.

Z I E M I A C Z E R S K A W Χ Ι Π W IE K U

Około 1199 r. nastąpił podział dawnego księstw a Kazimierza Spra­ wiedliwego między jego synów. Leszek otrzym ał ziemię krakowską, san­ domierską i łęczycko-sieradzką, K onrad — Mazowsze i K u ja w y 68. Dziel­ nica mazowiecka pod rządam i K onrada obejmowała bez w ątpienia tereny na lewym brzegu Wisły. W 1206 r. książę Mazowsza rozstrzygnął spór między m inisteriałam i a wojewodą Pękosławem Lasocicem o wieś Górę, na korzyść wojewody, zatwierdził też w jej posiadaniu obdarowany nią klasztor w Jeżowie 69. Dziewięć lat później K onrad nadał tem u klaszto­ rowi im m unitet sąd ow y70. 'Dokument ten został w ystaw iony w Gąbinie. W 1221 r. w W iskitkach darował książę klasztorowi czerwińskiemu wieś „Zlovono” 71. W tym samym roku przebyw ał u jego boku kaszte­ lan sochaczewski F a lę ta 72. Rok później K onrad w ystaw ił w Trojanowie

•® Przed 1176 r. K a zim ierz S p r a w ie d liw y naidał w ie ś G órę pod J eżo w em k o m e ­ so w i L asocie (K D W lkp. s. n., z. 1: D o k u m e n ty o p a c tw a b e n e d y k ty n ó w w L u b in iu z X III—X IV w ., w y d Z. P e r z a n o w s k i , W arszaw a 1975 [cyt. dalej: K D W lkp. s. n.], n r 2). K sią żę ten p e łn ił fa k ty czn ie rząd y w d z ie ln ic y m a zo w ieck iej — B o le ­ sła w K ęd zierzaw y z le c ił m u op iek ę nad sw y m m a ło letn im sy n em L eszk iem . K onrad I, pan u jący n a M azow szu od 1199— 1200 r. d o w o d n ie p o siad ał obszar aż po P ilicę; por. n astęp n ą część pracy.

βϊ J. R a u h u t o w a , op. cit., s. 163.

88 O. Ba 1 z e r, G en ea lo g ia P ia stó w , L w ó w 1895, s. 266 η.: B. W ł o d a r s k i , P o lity c z n e p la n y K o n ra d a I, k się c ia m a z o w ie c k ie g o , T oruń 1971, s. 7.

«* K D W lkp. а. n., nr 2. 70 CDM as., n r 184. 71 T am że, n r 209.

78 T am że, nr 210. J e st o n św ia d k iem n a d a n ia w s i G lin k i k la szto ro w i c z e r w iń ­ sk iem u . To p ierw szy , zn a n y k a sz te la n soch aczew sk i.

pod Sochaczewem dwa przyw ileje dla kanoników z C zerw ińska7S. W 1224 r. klasztor cysterski w Sulejowie został obdarowany przez księ­ cia m. in. Iłowem (wraz z kościołem )74. Datę 1231 nosi przyw ilej dla biskupstw a poznańskiego, w którym K onrad uwolnił villas Poznanien-

sis ecclesie per Sochacev et Cirsk, et per Scńnno constitutas od opłat

i ciężarów praw a książęcego75. N aturalnie grody te w ystępują jako de- sygnaty swoich okręgów. 7 listopada tego roku w ystaw ił książę doku­ m ent w Warce 7e. Można więc stwierdzić na podstawie powyższego zesta­ wienia, że ziemie położone między środkową Wisłą i dolnym Bugiem a dolną Pilicą należały do dzielnicy Konrada I, co więcej, były objęte nazwą Mazowsza, bowiem książę do roku 1233/34 w ystępuje w doku­ m entach jako du x Mazovie et Cuiavie lub rzadziej tylko jako dux Μα-

zovie. Zm iany tytułu księcia, jakie nastąpiły później, wiązały się z roz­

szerzeniem terytorium jego w ładztwa. Zapewne już w 1229 r. opanował on ziemię łęczycko-sieradzką77. W rok później był także władcą San­ domierza, poruczając niebawem rządy nad tą dzielnicą najstarszem u sy­ nowi B olesław ow i78. Sandomierskie zostało rychło przez K onrada u tra ­ cone (1232), ale terytorium łęczycko-sieradzkie okazało się trw ałym na­ bytkiem księcia mazowieckiego, k tóry właśnie w Łęczycy ulokował sto­ licę swego władztwa. Równocześnie (tj. na początku lat trzydziestych) przekazał rządy nad K ujaw am i młodszemu synowi K azim ierzow i79, na­ tom iast nad Mazowszem — niefortunnem u księciu sandomierskiemu — Bolesławowi. 13 grudnia 1234 Konrad, książę Łęczycy i Bolesław, książę Mazowsza w ystaw ili w Grodżcu przywilej dla biskupstw a poznań­ skiego 80. Obydwaj książęta będą już konsekwentnie trw ali przy powyż­ szej tytu laturze (w przypadku Konrada — od 1241 r. z dodatkiem skład­ nika krakowskiego).

Powstaje pytanie, jak przebiegała granica księstw a łęczyckiego z wy­ odrębnioną około 1234 r. dzielnicą mazowiecką. O. B a l z e r sądził, że Bolesław w ładał zarówno Mazowszem północnym, jak południowym f1. Spośród nowszych badaczy pogląd ten podzielił S. Z ajączkow ski82. Ana­ lizując wykonywanie władzy zwierzchniej (jurysdykcji) przez K onrada na poszczególnych obszarach, autor doszedł do wniosku, że w skład dziel­ nicy tego księcia wchodziły kasztelanie: łęczycka, rozpiierska, spicym ier-

ska, sieradzka, wolborska oraz opole ch rop sk ie83. Ostatecznie przekonał autora przekaz rocznika kapituły poznańskiej, zaw ierający opis w yda­

75 T am że, nr 211—212. « CDM as., nr 232. n T am że, n r 303. 78 T am że, n r 309—310.

77 Z e sta w ił a rg u m en ty za tą datą S . Z a j ą c z k o w s k i , S tu d ia , s. 31 П; Por. n a stę p n y p rzypis.

7* S tą d też ju ż przed 1234 r. w y s tę p o w a ły sp orad yczn ie „ n iem a zo w ieck ie” sk ła d n ik i ty tu la tu r y K onrada — łę c z y c k i (1230; 1231) — CDM as., nr 282, 309— 310 i sa n d o m iersk i (1231) — tam że, nr 309— 310.

79 K azim ierz w y stę p u je jak o k sią żę k u ja w sk i ju ż w 1231 r. (CDM as., nr 305). Por. Z. G u i d o n , J. P o w i e r s k i , P o d z ia ły a d m in is tr a c y jn e K u ja w i z ie m i d o ­ b r z y ń s k ie j w X I I I —X I V w ., W arszaw a 1974, s. 177 n.

80 C DM as., nr 350.

fl O. B a l z e r , op. cit., s. 285, 312. B o le sła w m ia ł w y d z ie lić po śm ierci ojca (31 sierp n ia 1247) d zieln icę czersk ą sw em u m łod szem u b ratu S ie m o w ito w i.

82 S. Z a j ą c z k o w s k i , S tu d ia , s. 35—37. A u tor w y z n a c z y ł n e g a ty w p o łu d ­ n io w ej części d zieln icy B o lesła w a , rozp atru jąc za sięg k o m p eten cji tery to ria ln y ch

K onrada.

rzeń z 1247 г., który „obszar podległy bezpośrednio w ładzy Konrada m a­ zowieckiego określa najdokładniej” 84. Rocznik donosi o śmierci księcia łęczyckiego, który pozostawił swe ziemie najmłodszem u synowi Siemo- witowi. Testam entu K onrada nie uznał jednak Kazimierz kujawski, któ­ ry zajął Łęczycę, Spicymierz, Sieradz i Rozprzę, w ykorzystując bezczyn­ ność młodszego brata, zajętego pogrzebem o jc a 83. Poszkodowany Sie- muwit, miał zdaniem autora otrzymać ziemię czerską od księcia mazo­ wieckiego Eolesława. Od razu trzeba zaznaczyć, że przedstawiona in ter­ pretacja tekstu rocznika, iż pozostawione Siemowitowi księstwo łęczyckie składało się z później wymienionych okręgów grodowych, nie jest by­ najmniej konieczna. W zasadzie są to dwie odrębne inform acje: 1. Cun~

rndvs — — obiit, S e m o v ito ---ducatum suum relinquens; 2. Kazi-m i r u s --- LanciciaKazi-m, SpiciKazi-mierz, Siradz et R o s p r a Kazi-m --- occupavit.

Na pewno grody te leżały w księstwie łęczyckim, czy jednak rocznikarz wymienił wszystkie kasztelanie księstwa, czy tylko ich część — na to pytanie, na podstawie analizy tego tekstu odpowiedzieć niepodobna. Z od­ m iennym poglądem w ystąpił B. W ł o d a r s k i . Uznał on, że południową częścią Mazowsza w ładał K onrad, nastom iast Eolesławowi przypadła w udziale jedynie północna część tej k rainy z Płockiem i Wizną 8e. Posia­ danie terytorium południowomazowieckiego gwarantowało Konradowi bezpośredni kontakt z zaprzyjaźnionym księciem halickim Danielem, po­ za tym łańcuch ziem między górną Pilicą a Liwcem i dolnym Wieprzem otaczał Małopolskę, zaś aspiracji do panowania nad Krakowem Konrad nie potrafił się nigdy w y rz e c 87. A utor zwrócił też uwagę, że granica między dzielnicą kujaw ską Kazimierza a mazowiecką Bolesława, w y­

tyczona w dokumencie z 2 lipca 1236 nie przekraczała W isły 88.

Cała spraw a znajduje w yraźne rozwiązanie w świetle bezpośrednich danych źródłowych. W niedatow anym dokumencie, zapewne z lat czter­ dziestych X III w., Konrad, jako książę Łęczycy, nadał szereg ulg wsiom należącym do biskupstw a płockiego, które leżały in dominio nostro, sci­

licet ex hac parte W isie 89. Już to sformułowanie pozwala wnioskować,

iż dom inium K onrada opierało się na północy o Wisłę. Dokument wy­ mienia też trzy wsie obdarzone specjalnym i przyw ilejam i: Łąki, Popła- cin i Suchodół. Dwie ostatnie (Łąk nie udało się zidentyfikować) leżą nad Wisłą, na jej lewym brzegu. Oczywiście dane te nie przesądzają, na jak długim odcinku Wisła była granicą dziedzin K onrada i Bolesława. W 1240 r. na wiecu w Iłowie książę łęczycki zamienił z kanonikami czer­ wińskimi wieś Borzęcin (na płn-wsch. od Błonia) na „Popen” i Służew 90. Tę ostatnią miejscowość nadał w 1245 r. komesowi G otardow i91. W obu

M T am że, s. 36.

“ R o c zn ik k a p itu ły p o z n a ń s k ie j, w y d . B. K ü r b i s , M PH s. n. t. V I, W arsza­ w a 1962, s. 24.

“ В. W ł o d a r s k i , R y w a liz a c ja o z ie m ie p r u s k ie w p o ło w ie X III w ., T oruń 195&, s. 28 п.; au tor p o w tó rzy ł tę h ip otezę w p racy P o lsk a i R u ś 1194— 1340, W ar­ sza w a 1966, s. 124, 171.

87 B. W ł o d a r s k i , R y w a liz a c ja , s. 28, przyp. 105.

88 T am że, s. 28. D ok u m en t z 1236 r. — C DM as., n r 361. R ów n ież A. G i e y ­ s z t o r , K s z t a ł t y W a r s z a w y , „ B iu lety n H istorii S ztu k i i K u ltu ry ” r. IX , 1947, nr 1—2, s. 165, uw aża, iż M azow szem płd. w ła d a ł K onrad, u m ieszcza n a w e t w C zer­ sku sto lic ę jego k sięstw a .

88 CDM as., n r 381. W y d a w ca o p a tr z y ł go datą 1238— 1247. 50 Tam że, n r 406.

*l J. N o w a c k i , N ie zn a n e -d o k u m en ty X III w ., „N asza P rzeszło ść” t. IV, 1948, nr 3. P rzy w ilej zo sta ł w y s ta w io n y w C zersku.

powyższych przypadkach K onrad powoływał się na konsens swych sy­ nów. Książę mazowiecki Bolesław nie był jednak specjalnie wyróżniony. W dokumencie z 1245 r. udzielił zgody na równi Bolesław, Kazimierz kujaw ski i S iem ow it82. W 1241 r. K onrad nadał im m unitet sądowy wsiom należącym do scholasterii płockiej: Mistrzewicom i Czerniewi­ com 93. W 1246 r. książę łęczycki w ystawił dokument w Ja sień cu 94. Po­ wyższe dane, pochodzące z aktów niewątpliwie autentycznych można ostrożnie uzupełnić inform acjam i, zaczerpniętymi z dokumentów, któ­ rych przekazy budzą wątpliwości. Około 1240 r. K onrad zamienił wieś W arkę na Lechanice i Opożdżew z wdową po Myśliborze i jej synem A lbrechtem 9S. Zachowany tekst pochodzi dopiero z XVI w., jest też po­ ważnie zniekształcony przez w ielokrotną kopiow anie96. Mimo oczywi­ stych w trętów , jego osnowa opiera się zapewne na danych autentycz­ nych 97. Analogiczna analiza dokumentów Bolesława Konradowica w yka­ zała, że jego dzielnicą było Mazowsze północne98. Pewne wątpliwości może budzić inform acja dokum entu tego księcia z 1247 r., w którym po­ zwolił on Lasocie — cześnikowi dworu swej m atki nadać biskupstw u płockiemu wieś Żukowo " . H. P a s z k i e w i c z był przekonany, że cho­ dzi o osadę tej nazwy położoną pod Sochaczewem i sądząc za S. A r n o l ­ d e m , iż kasztelania sochaczewska należała do ziemi czerskiej, konklu­ dował że Bolesław tę ostatnią posiadał 10°. N om enklatura tego typu jest jednak obficie reprezentow ana na obszarze obu części Mazowsza. Ponie­ waż dokum ent mówi o kościele istniejącym w tej miejscowości, trzeba więc jej szukać wśród późniejszych parafii. Nie ulega wątpliwości, że chodzi w tym przypadku o Żukowo w ziemi wyszogrodzkiej — wieś ta (siedziba parafii) była w XVI w. własnością kościelną ш . Sądzę, że po­ wyższe rozważania upoważniają do odrzucenia tezy S. Zajączkowskiego, k tó ry nie wziął pod uwagę dowodów sprawowania przez K onrada w ła­ dzy zwierzchniej na Mazowszu południowym. G ranica księstw łęczyc­ kiego i mazowieckiego biegła wzdłuż Wisły, jak się domyślać należy, aż po okolice Jazd o w a102. W 1240 r. Bolesław obdarzył im m unitetem posiadłości klasztoru w Czerwińsku, stąd wniosek, że przynajm niej więk­ szość z nich leżała w jego księstwie 103. W zw artej grupie dóbr, znanych z przyw ileju legata Opizona (1254 r.), najbardziej na południe w ysunięte

и Tam że: — —■ cu m o m n i c o n se n su e t v o lu n ta te n o stro ru m d ile c to r u m f ilio - ru m B. M azQ viensi e t K . C u y a v ie n s i d u c ib u s e t S e m o v y th . W d ok u m en cie z 1240 r. w y ttą p iła ogóln a form u ła a n n u e n te u x o r e m ea e t filiis (CDM as., nr 406).

S3 T am że, n r 408. C zern iew ic (C im e v ic i) n ie udało sie z id e n ty fik o w a ć . Z a p ew ­ n e n ie ch od zi o m iejsco w o ść tej n a zw y na płd. o d R aw y. O bie w sie le ż a ły b o w iem s u p e r flu v iu m B zu ra.

m K D W lkp. t. I, n r 597. 83 T am że, nr 397b.

·· S k o m p lik o w a n ą f ilia cję p r z e d sta w ił J. K. K o c h a n o w s k i , C D M as., s. 467. n T am że, Por. też u w a g i E. S u c h o d o l s k i e j , R e g e s ty d o k u m e n tó w m a z o ­ w ie c k ic h z la t 1248— 1345, W arszaw a—Ł ódź 1980, s. 35—37 p o św ięco n e tr a n su m p to - w i naszego d yplom u, w y sta w io n e m u p rzez ks. czersk ieg o K onrada w 1284 r.

•e C DM as., n r 388, 389, 392, 398, 399, 400, 446, 450, 453, 463, 464, 473, 474. 8S T am że, n r 473.

100 H. P a s z k i e w i c z , Z ż y c ia p o lity c z n e g o M a zo w sza w X I I I w . R z ą d y Z ie ­ m o w ita K o n ra d o w ic a , [w :] K się g a k u c zc i O sk a ra H a leck ieg o , W arszaw a 1935, s. 207. A u tor n ie c o z r e fle k to w a ł się p r ż f k oń cu sw e g o w y w o d u pisząc: „A le p rzy­ zn a ję --- to arg u m en t n iezb y t p e w n y ”.

101 A H PM , m apa. Istn iała te ż w ie ś p ara fia ln a Ż ukow o w p o w iecie b łoń sk im , a le b y ła ona w X V I w . w ła sn o śc ią k ró lew sk ą .

102 Por. o m a w ia n y ju ż d ok u m en t CDM as., n r 389. 105 T am że, n r 400.

są: Łomna, Wieliszew, Łaziska i Skrzeszew î04. Położone jeszcze dalej w tym kierunku nieliczne wsie klasztoru, znajdowały się już w księstwie Konrada. Dotyczy to Służewa i Eorzęcina 103. O dalszym przebiegu gra­ nicy nie można nic powiedzieć. Należy zaznaczyć, że władztwo Bolesła­ wa było określone jako Mazovia 106, natom iast księstwo łęczyckie Kon­ rada rozciągało się na. Sochaczew, Białą i Czersk.

Jak widać w pierwszej połowie X III w. ujaw nił się, podwójny zasięg terytorialny term inu Mazowsze. W latach 1200 — około 1234 obej­ mowało ono tereny po Pilicę, z kolei w latach 1234— 1248 opierało się 0 prawy brzeg WTisły. Jest rzeczą ciekawą, że w drugiej połowie X III w. zwycięży węższe pojmowanie Mazowsza, nawiązujące zapewne do zna­ czenia pierwotnego (zob. poprzednią część p ra c y )107. Oderwanie te ry ­ torium południowomazowieckiego od ziem leżących na północ od Wisły może świadczyć o tradycjach niedawnej odrębności i niepełnej asym i­ lacji obu obszarów. Mazowsze południowe posiadało w ram ach księstwa łęczyckiego specjalny status adm inistracyjny. Wśród świadków doku­ mentów K onrada z lat czterdziestych X III w. spotykam y czerskich urzędników ziemskich. 15 lipca 1242 w przyw ileju dla klasztoru tyniec­ kiego świadkował wojewoda czerski S ą d 108. Można go zidentyfikować z tegoż imienia kasztelanem wiślickim, w ystępującym 30 czerwca 1244 1 wojewodą sandomierskim poświadczonym 30 m arca 1246 109. Pod ro­ kiem 1248 źródła ruskie donoszą o Sądzie (ty tu łu ją go wojewodą) — dowódcy małopolskiego korpusu posiłkowego, przysłanego przez Bole­ sława Wstydliwego Danielowi halickiemu, który w ypraw ił się na Jać- w ingów n0. Pierw szy wojewoda czerski pochodził więc z Polski połud­ niowej i był zapewne jednym z małopolskich stronników Konrada. Do­ myślać się można, że po klęsce księcia łęczyckiego pod Suchodołem (1243 r.) przeszedł na stronę zwycięskiego Bolesława. Następcą Sąda był wojewoda Wojciech, po raz pierwszy w zm iankowany 2 października 1246 m . Co praw da lekcja dokum entu palatinus Chir nie pozwala z ca­ łą pewnością twierdzić, iż chodzi o Czersk, jednak wątpliwości roz­ w iewają późniejsze wzmianki źródłowe ш . W 1249 r. świadkował w do­ kumencie Kazimierza kujawsko-łęczyckiego comes Woichec, palatinus

CDPoL t. I, nr 43. I“ CDM asi, nr 406.

10* B o lesła w od 1234 r. k o n se k w e n tn ie ty tu łu je s ię w d ok u m en tach k się c ie m M azow sza, por. przyp. 98.

107 W p o ło w ie X IV w ., g d y n ik t n ie w ą tp ił, że C zersk le ż y n a M azow szu fu n k cjo n o w a ło jeszcze, jak o r e lik t, p o jm o w a n ie M azow sza jak o p raw obrzeża W isły, por. H. R u t k o w s k i , P o c z ą tk i t y t u łu k się c ia w a r s z a w s k ie g o w X I V w ., [w :] W a rsza w a Ś re d n io w ie c z n a , z. 2, W arszaw a 1975, s. 167. P or. te ż sfo rm u ło w a n ie do­ kum entu K azim ierza W ielk ieg o z 1351 r.: te r r a seu d o m in io P lo c e n si, v id e lic e t W ysn en si e t Z a k r o c zim e n si a qu o d en o m in a c io n e m seu a p p e lla c io n e m te r r a M a - zo v ie n s is c e n se tu r h a b e re (Iu ra M a so via e T e r r e s tr ia . P o m n ik i d a w n e g o p r a w a m a ­ zo w ie c k ie g o zie m sk ie g o t. I, w y d . J. S a w i c k i , W arszaw a 1972 [cy t. dalej: IM T]), nr 10.

108 KDK1. Tyn., cz. I, n r 18: S u d o , p a la tin u s de C y m s k o .

im CDM as., nr 451, 468.

ito Ip a tte w s k a ja le to p is , P S R L t. II, S . P eterb u rg 1908, w y d . 2, s. 810. Por. B. W ł o d a r s k i , A lia n s r u s k o -m a z o w ie c k i z d r u g ie j p o ło w y X I I I w . K a r ta z d z ie ­ j ó w K o n ra d a II M a z o w ie c k ie g o , [w:] S tu d ia h is to r y c z n e k u c z c i S. K u tr z e b y t. II, K rak ów 1938, s. 613, te ż p rzyp . 5.

1,1 K D W lkp. t. I, n r 597: A lb e r tu s p a la tin u s C h ir. i a Z e sta w ił je H. P a s z k i e w i c z , opt cit., s. 206.