Dariusz Piskorski
"Prospettive teologiche per U XXI
secolo", Rosino Gibellini (ed.), Brescia
2003 : [recenzja]
Studia Theologica Varsaviensia 43/1, 223-228
m ógiby być bardziej „sprow adzony n a ziem ię” , p o d o b n ie trz e b a pow iedzieć o zw iązku liturgia i tran scen d en talia. B ędziem y czekać n a ko lejn e opracow ania.
R ecenzentow i tru d n o się oderw ać się o d tej lektury, chciałoby się nieustannie do niej w racać, a to ze względu, że tyle w niej nowych myśli i ujęć liturgii. Z n an e treści pojawiły się tu w nowej form ie. Tej lekturze m o żn a zaw dzięczać głębsze spoj rzenie n a liturgię, odkryw anie jej teologicznego sensu, m ożna także dostrzec rację zaistnienia odnow y liturgicznej po Soborze W atykańskim II, k tó ra nie tyle polegała n a odśw ieżaniu obrzędów ile n a zgłębianiu teologicznym - interioryzacji liturgii.
Książka, k tó rą czytelnik otrzym uje do rąk, jest cennym dziełem teologicznym - naukowym, do wykorzystania przez studentów nie tylko teologii, jako podręcznik, a także w celach pastoralnych, w pracy z ruchem Światło Zycie. D uszpasterz znajdzie w niej odnow ienie syntetycznego spojrzenia n a liturgię prom ującą jej sprawowanie.
ks. Jan D ecyk
G i b e l l i n i R osino (ed.), Prospettive teologicheper U X X I secolo, collana Bi-
blioteca di Teologia Contemporanea, E d itrice Q u erin ian a, B rescia 2003, ss. 424.
P rezen to w an a książka, której tytuł, w tłu m aczen iu n a język polski, brzmi:
Perspektywy teologiczne na X X I wiek zaw iera osiem naście artykułów napisanych
przez autorów zaproszonych do w spółpracy w celu n ak reślen ia bilansu dw udzie stowiecznej teologii oraz jej perspektyw n a przyszłość. R ed ak to re m omaw ianej pracy zbiorow ej jest R osino G i b e l l i n i , a u to r licznych publikacji z dziedziny h i storii teologii, w śród których przypom inam y, ze w zględu n a pokrew ieństw o te m a tu , w ydaną w tej sam ej serii B iblioteki Teologii W spółczesnej, której n o ta b e n e jest dyrektorem , o bszerną prezen tację teologii m inionego stulecia (La teologia del
X X secolo, B rescia 19994). O tw iera on refleksję n a d perspektyw am i współczesnej
teologii artykułem w stępnym , w którym przedstaw ia głów ne ten d en c je zaobserw o w ane w teologii X X w ieku. N astęp n ie a u to r wyjaśnia zasady w yboru zagadnień, k tó re zostały p o d ję te w prezentow anej pracy.
W teologii m inionego stulecia, k tó re, w sensie politycznym i kulturalnym , ro z poczęło się pierw szą w ojną św iatow ą i zakończyło rozbiorem m u ru berlińskiego - stą d nazw a «krótki w iek» (I. B e r e n d , E. H o b s b a w m ) - G i b e l l i n i w yróżnia cztery «ruchy» teologiczne.
Pierwszy z nich grom adzi tzw. teologie tożsamości, w ywodzące się o d teologii Słow a B ożego (K. B a r t h ) i teologii O bjaw ienia chrześcijańskiego (H .U . v o n B a l t h a s a r ) , a w spółcześnie rep rezen to w an e przez teologię p o stlib eraln ą (H.
F r e i , G. L i n d b e c k ) i teologię antym odernistyczną (J. M i i b a n k ) . C h arak tery styczną cechą tychże teologii jest zaangażow anie n a rzecz uw ydatnienia to żsam o ści w iary chrześcijańskiej i specyfiki p o zn an ia teologicznego w obliczu w spóicze- snego pluralizm u oraz b rak zainteresow ania poszukiw aniam i w spólnego fu n d a m e n tu dla o p arcia dialogu w iary z k u ltu rą (nonfoundationalism ), co prow adzi do rezygnacji z funkcji apologetycznej teologii (unapologetic).
D rugi «ruch» w dwudziestowiecznej teologii, z troską o zachowanie tożsamości chrześcijańskiej iączy staranie o ukazanie wagi przesiania chrześcijańskiego dla świata w sposób czytelny dla kolejnych generacji. Te teologie współ-relacji (teologie delia corre-
lazione), do których G i b e l l i n i zalicza teologią egzystencjalną (R. B u l t m a n n ) , te o
logię kultury (P. T i l l i c h ) , teologię antropologiczną (K. R a h n e r ) , teologię doświad czenia (E. S c h i l l e b e e c k x ) , teologię ekum eniczną i «między-religijną» (H. K u n g ) oraz teologię herm eneutyczną (C. G e f f r e , D. T r a c y ) , realizują swój cel na drodze m ediacji pomiędzy biegunem O bjawienia chrześcijańskiego a biegunem ziożonej rze czywistości ludzkiej. Odwołują się one do tzw. przew rotu antropologicznego w teologii (K. R a h n e r ) , przygotowanego przez program pow rotu do źródeł francuskiej nouvel
le theologie (M. C h e n u , Y. M. C o n g a r , J. D a n i e l o u , H. de L u b a c ) .
Teologie polityczne, trzecia ten d en cja, w ram ach przew ro tu antropologicznego
dokonały «przew rotu politycznego» w teologii, starają c się uw ydatnić zaw artość społeczną i polityczną przesłan ia chrześcijańskiego (J.B. M e t z , J. M o l t m a n n ) . W ychodzą o n e z p rzekonania, że u p odstaw kryzysu chrześcijańskiej tożsam ości leży nie tyle słabość teo rii ile praktyki, stąd konieczność p o p arcia ortodoksji «or- top rak sją» i upraw ian ia teologii, w której te o ria jest zo rien to w an a n a praktykę i w eryfikow ana przez p raktykę (M. L a m b).
W erze globalizacji i tzw. «trzeciego» K ościoła (W. B i l h i m a n n ) , który z z a chodniego staje się rzeczywiście ogólnoświatow ym , teo lo g ia uśw iadam ia sobie swój podw ójny wymiar: lokalny, wynikający z konk retn eg o k o n tek stu historyczno- -kulturow ego i globalny, odzw ierciedlający jej uniw ersalność (R . S c h r e i t e r ) . D o owych teologii ery globalizacji zaliczone zostały: południow oam erykańska te o logia wyzwolenia, afrykańska teo lo g ia inkulturacji, azjatycka now a teo lo g ia religii, ja k rów nież teo lo g ia fem inistyczna i ekologiczna.
G i b e l l i n i , poszukując ogólnej charakterystyki teologii X X w ieku, wskazuje n a ich pasję dla K rólestw a Bożego, n a przejście o d bycia funkcją K ościoła do ist n ien ia w służbie K rólestw a B ożego n a ziem i (J. M o l t m a n n ) , stąd tytuł refero w a nego artykułu: Pasja dla Królestwa. Drogi dwudziestowiecznej teologii (Passione p er
U Regno. Percorsi del N ovecento teologico, ss. 5-26).
Po tej zwięzłej p rezen tacji najbardziej reprezentatyw nych nu rtó w teologii m i nionego stulecia um ieszczone zostały trzy artykuły, k tó re dotykają szczególnie ży w otnych ten d en c ji we w spółczesnej teologii europejskiej i północnoatlantyckiej.
J. M o l t m a n n (/lpasso delduem ila. Progresso e abisso, ss. 27-48), a u to r Teolo
gii nadziei (1964), zastanaw ia się n ad kulturow ym dziedzictw em , k tó re wyznacza
szlak now ego stulecia. Stw ierdza on, że n ad X X I w iekiem ciążą nie do ko ń ca jesz cze m in io n e stulecia: «postępu» (X IX w.) i «otchiani» (X X w.). Pierw sze z nich to «wiek początków bez końca» naznaczony m esjanistyczną nadzieją leżącą u źródeł now ożytności, a zw iązaną z odkryciem A m eryki oraz z poskrom ieniem n atu ry za p o m o cą nauki i techniki. D rugie, to «wiek k ońca bez początków », który rozpoczął się w raz z pierw szą w ojną światową. N astęp n ie a u to r sta ra się przedstaw ić n ad zie je przyśw iecające ludzkości n a p ro g u now ego tysiąclecia. Są to, jego zdaniem , te sam e nadzieje, k tó re w X IX stuleciu dały p o czątek now oczesnem u światu, n ad zie je w zniecone przez rew olucję dem okratyczną i przem ysłow ą. D ziś jed n a k łączą się o n e ze św iadom ością niebezpieczeństw , jakie niesie ze sobą postęp: Z nadziejam i
ludzkości X I X wieku, żyjemy p o m ięd zy zbiorowymi m ogiłam i X X stulecia (s. 40).
W. J e a n r o n d (Il carattere ermeneutico delia teologia, ss. 49-71) p o d ejm u je się om ów ienia zag ad n ien ia herm eneutycznego ch a ra k te ru teologii. Po krótkim p rzedstaw ieniu ew olucji myśli herm eneutycznej zatrzym uje się n a d żywo dyskuto w an ą w X X w. kw estią relacji pom iędzy teo lo g ią a herm eneutyką. R ozw aża p o stęp, jak i w tej dziedzinie do k o n ał się w filozofii, którego w yznacznikiem są dzieła G a d a m e r a i R i c o e u r a oraz osiągnięcia teologii herm eneutycznej aż po p ra ce G e f f r e i T r a c y . N a ko n iec a u to r sta ra się uw ydatnić wyzwania, p rz e d jakim i teo lo g ia św iadom a swego herm eneutycznego ch a ra k te ru staje n a p ro g u nowego stulecia. Są o n e zw iązane z rozpoznanym historycznym uw arunkow aniem p o d m io tu interp retu jąceg o , dotykają zag ad n ien ia pluralizm u te k stu biblijnego i jego in terp retacji, znajdują swój wyraz w postulow anej herm eneutyce kontekstualnej i in- terk u ltu raln ej.
E. A r e n s (N uovi sviluppi delia teologia politica. L a forza critica del discorso
p ubbiico su Dio, ss. 73-92), je d e n z bardziej znanych przedstaw icieli nowej teologii
politycznej, p rzedstaw ia początki, k ierunki późniejszego rozw oju oraz p ersp ek ty wy tegoż n u rtu teologicznego, który zam ierza uwydatnić, w sensie deprywatyzacji,
nastawienie publiczne i polityczne wiary żydowskiej i chrześcijańskiej oraz jednocze śnie przezwyciężyć w tenże sposób egzystencjalnie i subiektywistycznie zredukowaną m ow ę o Bogu, na rzecz m ow y o Bogu uważnej na aspekty socjalne i politycznie czuj nej (s. 73).
W dalszej części książki zam ieszczone zostały artykuły dotyczące tzw. teologii
kontekstualnych. O kreślenie to, choć często używane, jest niezbyt trafn e, biorąc
p o d uw agę, że k ażd a refleksja teologiczna jest historycznie i kulturow o u w aru n k o w ana, ja k to słusznie zaznaczają G i b e l l i n i (s. 23) i G u t i e r r e z (s. 93). D o strzega się w nim wyraz nieupraw nionej «uniw ersalizacji» perspektyw y teologii z a chodniej zw iązanej z n ieak tu aln ą już teologiczną m a p ą świata.
G. G u t i e r r e z (Situazione e com piti delia teologia delia liberazione, ss. 93-111) p rzedstaw ia o b ecn ą sytuację latynoam erykańskiej teologii wyzwolenia, z a sta n a w iając się n ad zadaniam i, jakie stają p rzed nią w obliczu nowych wyzwań politycz nych i kulturow ych, pojaw iających się n a obszarze A m eryki Południow ej w epoce p o stm odernizm u, pluralizm u religijnego i globalizacji.
S.K. N s a p o (Tendenze attuali delia teologia africana, ss. 113-148) p rezen tu je p a n o ra m ę dw udziestow iecznej teologii afrykańskiej. A nalizuje teologiczny projekt inkulturacji oraz jego związki z kw estią wyzwolenia, a w części końcow ej artykułu zatrzym uje się n ad epistem ologią i m eto d o lo g ią teologii afrykańskiej.
M. A m a l a d o s s (Insieme verso iiRegno. Teologia asiatica emergente, ss. 149-167) przedstaw ia rozwój i charakterystykę teologii na niezwykle zróżnicowanym ku ltu ro wo kontynencie azjatyckim. A u to r wskazuje n a specyfikę teologii azjatyckich, które, w kontekście pluralizm u religijnego, odw ołują się do pojęć i ideałów wielkich religii W schodu odległych od dychotomicznej kultury grecko-rzymskiej. D ają one wyraz o d czuwanej m ocno potrzebie przezwyciężenia uniform izm u w form ułow aniu i przeży w aniu wiary.
E. G r e e n (Al crocicchio delie strade. Teologia fem m inista all'inizio d e lX X I s e
colo, ss. 169-182) opisuje specyfikę i problem atykę teologii fem inistycznej zaini
cjowanej w drugiej połow ie X X w. i rozw ijającej się zwłaszcza w krajach anglosa skich.
D w a n astęp n e artykuły pośw ięcone są teologii m oralnej.
M. V i d a l (Trasformazioni recenti e prospettive di futuro nell'etica teologica, ss. 183-212) przedstaw ia przem iany, jakie po Soborze W atykańskim II dokonały się n a po lu etyki teologicznej oraz k ierunki jej dalszego rozwoju.
D. M i e t h (Im m agine dęli 'uom o e dignita um ana. L a prospettiva cristiana delia
bioetica, ss. 213-226) pośw ięca swą refleksję bioetyce, k o n cen tru jąc się n a p o trz e
bie op arcia refleksji i praktyki w tej dziedzinie n a fundam entalnym etycznym p o ję ciu godności ludzkiej.
K olejny artykuł dotyka zagadnienia historii Jezusa, k tó re o d p o n a d dwóch stu leci nieprzerw anie pasjonuje biblistów, historyków i teologów.
G. S e g a l l a (La terza ricerca del Gesu storico e il suo paradigm a postmoderno, ss. 227-250) analizuje cechy charakterystyczne n u rtu tzw. «trzeciego poszukiw a- nia» (N.T. W r i g h t ) Jezusa historycznego, który począwszy o d la t osiem dziesią tych rozw ija się zw łaszcza w środow isku anglo-am erykańskim . U kazuje on istotne różnice pom iędzy obecnym sposobem podejścia do zagadnienia Jezu sa historii a p o przednim zainicjow anym przez E. K a s e m a n n a . Są o n e skutkiem lepszej znajom ości ju d aizm u z czasów Jezusa, reorganizacji kryteriów historyczności oraz większej św iadom ości subiektyw nego i niepełnego ch a ra k te ru rekonstrukcji do k o nywanych przez historyków .
D. T r a c y (Forma e fram m ento: H recupero del D io nascosto e incomprensibile, ss. 251-273) w kontekście now ożytności i p o stm o d ern izm u p odejm uje problem m owy o Bogu, jed n o z centralnych zagadnień z dziedziny teologii system atycznej. W skazuje on n a p o trzeb ę przezw yciężenia m arginalizacji teologii apofatycznej, ja k a d o k o n ała się w erze now ożytnej. A rtykuł, o którym m ow a, stanow i antycypację przygotowywanej przez a u to ra książki This Side o f God.
C ztery kolejne artykuły dotyczą problem atyki ekum enizm u oraz dialogu m ię dzy różnym i tradycjam i religijnymi.
Y. S p i t e r i s (La teologia ortodossa. «Riscoprire» il s u o passato. L a teologia dei
Padri riproposta all 'uom o di oggi, ss. 275-307) przedstaw ia p a n o ra m ę współczesnej
teologii praw osław nej z obszaru języka rosyjskiego, greckiego i rum uńskiego, k o n cen tru jąc się n a najbardziej nurtujących ją zagadnieniach, takich jak: dośw iadcze nie B oga jako problem gnozeologiczny, personalizm chrześcijański, relacja Boga do św iata i człow ieka oraz try n itam o -sak ram en taln a n a tu ra K ościoła.
P. N e u n e r (/l cam m ino dęli 'ecum enism o n e l X X secolo, ss. 309-329) p o d e jm u je zagadnienie ru ch u ekum enicznego, którego w yjątkowo intensyw ny rozwój w pi sał się w historię X X w ieku. P rzypom ina jego historię o raz ukazuje zbliżenie, jakie dzięki zaangażow aniu ekum enicznem u dokonało się pom iędzy chrześcijanam i różnych wyznań.
H . W a l d e n f e l s (Oriente e Occidente. Teologia cristiana e pensiero asiatico, ss. 331-352) w swym artykule zajm uje się p roblem em dialogu pom iędzy chrześci jaństw em a azjatyckim i tradycjam i religijnym i. W dialogu tym sp o tk an ie i k o n fro n ta c ja dotyka kluczowych zagadnień teologicznych: koncepcji B oga oraz rzeczy ostatecznych.
C. G e f f r e (Verso una nuova teologia delie religiom, ss. 353-372) przedstaw ia, dialogując z innym i teologam i (J. D u p u i s , H. K l i n g , R. P a n i k k a r , D. T r a c y ) , p ro ces ro d zen ia się w ostatnich dziesięcioleciach nowej teologii religii.
D w a o statn ie artykuły pośw ięcone są teologicznym im plikacjom p o stm o d e rn i zm u i globalizacji.
R . S c h r e i t e r (La teologia postm oderna e oltre in una Chiesa mondiale, ss. 373-388) ukazuje ró żn o ro d n o ść odpow iedzi teologicznych n a w yzwania zw iązane z przejściem o d epoki now ożytnej do ery postm odernistycznej o raz z nowym ogól nośw iatowym obliczem Kościoła.
J.B. M e t z (Proposta di program m a uniwersale del cristianesimo nell 'eta delia
globalizazzione, ss. 389-402) w ychodząc o d konstatacji fak tu destrukcyjnej religij
nej «konkurencji», będącego jednym z rezultatów pro cesu globalizacji, podejm uje się n ak reślen ia p ro g ram u przeżyw ania uniw ersalnego ch a ra k te ru chrześcijaństw a w tym nowym kontekście dialogu i konfrontacji pom iędzy różnym i religiam i i k u l turam i.
Jak w idać, p rezen to w an a książka jedynie w ograniczonym zakresie podejm uje się bilansu teologicznego X X w ieku. Przedstaw ione w niej podsum ow ania zm ie rzają, zgodnie z wyznaczonym celem , k u naśw ietleniu perspektyw przyszłego ro z w oju myśli teologicznej. N ie znajdujem y tu k om pendium rezultatów osiągniętych dotychczas przez poszczególne dyscypliny teologiczne, lecz p ró b ę w yszczególnie n ia tych spośród głównych ten d en c ji dostrzeganych w teologii chrześcijańskiej, k tó re w ydają się być szczególnie w ażne i żyw otne n a p ro g u now ego stulecia. N ie tylko konkluzje poszczególnych badaczy, lecz już sam a stru k tu ra dzieła w yznaczo n a przez p o d jęte tem aty odzw ierciedla charakterystyczną dla w spółczesnej te o lo gii w rażliwość n a historyczno-kulturow e uw arunkow ania adresatów Ewangelii. Św iadom ość p ro b lem u herm eneutycznego skłania do pójścia d rogą teologii tw o rzonej w odpow iedzi n a k o n k retn e problem y lokalnej w spólnoty, lecz jed n o cz e śnie poszukującej uniw ersalnego w ym iaru Słow a Bożego. W ynikający stąd p lu ra lizm teologiczny nie podw aża obiektyw nego ch a ra k te ru prawdy.
Z poszczególnych opracow ań wynika jasno, że p o stęp u jące p rzeo b rażen ia e k o nom iczne, kulturow e i polityczne w nieunikniony sposób w pływ ają rów nież na myśl teologiczną. W w arunkach «globalnej pluralistycznej w ioski» problem y takie ja k dialog m iędzy religiam i, ekum enizm , czy te ż społeczny w ym iar E w angelii n a b ierają znaczenia, dom agając się o d teologii zarów no lepszego u k azan ia własnej tożsam ości, ja k i poszukiw ania fu n d am en tu dla sp o tk an ia i dialogu z innymi.
P rezen to w an a p ra c a zbiorow a zasługuje bez w ątpienia n a uw agę, choć zebrane w niej artykuły, zgodnie ze słowam i red ak to ra, nie są w yczerpującą encyklope dyczną p a n o ra m ą podejm ow anych zagadnień, lecz sondażam i, k tó re łączą retro- spekcję z o cen ą perspektyw n a przyszłość (por. s. 23). Z aw iera o n a w iele cennych inform acji i analiz dotyczących ostatniego o k resu historii teologii, ja k rów nież w skazów ek n atu ry bibliograficznej. P rzede wszystkim jed n a k skłania k u twórczej refleksji, w skazując n a zag ad n ien ia kluczow e dla p o stę p u w dziedzinie teologii.
D ariusz Piskorski
Janusz N a w r o t , Przyjaźń w „E tykach” Arystotelesa, w p ism ach mądrościowych
Septuaginty oraz w N ow ym Testamencie, W ydawnictwo N aukow e U A M , Poznań
2004, ss. 560.
P raca sk ład a się z czte rech części, racjo n aln ie podzielonych: Świat E ty k Ary-
stotelewskich; Starotestam entalny świat p is m gnom icznych; Św iat Nowego Testa m entu; Przyjaźń u Arystotelesa i w Biblii. A n a liza porów naw cza. K ażd a z części
