Studia Teologiczne Bial., Droh., Łom.
15(1997)
KS. W O JC IE C H M IC H N IE W IC Z
EPOKA SALOMONA
INTERPRETACJA DANYCH
ARCHEOLOGICZNY CH
T re ś ć : Wprowadzenie; I. Budownictwo S alo m o n o w e w Jerozolimie; II. Budownictwo
Salomonowe poza Jerozolimą; III. Wnioski.
WPROWADZENIE
Głównym celem niniejszego artykułu jest przedstawienie z biblijnego i archeologicznego punktu widzenia epoki „Zjednoczonej M onarchii” w okre sie rządów króla Salomona. M aterial został podzielony na dwa zasadnicze bloki tem atyczne dotyczące działalności budow lanej króla w Jerozolim ie (część I) oraz poza stolicą, na terenie całego kraju (część II). W nioski końco we zawierają zarów no podsum ow anie epoki Salom ona, jak i krótkie om ó wienie problem ów chronologicznych w interpretacji danych, z w ykorzysta niem ostatnio zaproponow anej przez Finkelsteina tak zwanej „niskiej ch ro nologii” (Low Chronology).
I. BUDOW NICTW O SALOM ONOW E W JERO ZOLIM IE
Projekty budowlane króla w Jerozolim ie obejm ują reperację i - praw do podobnie - powiększenie m urów miasta, prace nad M illo, następnie królew ski kom pleks pałacowy ze świątynią Jahwe i szereg świątyń pośw ięconych obcym bóstwom. Opisy tych prac budowlanych możemy znaleźć w Biblii w następujących tekstach: 1 Kri 3,1; 7,1-8; 9,15.24; 11,7-8; 27.
L Św iąty n ia
Szczegółowe opisy biblijne (głównie w 1 Kri 5,16-6,38 i w 2 Km 4) umoż liwiają nam zrekonstruowanie planu i ornamentacji świątyni, zlokalizowanej na szczycie grzbietu górskiego, na którym było pobudowane Miasto Dawida.
Świątynia była strukturą prostokątną liczącą 50 x 100 łokci. Przy konstru owania wykorzystano najprawdopodobniej tzw. „długi” albo „królewski” łokieć mierzący 52,5 cm. To oznacza, że przybliżone wymiary świątyni wynosiły 25 x 50 m. Była to największa spośród świątyń, kananejskich czy fenickich, znanych dotychczas archeologom. Również jej wysokość była wyjątkowa: 30 łokci (ok. 15 m). Grubość kazamatowych ścian sięgała 12 łokci (ok. 6 m) i była porówny walna z grubością trzyczęściowej świątyni z Szechem (rys. 1)* z epoki średniego brązu (17-16 stulecie pne), najwcześniejszej z dotychczas znalezionych na tere nie Palestyny. Wewnętrzna część świątyni Salomonowej zawierała portyk (ułam), sanktuarium ([hechal) oraz miejsce Święte Świętych (ď bir), z wejściem do każde go pom ieszczenia umieszczonym na centralnej osi. Wokół tej trzyczęściowej struktury znajdowały się trzy poziomy dodatkowych pokoi, które praw dopo dobnie służyły jako skarbiec (rys. 2).
Ten rodzaj planu świątyni jest z pewnością zakorzeniony w całej religij nej architekturze drugiego tysiąclecia pne na terenie K anaanu i północnej Syrii. W ydaje się, że był typowy dla tamtych czasów i miał charakter eklek tyczny. Tego zresztą należałoby oczekiwać, poniew aż świątynia była budo wana i dekorow ana przez fenickich rzemieślników. W yraźnymi prototypam i Salomonowej świątyni są sanktuaria w Ebla (rys. ЗА), M egiddo i Szechem z epoki średniego brązu. Rów nież świątynia w Tel M um bakat z epoki późnego brązu oraz budowla w Tell Tayinat z IX-VÍÍI w. pne, obie w północnej Syrii, m ają podobną strukturę (rys. 3BC). Fenicki styl obróbki kam ieniarskiej z w ykorzystaniem odpow iednio ciętych dużych bloków kam iennych z m argi nesem zewnętrznym w form ie obwódki i starannie obrobioną płaską częścią centralną (zwany „ashlar m asonry”), prawdopodobnie kładzionych w m urze w naprzem iennych w arstw ach o raz długim a raz krótkim boku kam ienia (tzw. „header-stretcher fashion”), daje się zauw ażyć w Salomonowych bra mach miejskich w M egiddo i Chacor, a także w świątyni w Tell Tayinat (por. 1 Kri 5,17; 7,9-12). Szerokie wykorzystanie bardzo cennego drzew a cedro wego z L ibanu w św iątyni Salomonowej (1 Kri 6,15-18) przyw ołuje jeg o użycie w kananejskich i filistyńskich św iątyniach w Lachisz i Tell Qasile. Także ołtarz ofiarny i potężny m osiężny basen zwany „m orzem ” , podtrzy m ywany przez dwanaście figur o kształcie byków, m ogą być aktualnie zre konstruow ane na podstaw ie znalezisk i graficznych w yobrażeń z F enicji, Cypru i Palestyny. Dwie kolumny, Jachin i Boaz, które stały przy fasadzie św iątyni (1 Kri 7,15-22), praw dopodobnie bez jak iejk o lw iek funkcji k on
strukcyjnej, są odwzorowane z wielu świątyń z Syrii i Anatolii z epoki późne go brązu i żelaza (np. Tell Tayinat) i przypom inają dwie bazy kolum now e ze św iątyni w Chacor (rejon H; rys. 4) z epoki późnego brązu (ok. XV-XIV stulecia pne), rów nież bez jak iejk olw iek konstrukcyjnej funkcji. To samo można powiedzieć o kolumnach, które pojaw iają się na fasadzie glinianego modelu sanktuarium z Tell el-F ar‘ah (rys. 5). Cherubiny z Arki Przym ierza z m iejsca „Św ięte Św iętych” w ykonane z drzew a oliw nego były praw d op o dobnie istotam i podobnym i do sfinksów, o ciele lw a lub byka, skrzydłach orła i głowie człowieka (rys. 6). Ten rodzaj artystycznego przedstaw iania jest dobrze znanym m otyw em w sztuce kananejskiej, fenickiej i syryjskiej z epok brązu i żelaza. Rów nież inne elem enty dekoracyjne świątyni Salomonowej jak siatki, kwiaty lotosu (?), frędzle, łańcuchy (1 Kri 6,18.29; 7,15-22) znaj dują sw oje paralele w innych kulturach m aterialnych, np. na g raficznych w yobrażeniach fenickich, szczególnie na rzeźbionych plakietkach z kości słoniowej z IX-VIII stulecia pne z Nimrud, Samarii i Chacor (rys. 7).
2. K om pleks pałacow y
W ygląd pałacu jest opisany w 1 Kri 7,1-11. Składał się on z szeregu obiektów: „Dom Lasu Libanu”, „Sala K olum now a”, „Sala Tronow a”, gdzie Salomon miał zwyczaj ogłaszać wyroki sądowe, następnie jego własny „Dom M ieszkalny” oraz „Inny Pałac”. W spółczesne im lub też nieco późniejsze - według archeologów - są pałace odkryte w północnej Syrii i w M egiddo (rys. 8B), wszystkie one zwane „bit-chilani” (akkadyjski term in bazujący na hi- tyckim określeniu pałacu m ającego portyk wejściowy w form ie kolumnady- (rys. 3C); szczególny, m odelowy przykład został znaleziony w Sinjirli, stoli cy królestwa Sam a‘l, obecnie w południowej Turcji). Idąc za interpretacją D. U ssishkina (1973: 78-105) w szystkie różnorodne elem enty Salomonowego kom pleksu pałacow ego m ogą odzw ierciedlać strukturę takiego bit-chilani, np. „Sala Kolum nowa” ze swoimi ozdobnym i kolum nam i byłaby portykiem wejściowym. Portyk dawał przystęp do pom ieszczenia tronowego: obszernej sali z tronem ustaw ionym przy jednym z w ęższych końców. Poza tą salą znajdow ały się pokoje m ieszkalne, które m ogły być rozm ieszczone w okół w ew nętrznego dziedzińca podobnie ja k „Inny Pałac” Salomonowego kom pleksu pałacowego.
Także pałac zbudowany dla córki faraona, żony króla Salom ona, mógł być oddzielnie stojącym bit-chilani. Przykłady takich kom pleksów pałaco w ych są znajdyw ane w innych królew skich m iastach epoki żelaza, np. w Sinjirli. Budynek podobny do „Domu Lasu Libanu”, opisany jako niezależna budowla z czterem a rzędami kolumn z drzew a cedrowego, został odkryty we wschodniej Anatolii w królestwie Urartu w form ie sal z kolum nam i, oraz w Kition na Cyprze w form ie fenickiej świątyni o czterech rzędach kolum n z IX w. pne (Karageorghis 1976: 107-117). W szystkie te architektoniczne i zdob
nicze podobieństwa pomiędzy królewskimi budynkam i Salom ona a nie-izra- elskimi, syryjskim i i fenickim i strukturami, dadzą się wyjaśnić przez w yko rzystanie przez króla „fenickich architektów i rzem ieślników przysyłanych z Tyru, którzy prawdopodobnie przynieśli ze sobą tradycje kananejskiej sztuki i architektury” (M azar 1992: 379).
Biblia opisuje pałac królewski jako zbudowany z kamieni „ciętych piłą, z tyłu i z przodu”, „kamieni o wielkości ośmiu i dziesięciu łokci" (1 Kri 7,9- 10). D ziedziniec natom iast jest opisany jako zbudow any z „trzech w arstw c io san y ch kam ien i w okół nieg o oraz jed n ej w arstw y belek c e d ro w y c h ” (1 Kri 7,12). W szystkie te szczegóły pasują - w edług opinii niektórych ar cheologów - do stylu „Salomonowej obróbki kam ieniarskiej o form ie „ash lar” , znanej z M egiddo (M azar 1992: 472).
Poza świątynią i kompleksem pałacowym Salomon pobudował m ur Je rozolimy oraz M illo, co jest zrelacjonowane w 1 Kri 9,15. M illo było praw do podobnie sztucznym w ypełnieniem obniżenia w niecce pom iędzy M iastem Dawida a Górą Świątynną.
Ogólny plan całego akropolis z X w. pne w Jerozolim ie m oże być zre konstruowany na podstawie kom pleksów z IX-VIII w. w Tell H alaf (starożyt ne Gozan) w M ezopotam ii, w Karatepe w A natolii oraz w Tell Tayinat w Syrii. Przykładem najbardziej kom pletnym jest Hilani III oraz pałace J-K w Sinjirli, stolicy królów Kilam ua i Bar-Rakkib (rys. 9). M ożem y tam rozpo znać wszystkie elem enty królewskiej dzielnicy Salom ona z Jerozolimy.
II. BUDOW NICTW O SA LOM ONOW E POZA JERO ZOLIM Ą
Stosownie do 1 Kri 9,15-19 król Salomon pobudował Chacor, M egiddo i Gezer, Niższe Beit-Choron, Baalat i Tamar (albo raczej Tadmor, tzn. Palmy- rę) na pustyni (Pustynia Syryjska), wszystkie m iasta dla garnizonów w ojsko wych, miasta dla rydwanów i koni oraz „wszystko, co spodobało się Salom o
nowi zbudow ać ... w Libanie i we wszystkich krajach jem u podległych”. W y
k opaliska prow adzone w Chacor, M egiddo i G ezer odsłoniły architekturę m iejską, która w opinii niektórych archeologów może być generalnie przypi sana centralnie sterow anem u i przez króla sponsorow anem u program ow i budow lanem u.
1. C h a c o r
„Salom onow e C hacor” reprezentow ane przez w arstw ę X., zajm ow ało jedynie zachodnią część kananejskiego „G órnego M iasta” , tzn. pow ierzch nię ok. 8 akrów. M iasto było prawdopodobnie otoczone przez m ur kazam a tow y (tylko niew ielką część tego m uru znaleziono), z głów nym w ejściem prowadzącym przez „sześcio pokojow ą” (,.,six-cham ber”) albo inaczej „czte
ro-w ejściow ą” („four-entry”) bramę miejską, podobn. - n tej w M egiddo, lecz zbudowaną z nieciosanych kamieni polnych. Nic więcej nie zostało odkryte, co m ożna by było przypisać miastu Salomonowemu. O gólnie więc, opis w Biblii oraz fragmenty muru kazam atow ego i „cztero-wejściowej” bramy p a sują do siebie, ale jest sprawą bardzo dziwną, iż tylko to pozostało z całego miasta.
2. M egiddo
M egiddo było centrum administracyjnym przynajmniej dla obszaru dwu dolin Jezreel i Beit-Szean - wielkich „spichlerzy” Salomonowego królestwa. Idąc za opinią Y. Yadina (1970), warstwa IVB-VA winna być identyfikow ana z miastem Salomonowym, obejm ując dwa pałace (nry 6000 i 1723) oraz inny budynek publicznego użytku (rys. 10 i 8). M iasto miało być otoczone przez m ur kazam atow y, który Yadin zidentyfikow ał w zdłuż północnej kraw ędzi w zgórza i skojarzył z m onum entalną, budow aną z bloków kam iennych o formie „ashlar”, „cztero-wejściową” bram ą o rozm iarach 17,8 x 20,0 m (po czątkowo przypisyw aną do warstwy IV). K oniekturalna propozycja Yadina jest oparta zarów no na archeologicznych odkryciach, ja k i na relacjach bi
blijnych. W ykopaliska w Chacor i Gezer ujawniły bowiem mury kazam ato we w połączeniu z podobnym i „sześcio-pokojow ym i” („cztero-w ejściow y- m i”) bramami w warstwach Salomonowych (rys. 11), a w tekście 1 Kri 9,15 jest powiedziane, że król pobudował miasta w Chacor, G ezer i M egiddo. Z a tem wnioskowanie Yadina było całkiem proste: m ur kazam atow y i „cztero- w ejściow a” bram a w M egiddo należą do tej samej warstwy i są wyraźnym znakiem architektonicznej działalności Salomona. Zasadniczym jednak pro blemem jest to, iż prowadzący wykopaliska nie odkryli żadnego śladu muru kazamatowego w pobliżu samej bramy. Stwierdzono natomiast, iż w następ nym stuleciu (czasy Achaba - warstwa IVA według Yadina) zbudowano so lidny m ur w form ie zygzakow atych wcięć („offsets/insets w ali”) oraz duży kompleks tzw. „stajni”, a „sześcio-pokojow a” bram a została zastąpiona przez „cztero-pokojow ą” .
O dm ienne opinie niż Yadin presentują Aharoni i H erzog (1984). W e dług nich, m ur w form ie zygzakow atych wcięć był pierw szym i jedynym murem powiązanym z „sześcio-pokojow ą” bramą oraz zarówno bram a jak i m ur zostały postawione w czasach Salomona (warstwa IV według ich sposo bu liczenia). Pałace 6000 i 1723 jako wcześniejsze pochodzą zatem z okresu daw idow ego (w arstw a V). Do m iasta Salomonowego należy więc zaliczyć „sześcio-pokojow ą” bramę, m ur w form ie zygzakow atych wcięć oraz „staj nie” (czy też magazyny).
Pałac północny (nr 6000) z jego ośmiom a pokojam i rozm ieszczonym i wokół centralnie położonego dziedzińca (rys. 8B; 12) jest podobny w swoim planie do bit-chilani w północnej Syrii, szczególnie do pałaców odkrytych w
Sinjirli (rys. 3C; 9; 13). M iai 21 x 28 m, był „zbudowany z pięknych bloków kam iennych o formie „ashlar”, położonych według stylu „krótki bok - długi bok” („header-stretcher fashion”), z kam ieniam i polnym i w staw ianym i p o m iędzy boki długie” (D ever 1982: 292). Pałac południow y (nr 1.723), być m oże rezydencja gubernatora okręgu, posiadał bardziej w ypracow any plan (rys. 8A). Główna struktura o rozm iarach 20 x 22 m składała się z dwunastu pokoi otaczających centralny dziedzieniec. Była wykonana z bloków kam ien nych „ashlar”, wypełnianych w przestrzeniach wewnętrznych tłuczniem (styl podobny do tego z bram y Salomonowej). Stała w tylnej czçs'ci obszernego równobocznego dziedzińca 60 x 60 m, otoczonego przez m ur z bloków ka m iennych „ashlar” i z kamieni polnych. Ta technika budowlana była dobrze znana w późniejszej, izraelskiej i fenickiej architekturze. „Cztero-pokojow ą” bram ę prow adzącą do rów nobocznego dziedzińca ozdobiono kam iennym i kapitelam i rzeźbionym i w charakterystycznym dla izraelskiej architektury królewskiej epoki żelaza stylu proto-aeolickim (inaczej proto-jońskim ) (rys.
14).
3. Gezer
„Cztero-w ejściow a” bram a tego m iasta (warstwa VIII) była zbudowana z dużych kamieni polnych. Bloki kam ienne „ashlar” wykorzystano w yłącz nie w niektórych partiach jej fasady (Dever 1986). M ur kazamatowy, podob ny do tego w Chacor, flankow ał bram ę, lecz praw dopodobnie nie otaczał całego m iasta. M iasto m iało „M ur Zew nętrzny” i „M ur W ew nętrzny” (rys. 15). W edług D evera, solidny „Zew nętrzny M ur” wraz z jeg o w ieżam i był postawiony w epoce Późnego Brązu, a następnie przebudowany przez Salo m ona, lecz w opinii M azara (1992: 387) ten m ur dodano do fortyfikacji Salo monowych w okresie „Podzielonej M onarchii” . „M ur Zew nętrzny” miał p o łączoną z nim bramę, zbudowaną z pięknych bloków kam iennych „ashlar” . Na zachód od tej bramy odkryto duży budynek użytecznos'ci publicznej, in terpretowany jako centrum adm inistracyjne z okresu Salomona. Cały system fortyfikacyjny w Gezer byl w użyciu aż do czasu podboju asyryjskiego.
Bramy miejskie w M egiddo, Chacor i Gezer były uważane przez Yadina jako znaki identyfikacyjne zcentralizowanej, królewskiej aktywnos'ci budow
lanej dającej się przypisać Salomonowi. Potwierdzenie znajdow ano zarówno w w ykopaliskach archeologicznych, jak i w 1 K ri 9,15-18. Te trzy m onu m entalne bramy, oraz dwie inne odkryte w Lachisz i Aszdod (rys. 11CD), były prostokątnym i, „sześcio-pokojow ym i” (albo inaczej „cztero-wejściowy- m i”) strukturam i. Fasady bram zawierały w ystające wieże, centralne przej ście pom iędzy nimi m iało 4,20 m szerokości. Także pozostałe wym iary tych trzech bram są niemal identyczne (rys. 16). Tylko jedna z nich (w M egiddo) była w całości zbudowana z wysokiej jakości bloków kam iennych o formie „ashlar” . W edług Dothan (1972: 244) bram a z Aszdod m oże być datowana
na XI w. pne. Sugeruje to filistyńskie pochodzenie tych tzw. Salomonowych bram miejskich.
W związku z czterem a m iastami wzm iankowanym i w 1 Kri należy do dać, że żadne z nich nie było od początku założone przez Salomona. W przy padku każdego z tych m iast Salomon budował lub też fortyfikował na nowo miejsce, które było zasiedlone ju ż wcześniej.
4. O sad n ictw o w Negewie
Na terenie Negewu znaleziono ok. 40-50 osad, które zgodnie z opinią niektórych archeologów pochodzą z okresu „Zjednoczonej M onarchii” (rys. 17). W śród tych, zam ieszkałych przez krótki czas osad, były „w arow nie” (ogrodzone i ufortyfikow ane miejsca) oraz niew ielkie odizolowane zagrody z zabudow aniam i, zakładane głównie na wzgórzach, lecz w pobliżu źródeł wodnych lub oaz. W iększość z tych „warowni” m iała 25-70 m średnicy, były one „okrągłe, owalne, prostokątne lub też niekształtne i dostosow yw ały się do zarysów wzgórza, na którym je w zniesiono” (rys. 18). Ich plan był za zwyczaj ten sam: rząd kazam atow ych pokoi otaczających obszerny, central nie położony dziedziniec. Do „fortecy” prowadziło tylko jedno wąskie w ej ście. W szystkie pom ieszczenia m ieszkalne były rozlokow ane na zew nątrz fortec, w ich sąsiedztwie lub też niezależnie od nich, czasami rozrzucone na znacznej odległości od siebie. Ich plan rzadko był związany ze schem atem w pełni rozwiniętego tzw. cztero-izbowego domu („four-room house”), ale ge neralnie w ykorzystyw ał zasadę niewielkiego dziedzińca podzielonego przez kolum ny podtrzym ujące dach.
Znaczenie i precyzyjna datacja tych osad jest przedm iotem stałych dys kusji. Niektórzy uczeni przypisują je Izraelitom, mni - nom adom pustynnym albo też pasterskim Beduinom (Finkelstein). R. Cohen (1979) datuje osady na czasy Dawida i Salomona argum entując tym, iż m iejsca te odzwierciedlają generalną politykę królestw a kontrolowania N egewu i jego m ieszkańców w celu zabezpieczenia istotnych szlaków handlow ych przecinających ten re gion. Południowy zasięg owych osad odpowiada opisowi południowej grani cy Judy w Joz 15,2-3: „ ... na południe od przejścia Skorpiona, dalej w stro
nę Сіп, i następnie na południe od Qadesz Barnea. Potem mijała Checron
...”. Prawdopodobnie była to również południow a granica „Zjednoczonej M o narchii” . W śród tych „warowni” jest znany obecnie Tel Beer-szewa, którego warstwa V powinna pochodzić z czasów Salomona lub też, według M azara, z okresu po podziale M onarchii. B yło to dobrze zaplanow ane, trzy-akrow e m iasto bronione przez mur, wsparty o solidny ziemny wał obronny (rys. 19). W Aradzie zaś była równoboczna forteca otoczona m urem kazam atow ym w warstwie XI (jest to okres Salomonowy według Aharoniego, lecz M azar datu je na IX stulecie pne).
budow ał E cjon-G ew er - port handlow y w edług relacji zam ieszczonych w 1 Kri 9,26-28; 10,1-13, a w opinii archeologów - królewska forteca otoczona m urem kazam atow ym z cztero-pokojow ym budynkiem centralnej adm ini stracji, przypom inająca osady centralnego N egewu z X w. pne.
O sadnictw o na N egew ie zostało praw dopodobnie zniszczone podczas kampanii wojennej faraona Shishaka pięć łat po śmierci Salomona. N a ścia nach świątyni A m una w Karnak znajduje się lista zawierająca niemal 70 nazw miejscowości z Negewu. Egipski prefiks „hgr”, który pojawia się przed nie którymi nazwami, jest prawdopodobnie transkrypcją hebrajskiego słowa „ha- gar” , „m iejsce ogrodzone, otoczone m urem ” , i m oże określać kazam atow e „fortece” Negewu.
5. Fortyfikacje
Niezależnie od głównych fortyfikacji odkrytych w Chacor, G ezer i M e giddo znaleziono również inne, rozsiane z rzadka po terenie kraju (w form ie murów kazam atowych) w Joqneam i - prawdopodobnie - w Tell Beit M irsim , w Tell en-Naszbeh i w Beit-Szemesz. Z tego samego okresu pochodzą kaza m atow e m ury „fortec” N egew u, gdzie były one bardzo rozpow szechnione. W edług Finkelsteina (1988: 263), przypuszczalnego źródła kazam atow ych m urów w Izraelu należy szukać w „zam kniętych osadach” rozlokow anych wokół centralnego dziedzińca, podobnie jak w ‘Izbet Sartah. Lecz w opinii M azara (1992: 388) m ur kazamatowy „mógł się rozwinąć z izraelskich osad
pierw szej epoki żelaza, w których tylne pokoje domów „z kolum na m i” tw o rzyły zew nętrzny obronny krąg o sa d y”. Ten rodzaj „obronnego m uru bez
obronnego m uru” był praw dopodobnie w okresie Salom ona w Tell Q asile (warstwa V ili), w Tel Batasz (warstwa IV), w Lachisz (warstwa V) i w M egid do (warstwa IVB-VA).
6. Planowanie miast
Wydaje się, że we wstępnej fazie osadnictwa izraelskiego wielkie prze strzenie wcześniejszych dużych m iast pozostały niezasiedlonc. Dobrym przy kładem m oże być Chacor, które w okresie kananejskim składało się z „D ol nego M iasta” (700 x 1000 nr) oraz z „Górnego M iasta” (200 x 600 m). Po zburzeniu Chacor w drugiej połowie XIII stulecia pne jedynie „Górne M ia sto" było w użyciu. W okresie Salomonowym zasiedlono wyłącznie zachod nią część „Górnego M iasta”.
Drugim przykładem m oże być Lachisz (rys. 20). Było ono ponow nie zasiedlone w X stuleciu w ograniczonym wym iarze i bez żadnych fortyfika cji. Duży pałac-fort, który stał na kwadratowej kamiennej platform ie o w y m iarach 32 x 32 m, zostal zaliczony przez prow adzących w ykopaliska do epoki Salomona, lecz w opinii innych archeologów m oże on należeć albo do
okresu dawidowego, albo też do czasów Rehoboam a (M azar 1992: 389). Tircah (Tell el-F a r‘ah) jesl jedynym przykładem rozw iniętego m iasta, które było dobrze zaplanowane i gęsto zaludnione w tym okresie. Zbudow a no je na planie prostokątnym z powtarzającym się pojaw ianiem cztero-poko- jow ych domów.
III. W NIOSKI
Cała archeologia okresu „Zjednoczonej M onarchii” narodziła się - w e dług Finkelsteina - w M egiddo i pozostała „skupiona” na tym m iejscu przez ponad 50 lat. D atow anie tego okresu bazow ało na dwu zasadniczych e le mentach: pierwszym była metoda budowania z warstwy IV, która w ydaw ała się prow adzącym w ykopaliska identyczna lub też podobna do opisu prac budow lanych prow adzonych w Jerozolim ie w okresie króla Salom ona w e dług 1 Kri 7,12. Drugim punktem odniesienia był związek, który archeolo gowie ustalili między tekstam i biblijnym i w zm iankującym i m iasta Salomo nowe dla rydwanów i jeźdźców w 1 Kri 9,19, notatką o królewskiej aktyw no ści budowlanej w Megiddo w 1 Kri 9,15 oraz zespołem budynków „z kolum nam i” odkrytym w M egiddo. W relacji Guy a (1931: 44-48), „jeśli zapytam y
samych siebie: „Kto w M egiddo wkrótce po rozgromieniu Filistynów przez króla D aw ida, pobudow ał przy pom ocy uzdolnionych zagranicznych kam ie niarzy miasto z licznymi stajniam i?'', jestem przekonany, że pow inniśm y zn a leźć naszą odpowiedź, w Biblii ... Jeżeli czyta się historie Salomona, czy to w Księgach Królewskich czy Kronik, je s t się uderzonym przez częstotliwość, z ja ką pojawiają się tam rydwany i konie".
Późniejsze korekty stratygrafii i chronologii M egiddo umieściły budyn ki „z kolum nam i” (stajnie czy też m agazyny?) w IX w. (Yadin 1970), lecz generalne założenie, że M egiddo króla Salomona musi być kojarzone z w ar stwą IV przew ażyło. O bniżając więc datę budow li „z k olum nam i” , Yadin zastąpił „spór o stajnie” debatą o „cztero-w ejściow e” bramy. Teraz warstw a IV stała się najbardziej istotnym znakiem identyfikacyjnym archeologii okre su „Zjednoczonej M onarchii” . „Nasza decyzja przypisania tej warstwy Salo
monowi bazowała przede wszystkim na perykopie z 1 Kri, stratygrafii i cera mice. Lecz kiedy dodatkowo znaleźliśmy w tej warstwie „ sześcio-pokojową ", o dwu wieżach bramę połączoną z murem kazamatowym identycznym w p la nie i wymiarach z bramą w M egiddo, odczuliśm y pew ność, że w pełni p o praw nie zidentyfikow aliśm y Salomonowe miasto" (Yadin 1970: 67). Jakkol
wiek Yadin wspom ina o stratygrafii i chronologii, faktem jest, że identyfika cja M egiddo opierała się wyłącznie na tekście biblijnym: „Rzeczyw iście, w y
daje się, że nie ma przykładu w historii archeologii, gdzie perykopa biblijna pom ogła tak bardzo w zidentyfikowaniu і. datowaniu struktur w kilku spośród najbardziej ważnych „wzgórz archeologicznych" (tells) w Ziem i Świętej ja k
tekst 1 Kri 9,15” . W późniejszym czasie również zaliczenie „cztero-wejścio-
w ych” bram m iejskich do okresu Salomonowego zostało zakw estionow ane (Ussishkin 1980).
Aktualnie wydaje się, stosownie do propozycji Finkelsteina (1996), że datacja szeregu archeologicznych m iejsc i obiektów, uprzednio datow anych na drugą połowę X stulecia pne, pow inna być obniżona do w czesnego IX stulecia. Dla przykładu, w Beer-szewa okres „Zjednoczonej M onarchii” ma być reprezentowany raczej przez „zam kniętą osadę” warstwy VII niż przez ufortyfikowane m iasto warstwy V; w Aradzie - przez warstwę XII raczej niż przez tw ierdzę z warstw y XI. Obie fortyfikacje pochodzą z IX w. pne. W M egiddo „Salomonowa” warstwa VA-IVB również powinna być przesunięta do IX w. pne. Konsekwentnie, pałace 6000 i 1723 z ich stylem budowlanym o form ie „ashlar” pochodzą z okresu dynastii Om ridów , a bram a „cztero- w ejściow a” , system wodny oraz budynki „z kolum nam i” - z późnego IX - w czesnego VIII stulecia. W Gezer cała w arstw a VIII z „cztero-w ejściow ą” bram ą winna również należeć do IX stulecia.
W świetle tej nowej „niskiej chronologii” obszar na południe od Jerozo limy był w zględnie pusty aż do VIII w. pne. Całkow ita zabudow ana p rze strzeń w centralnym górzystym obszarze kraju w X w. może być szacow ana na ok. 220 ha (160 ha w Filistei na południe od rzeki Yarkon). N a całym centralnym górzystym obszarze kraju żyło prawdopodobnie ok. 44 tys. ludzi (32 tys. w Filistei). Na W zgórzach Judzkich było zaledwie 11 ha zabudow a nych (2200 osób), lecz 210 ha na obszarze pom iędzy Jerozolim ą a D oliną Jezreel (42 tys. mieszkańców). To oznacza, że gęstość zaludnienia na jeden km 2 na północy była sześć albo siedem razy większa niż na południu (Finkel- stein 1996: 184-185).
Jeżeli zaakceptuje się „niską chronologię” Finkelsteina wówczas „Zjed noczona M onarchia” jest pozostaw iona bez jakichkolw iek m onum entalnych budow li, bloków kam iennych o form ie „ash lar” i proto-jońskich kapiteli.
„Królestwo Dawida i Salomona moglo być ... młodą państw ow ością na eta pie terytorialnego rozwoju, lecz bez m onum entalnych konstrukcji i zaaw an sowanej adm inistracji'' (Finkelstein 1996: 185). W takim przypadku K róle
stwo Północne Izraela wynurzyłoby się jako pierwsze rzeczywiste państw o w Palestynie epoki żelaza.
P rzyjm ując „niską chronologię” zni,:a nagle nielogiczna „w yrw a” w obecnym datowaniu, wprow adzająca dziw ną przerwę pom iędzy początkiem budow nictw a m onum entalnego w X stuleciu a św iadectw am i zaaw ansow a nej administracji publicznej (np. pieczęcie z inskrypcjam i czy też różne odci ski pieczęci) w późnym IX /V III stuleciu. W szystko pochodzi teraz z tego samego okresu. Ten nowy punkt widzenia rozw iązuje również inną trudność: poprzednia chronologia datow ała pałace bit-chilani w M egiddo przynajmniej jedn o stulecie wcześniej niż ich dom niem ane prototypy w północnej Syrii. A lternatyw na chronologia um ieszcza budow le tych dwu regionów w tym
samym okresie czasu.
Problemem, który wyłania się z przyjęcia tej bardzo frapującej „niskiej chronologii”, są św iadectw a biblijne. Jak zinterpretow ać teksty, głów nie z Ksiąg Królewskich, które gloryfikują Salomona i przypisują mu szeroką dzia łalność budowlaną? Dlaczego autor biblijny nic nie powiedział, że rzeczyw i stymi architektami programu budowlanego byli królow ie północnej „Podzie lonej M onarchii” ? Wydaje mi się, że możemy znaleźć parę powodów, które pom ogą wyjaśnić ten fenomen. Przede wszystkim, z aluzji w tekstach biblij nych (por. dla przykładu m odlitw ę Salom ona w świątyni w 1 Kri 8,46-50) oraz z naukowych kom entarzy do Biblii wiemy, że autor (autorzy) sform uło wali te perykopy w czasie W ygnania Babilońskiego (VI stulecie pne), tzn. długo po epoce Salomona, oraz że chcieli oni wyjaśnić narodowi (a zapewne i samym sobie), dlaczego doszło do zdobycia Jerozolim y przez Babilończy- ków, wygnania wielu spośród jego mieszkańców, zniszczenia świątyni i cał kow itego upadku królestw a. Interpretow ali oni zatem czasy „Podzielonej M onarchii” jako czasy niewierności wobec Boga, czego konsekw encją było rozdarcie królestw a, a następnie jego upadek. Z teologicznego punktu w i dzenia wspólnoty na wygnaniu, wszystko, cokolwiek m ożna by było skoja rzyć z „Podzieloną M onarchią” , zostało uznane za coś m oralnie złego. Lecz jak wyjaśnić tę w spaniałą architekturę, której splendor mógł raczej św iad
czyć o Bożym błogosławieństwie niż karze, i połączyć ją z obrazem niew ier ności narodu? L ogicznym rozw iązaniem było przypisać te m onum entalne budowle do poprzedniego okresu, do epoki m onarchii dawidowej lub Salo monowej. Łatwo było to uczynić, gdyż po tak długim upływie czasu (IX w. - VI w. pne) nikt już nie pam iętał dokładnie, nawet sam autor (autorzy), kiedy co było zbudow ane. W ten sposób „Z jednoczona M onarchia” w yłania się jako idealna, bez skazy, natom iast „Podzielona M onarchia” zostaje odarta z chwały i splendoru z powodu swego m oralnego zła. Tak więc teologiczna idea autora (autorów) znajduje w Księgach Królewskich swoją bardzo dobrą prezentację. Z powyższego wynika, iż nie m ożna polegać tak bardzo na hi storycznych, a szczególnie chronologicznych inform acjach zawartych w tych tekstach biblijnych - wszystkie one są podporządkow ane teologicznym ce lom Księgi. Dlatego też wszystkie passusy mówiące o Salomonowej aktyw ności budowlanej powinny być interpretow ane we właściwy sobie, bardziej krytyczny sposób.
B ib lio grafia
Cohen R. 1979 „The Iron Age Fortresses in the Central N egev-’, BASO R 236, 61-79
Dover W.G. 1982 „M onum ental A rchitecture in Ancient Israel in the Period o f the U nited
M onarchy” , w: T.Ishida (ed.), Studies in the P eriod o f D avid and So lo
mon and O ther Essays (Indiana), ss. 269-306.
D ever W.G. 1986 „Late Bronze Age and Solom onic D efenses at Gezer: N ew E vidence” ,
D othan M. 1972 Finkeistein 1. 1988 Finkeistein I. 1996 Guy P.L.O. 1931 H erzog Z. 1984 K arageorghis V. 1976 M azar A. 1992 U ssishkin D. 1973 U ssishkin D. 1980 Yadin Y. 1970
„A shdod” , IEJ 22,243-244
The Archaeology o f the Israelite Settlem ent (Jerusalem)
„The Archaeology of the United Monarchy: an Alternative View” , Levant 2 8 ,177-187
N ew Light fr o m Arm ageddon (Chicago)
Beer Sheba II: The Early Iron Age Settlem ents (Tel Aviv) Kition (London)
Archaeology o f The Land o f The Bible (Doubleday: New York - L ondon)
„King Solom o’s Palaces” , BA 36,78-105
„Was the “Solom onic” City Gate at M egiddo Built by King Solom on?",
BASO R 239, 1-18.
„M egiddo o f the Kings o f Israel” , BA 33, 66-96
Skróty
BA Biblical Archaeologist
BASO R Bulletin of the A m erican Schools o f Oriental Research
IEJ Israel Exploration Journal, Jerusalem
A G E O F SA L O M O N .
IN T E R P R E T A T IO N O F T H E A R C H A E O L O G IC A L R E M A IN S SUMMARY
The main purpose of this article is to present the age o f the United M o narchy during the time of king Solom on’s reign from the biblical and archa eological point o f view. The material is divided into two general parts concer ning the k in g ’s building activity in Jerusalem and outside the city, in the whole country. In the conclusions we try to sum m arize the Age o f Solom on and shortly discuss the chronological problem s in the interpretation o f the re mains using also the recently proposed by Finkelstein (1996) so called „Low C hronology’’. If the Finkelstein’s „Low Chronology” is accepted it will mean that the United M onarchy is left without any m onum ental buildings, ashlar m asonry and Proto-Ionic capitals. In such a case the northern kingdom of Israel would emerge as the first real state ш Iron Age Palestine.
2. Jerozolim a: dw ie sugestie rekonstrukcji s'wiątyni Salomona: na lewo: wg F. Fritz; na prawo: wg K. Watzinger.
1. S z e c h e m , sc h e m a ty c z n y p la n ś w ią ty n i, 1 6 5 0 -1 5 5 0 pne; za: Dever, BASOR 216, s. 40, (rys. 10).
3. Świątynie przypom inające św iątynię Salomona: A) Ebla, pin. Syria, epoka średniego brązu; B) Tel M um- bakat, pin. Syria; C) Tell Tayinat, pin. Syria, VIII w. pne: I) Pałac bit-chilani, II) trzyczçs'ciowa św iątynia.
4. Tel Chacor: plan ogólny. 5. Tell e l-F a r‘ah: gliniany m odel sanktuarium
z dw om a kolum nam i od frontu przypom inają cymi Jachin i Boaz.
6. Cherub i kw iat lotosu (?) na plakietce z kości słoniow ej z Sam arii (za: Sama- ria-Sebaste II, pl. V За).
7. Samaria: kw iat lotosu (?) na plakietce z kos'ci słoniow ej.
8. M egiddo: zrek o n stru o w an e plany p ałac ó w : A). P ała c 1723, B) P ałac 6000.
9. Sinjirli: plan akropolis, IX-V III w. pne (za: Ussishkin, BA 36, s. 4, rys. 4).
10. M egiddo: plan ogólny (za: Yadin,
Hazor, the Head o f all Those K ing doms, s. 153, rys. 39).
12. Megiddo: Palac 6000 (za: Yadin,
BA 33, s. 79, rys. 8).
11. Plany „szes'cio-pokojow ych” bram : А) G ezer; В) C hacor; С) A szdod; D) L achisz; E) M egiddo.
14. S am aria: p ro to -a eo lick i kapitel (za: Samaria-Sebaste I, s. 13, rys. 6).
13. Sinjirli: pałace królów : K ilam ua (J) i Bar-Rakkib (K), IX-VIII w. pne (za: U ssish- kin, IEJ 16, s. 177, rys. 1).
Detail M egiddo H azor Gezer
Length 20.3 20.3 19.0
W idth 17.5 18.0 16.2
Between tow ers 6.5 6.1 5.5
E ntrance w idth 4.2 4.2 4.1
Wall width 1.6 1.6 1.6
T o tal casem ate width {co. 5.5) 5.4 5.4
19.Beer-szewa: plan ogólny (za: Aharo- ni, Tel Aviv 1, rys. 1).
Lachisz: plan miejsca. 16. Wym iary bram miejskich z M e
giddo, Chacor i Gezer.
17. N e g e w c e n tr a ln y : r o z m i e s z c z e n i e „w arow ni” .
18. N egew centralny: różne plany „ w a rowni” .
