„Powiat grodzisko-mazowiecki w rozwoju historycznym (XIX-XX w.)”, Andrzej Stawarz, Grodzisk Mazowiecki 1995 : [recenzja]

480

m yw ała się ze służby, dalsze 22% trudniło się produkcją rzem ieślniczą i przetwórstwem. Przed­ staw iciele w olnych zaw odów (prawnicy, lekarze, n au czyciele) stanowili 6,7%, a kupcy 5,3%.

Jak można było się spodziewać obie ostatnie grupy zaw odow e były skoncentrowane w czterech parafiach centralnych. Sektory produkcyjne, jak np. browarnictwo, dom inow ały w zachodniej części miasta dysponującej stałym dostępem do w ody. Natom iast piekarze i rzeźnicy byli rozm ieszczeni bardziej równom iernie. Interesująco przy tym wypadła próba autorki dynam icznego porównania hierarchii zaw odów na przestrzeni XVII stulecia z szacunkiem udziału w nich m ieszczaństw a (s. 158- -166).

Z badań H.M. D ingw all w yłania się ponadto interesujący obraz zmian w poziom ie zatrudnie­ nia w największym m ieście szkockim u schyłku X V II w. pom iędzy kupcami a w ykonującym i w olne zawody. Ci ostatni zwiększali swoją liczebność podczas gdy kupiectwo przeżyw ało w id oczn y regres.

W trzeciej, najkrótszej części (składającej się bow iem tylko z jednego rozdziału, s. 2 4 7 -2 7 1 ) autorka om awia dość enigm atycznie funkcjonow anie środow iska tamtejszych pauprów. W prawdzie wyzyskane przez H.M. Dingwall źródło podatkowe nie stwarzało zbyt dużych m ożliw o ści szerszego przedstaw ienia p ołożen ia i liczebności uboższych warstw ludności Edynburga w X V II w. jednakże ta interesująca problematyka została potraktowana w książce zbyt marginalnie. Dodajm y tylko za autorką, że ok. 1/4 obyw ateli Edynburga żyła poniżej granicy poziom u ubóstw a lub też na jego granicy, zaś tylko 2 -4 na stu otrzym ywało regularną pensję lub inny stały dochód.

W sumie książka Helen M. D ingw all daje nie tylko gruntowne ośw ietlen ie zasygnalizow anych spraw sp ołeczn ości Edynburga, ale w zbogaca pow ażnie naszą ogólną w iedzę o fenom ie rozwoju europejskiego miasta w czesn onow ożytn ego. I tak w stolicy Szkocji, odm iennie niż np. w Londynie, motorem najbardziej dynamicznego rozwoju miasta b yły średniej w ielk ości zespoły kupców i przed­ staw icieli w oln ych zaw odów . Praca o Edynburgu budzi w czytelniku zaciekaw ienie, także od strony m etodycznej (w podsum owaniu interesujący ranking czynników urbanizacyjnych) i skłania do refleksji na temat m ożliw ości badawczych w ielości p oziom ów statusu socjalno-ekonom icznego w ep oce preindustrialnej.

C eza ry Kuklo

Andrzej S t a w a r z , P o w ia t g ro dzisko-m azow iecki w rozw oju historycznym (XIX-XX w .). Grodzisk M azow iecki 1995, s. 94, ilustr.

B ibliografia Grodziska M azow ieck iego i jeg o regionu w zbogaciła się o now ą, cenną pozycję pióra zasłużonego regionalisty i badacza M azow sza, Andrzeja Stawarza, sfinansow aną przez Radę Miejską i Urząd Miejski w Grodzisku. W zam yśle autora jeg o niew ielki objętościow o szkic ma speł­ nić dw a zadania: „po p ie r w s z e w ydobyć zasadnicze cechy rozw oju pow iatu (ściśle tutaj określonego przestrzennie), ze szczególnym uw ypukleniem ostatnich dw óch stuleci. Po drugie, p ow in ien zw rócić uw agę na istniejące luki w naszej w iedzy o przeszłości tego obszaru, a przez to pobudzić dalszy wzrost zainteresowań badaw czych, w szczególn ości rzecz jasna historyków ”.

Autor podjął się niełatwego zadania. N ie istniejący od 20 lat powiat błoński, dopiero od p ołow y X X wieku określany jako grodzisko-m azow iecki, w okresie sw ego istnienia — od średniow iecza po 1975 rok — miał różny kształt terytorialny, zm ienne granice, zm ienne w ew nętrzne podstaw ow e jednostki administracyjne, zm ieniające się przyporządkowanie zarówno terytorium jak i władzom administracyjnym w yższego rzędu. Znacznym przeobrażeniom ulegały także procesy dem ograficzne, społeczn e, gospodarcze i cywilizacyjno-kulturalne.

W daw nej R zeczypospolitej (w iek X V I-X V III) pow iat błoński z centrum administracyjno- -p olityczn ym w starostwie niegrodow ym błońskim , był jednym z trzech (obok warszaw skiego i tarczyńskiego) pow iatów tworzących ziem ię warszawską, obejmując około 455 km 2 z miastami

RECENZJE

481

Dekretem władz K sięstwa W arszawskiego z 1807 r. utworzono na wzór francuski departamenty. Pow iat błoński w szedł w ów czas — obok 11 innych — w skład departamentu w arszaw skiego, a od 1816 r. województwa w arszawskiego. N iższą jednostkę administracyjną stanow iły obw ody. O bwód warszawski składał się z trzech powiatów : błońskiego, czerskiego i warszaw skiego. P o kolejnych ukazach carskich — z 7 marca 1837 zm ieniającym w ojew ództw a na gubernie i z 11 października 1842 przemianowującym obw ody na powiaty a pow iaty na okręgi — pow iat błoński zniknął z mapy Królestw a P olskiego.

P o stłumieniu pow stania styczn iow ego rząd rosyjski dokonał unifikacji terenów Królestwa P o lsk ieg o z Cesarstwem pod w zględem administracyjnym. Ustawą z 31 grudnia 1866 Królestwo zostało pod zielone na 10 guberni i 85 pow iatów . Jednym z 13 pow iatów gub em ii warszawskiej stał się odtw orzony pow iat błoński, nazyw any początkow o grodziskim , chociaż G rodzisk M azow iecki stracił po powstaniu prawa miejskie. Ostatecznie przyw rócono nazw ę — błoński, jednak siedzibę pow iatu zachow ano w osad zie (!) Grodzisk. O tej paradoksalnej sytuacji zadecyd ow ało zapew ne usytuow an ie Grodziska przy linii kolejow ej — Drodze Żelaznej W arszawsko-W iedeńskiej. N ow a jednostka administracyjna obejm ow ała w przybliżeniu obszar dawnych pow iatów błońskiego i m szczonow skiego, a je g o granice przetrwały w stałym kształcie przez w iele lat. Od 1870 r. powiat składał się z dwóch gmin miejskich (B łonie i M szczonów ) oraz 14 wiejskich. W latach 1870 -1 9 1 4 r. na obszarze powiatu nastąpiły ogrom ne przemiany gospodarcze i dem ograficzno-społeczne; teren ten stał się jednym z najbardziej uprzemysłowionych i zurbanizowanych obszarów na M azow szu a nawet w skali całego Królestwa Polskiego. Liczba ludności w zrosła z 50,2 tys. w 1865 r. do 140,3 tys. w 1911 r. czyli o 279,5% .

Prawa miejskie otrzymał Grodzisk na powrót w 1915 r. W 1919 r. utworzono woj. warszawskie, w skład którego w szedł pow iat błoński z siedzibą w Grodzisku, o pow ierzchni 1096,2 km2, grani­ czący z powiatami: grójeckim , łow ickim , skierniew ickim i warszawskim . T w orzyły g o 4 gm iny miejskie (Błonie, Grodzisk M azowiecki, M szczonów i Żyrardów) oraz 14 gm in wiejskich. W 1931 r. pow iat zam ieszkiw ało 143,8 tys. ludności (131,2 osob y na km2). W 1939 r. okupant niem iecki do­ konał zmian w podziale administracyjnym Generalnego Gubernatorstwa. Pow iat błoński przyłączono w ów czas do powiatu sochaczew skiego (Kreishauptmannschaft S ochaczew ). Stan sprzed 1 września 1939 przywrócono w 1945 r. Nadal obow iązywała nazwa: powiat błoński z organem władzy admini­ stracyjnej: starostwem powiatow ym błońskim. Dopiero na początku 1948 r. zniesion o pow iat błoński a 12 marca tego roku ustanow iono pow iat grodzisko-m azow iecki z trzema miastami (Grodzisk, B łonie, M szczonów ). Po utworzeniu w 1952 r. powiatu pruszkowskiego włączono w jego skład część pow iatu grodzisko-m azow ieckiego, m.in. M ilanów ek, który otrzymał prawa m iejskie w 1951 r. Przed zmianami w podziale administracyjnym kraju, pow iat grodzisko-m azow iecki liczył 7 3 6 km2 pow ierzchni i 92,1 tys. m ieszkańców (19 7 3 r.).

Obok szczeg ó ło w eg o om ów ienia przemian terytorialno-administracyjnych i dem ograficznych odnoszących się do obszaru powiatu błoń skiego (grodziskiego), zilustrow anych danymi liczbow ym i przedstawionymi w 26 tabelach konfrontujących m.in. dane dotyczące om aw ianego terenu z sąsied­ nim i pow iatam i, Stawarz przedstawił stosunki narodow ościow e, przytoczył pod staw ow e dane na temat funkcjonowania władz pow iatow ych w okresie zaboru rosyjskiego, w II R zeczypospolitej i po 1945 r. W iadom ości te uzupełnił zarysem problematyki gospodarczej powiatu błoń skiego — rol­ nictwa, hodowli, leśnictwa, rzemiosła, przemysłu i je g o rozwoju, instytucji finansow ych. W spom niał też pokrótce o ośw iacie i kulturze, a także walorach przyrodniczo-krajobrazow ych i turystyczno- -rekreacyjnych powiatu.

„E w olucja jaką przeszedł Grodzisk M azow iecki w zw iązku z przydanym i i pełnionym i funk­ cjami administracyjnymi jest dość niezw ykła w dziejach M azow sza, z pew n ością też zasługuje na k on tynuow anie badań w tym zakresie” — podsum ow ał sw e rozważania autor. R zeczy w iście — niew ielka objętościowo (94 strony) publikacja jest cennym uzupełnieniem do wydanej kilka lat temu, niedostępnej już w sprzedaży obszernej m onografii Grodziska M azow ieck iego („D zieje Grodziska

482

M azow ieck iego”, pod red. J. Kazim ierskiego, W arszawa 1989). Opracowanie A. Stawarza porząd­ kuje w iele problem ów , ginących w m asie faktów i szczegółów zaprezentowanych w m onografii Grodziska. W inno znaleźć się w zbiorach każdego regionalisty, m iłośnika historii i nauczyciela. D od atkow ą je g o zaletą jest dołączenie w ykazu 7 6 w ażniejszych opracowań i w yboru 25 źródeł drukowanych.

Szkoda, że praca nie została zaopatrzona w kilka czytelnych mapek i schematów prezentujących zmiany terytorium powiatu. D o książki wkradło się kilka drobnych nieścisłości i potknięć, np. podana na s. 21 informacja, że sw oiste kuriozum funkcjonowania w ładz pow iatow ych w innym m ieście, niż te od którego powiat wziął nazwę, było jedynym przypadkiem na terenie Królestwa P olskiego. Innym przykładem b y ł pow iat konstantynowski (gubernia siedlecka) z siedzibą w Janow ie Podlaskim . N a s. 19 podano nieściśle, że pow iat błoński zniknął w 1845 r. wraz z wprow adzeniem guberni, które zastąpiły w ojew ództw a. Chodziło o zniesienie byłych obw odów zastąpionych pow iatam i, a byłych pow iatów — okręgami, dokonane ukazem z 1842 r.

K siążeczka stanowi udaną próbę n ow ego spojrzenia na dzieje regionu zakreślonego ramami pow iatu i cenny wkład w historiografię M azow sza.

A rkadiu sz K o ło d ziejczyk

N a tropach bezpraw ia. W itold Stan iew icz w a reszcie śled czym , pod red. Zygmunta K a c z m a r k a , W ydaw nictw o A kadem ii R olniczej, Poznań 1995, s. 105, ilustr.

W serii Zeszytów Biblioteki Głównej Akademii Rolniczej w Poznaniu z numerem 2 ukazały się materiały dotyczące profesora W itolda Staniew icza (1 8 8 7 -1 9 6 6 ) — ministra R eform R olnych w latach 1 9 2 6 -1 9 3 0 , posła na Sejm RP (1 9 2 8 -1 9 3 5 ) oraz rektora Uniw ersytetu Stefana Batorego w W iln ie (1 9 3 3 -1 9 3 9 ), a po 1945 r. profesora Uniwersytetu Poznańskiego i A kadem ii Rolniczej w Poznaniu.

Celem publikacji jest przedstawienie na przykładzie sprawy Staniew icza m echanizm u funkcjo­ nowania aparatu bezpieczeństwa w latach stalinizmu (por. S. J a n k o w i a k , W ielkopolska w okre­ sie stalin izm u 1 9 4 8 -1 9 5 6 , Poznań 1995). Chodzi zw łaszcza o losy osób, które aresztowano, ale nie sk azyw an o (por. np. profesorów: p edagoga Ludwika Jaxa B yk ow sk iego i ekonom istę Wiktora Schram m a, których zrehabilitowano dopiero w 1957 r.). O gółem w latach stalinizmu p olsk iego osad zon o w ten sposób w w ięzieniach ok oło 150 tysięcy osób (s. 5).

Praca składa się z biogramu p ośw ięcon ego W itoldow i Staniew iczow i pióra Zbigniew a Z a k r z e w s k i e g o (s. 9-22), trzech tekstów Zygm unta K a c z m a r k a dotyczących rewizji i pobytu Staniewicza w areszcie śledczym (s. 2 3 -2 9 ), przesłuchania profesora (s. 3 0 -3 6 ) oraz obrony (s. 3 7 -4 6 ), opracowania pióra sam ego S t a n i e w i c z a pt. „W ilno w latach drugiej w ojny św ia­ tow ej 1 9 3 9 -1 9 4 5 ” (s. 4 7 -7 8 ), przedm owy rektora A kadem ii R olniczej prof. Ryszarda G a n o ­ w i c z a (s. 3-4), wstępu (s. 5 -8 ) i zakończenia (s. 79), a także obszernego aneksu (s. 80-96). Publi­ kację w yp osażon o rów nież w indeks osób, w ykaz skrótów oraz spis ilustracji.

Podstaw ę źródłow ą stanowią akta przechow yw ane w Archiwum Sądu W ojew ódzkiego w Poznaniu (nr sprawy 165/50) zawierające 144 strony akt śledczych, dokumenty udostępnione przez syna W itolda — Restytuta W. Staniewicza, a także tekst Zbigniew a Zakrzew skiego (opublikow any pod pseudonim em Tom asza T r z a s k i ) , który ukazał się w 1978 r. pt. „C złow iek nauki i nieugię­ tej postawy (Witold Staniew icz 1 8 8 7 -1 9 6 6 )” w pracy zbiorow ej „Byli wśród nas” (red. Feliks L e - n o r t, Poznań 1978, s. 263-278).