Olgierd Puciata
Zakroczym : studium rozwoju
urbanistyki i architektury miasta
Ochrona Zabytków 13/1-4 (48-51), 9-28
Rye. 1. Zakroczym, widok panoramiczny z 1657 r. w g E. J. Dahlbergha.
OLGIERD PUCIATA
Z A K R O C Z Y M
STUDIUM ROZWOJU URBANISTYKI I ARCHITEKTURY MIASTA
Zagadnienie rozwoju przestrzennego średniow iecznych m iast m azowieckich nie znalazło w dotychczasow ej literaturze fachow ej w łaściw ego naśw ietlenia. Interesujący problem osadnictw a północnego pobrzeża W isły na odcinku War szaw a — Płock, osadnictw a o dość w czesnej, bo X II-w iecznej m etryce źródło w ej, jedynie w w ypadku Zakroczym ia doczekał się w ostatnich latach próby zarysow ania problem atyki rozwoju przestrzennego m iasta, w oparciu o archeo logiczne badania pow ierzchniow e.
M iasto Zakroczym położone na prawym , w yższym brzegu W isły, poniżej ujścia B ugo-N arw i pom im o silnych zniszczeń w ojennych, które objęły n ie mal całkow icie X IX -w ieczn ą zabudow ę m ieszkalną, stan ow i jednak nadal in te resujący zespół urbanistyczny.
Dogodne położenie geograficzne Zakroczym ia na północnym szlaku ludno ściow ej ekspansji m azow ieckiej, której czołem p lem iennym był w ed łu g w szel kich danych, Płock pozw ala doszukiw ać się na tym terenie w czesnych form osadnictwa. U sytu ow an ie pierw otnego osadnictw a Zakroczym ia na skraju w ielk iej bruzdy w iślan ej pow yżej zbiegu dwóch rzecznych szlaków handlow ych W isły i B ugo-N arw i oraz południow o-półn ocn ego traktu lądow ego z W arszawy
1 Natanson Leski, Zarys granic i podziałów Polski najstarszej, Wrocław 1953 r., s. 282.
Z. Podwińska, Osadnictwo równiny praskiej w X I—XVI w., „Materiały wczesno średniowieczne”, III, 1951, Warszawa 1953, s. 65.
na P u łtusk , z p rzep raw ą na wysokości m iasta, dało od razu m ocne podstaw y rozw oju pierw otnego osiedla.
W zm iankow any w tzw. „falsyfikacie m ogilnieńskim ”, k tórego m ateria ł ono- m astyczny pochodzi bez w ątpien ia z X II w ie k u 2, „C astrum Z acrocyn” wchodzi w skład pierw otnego uposaże nia klaszto ru w M og iln ie3. Ten n a j wcześniejszy przekaz źródłow y znalazł potw ierdzenie w badaniach sondażo wych grodziska zakroczym skiego, k tó re przyniosły w najniższej w arstw ie k u l turow ej m ateriał archeologiczny sięga jący swą chronologią I połow y w ie ku X I I 4.
Ślady pierw otnego osiedla, poprze dzającego w ykształcony w XV w. o rga nizm m iejski, zachow ały się przede w szystkim w układzie elem entów p rz e strzennych. Samo grodzisko było usy tuow ane na kraw ędzi doliny Wisły, na w yniosłości oddzielonej od stro ny za chodniej jarem spływ ającym ku Wiśle, od stro n y w schodniej zaś fosą w ydzie lającą podgrodzie. Od stro ny północnej obecnego m iasta szeroki parów , pozo stałość daw nej drogi, widocznej na p la nie z 1836 r., zapew niał obronność m ;ej- sca. T eren grodziska w latach 1829— 1834 częściowo u porządkow any i u ż y t kow any pod o g ro d y 5 interesow ał a r cheologów jedynie fragm entarycznie. Pod koniec w. XIX, w zw iązku z o p ra cow yw aniem m ateria łu do m apy arch e ologicznej guberni płockiej, spotykam y
2 Por. J. K orwin-Kochanowski. Zbiór ogólny przyw ilejów i wspom inków mazo wieckich, Warszawa 1919, s. 17— 18.
Z. Budkowa, Repertorium Polskich do kum entów doby piastowskiej, Kraków 1937, s. 11.
3 Kodeks Dyplom oiyczny W ielkopolski, wyd. J. Zakrzewski, Poznań 1877—1908, T. I, s. 3, nr. 3.
4 Por. sprawozdanie z prac w ykopalis kowych organizowanych w Zakroczymiu; Archiwum Konserwatora Zobytków woj. warszawskiego.
5 AGAD — Kom isja Rządowa Spraw W ewnętrznych i Duchownych, sygn. 5883 k. 3. R y e. 2. Z a k r o c z y m , w id o k z g r o d z is k a na pra dol inę W is ły .
się ze w zm iankam i Tarczyńskiego 6 i W itanow skiego 7 o znaleziskach pow ierzch niow ych ceram iki o bliższej niesprecyzow anej chronologii. Około roku 1920
2nany badacz grodzisk na praw obrzeżnym M azowszu, Rom an Jakim ow icz, publikuje krótką notatkę 8 inform acyjną, określającą położenie grodziska, jego w ym iary (dł. ok. 70 kroków , szer. ok. 45) oraz w y m ien iając znaleziska c e r a m iki, określanej m ianem „późnogrodziskow a”, złożonej w Muzeum D iecezjal nym P łockim 9. Jakim ow icz określając grodzisko m ianem „tzw. zam ku”, m yln ie sugeruje późniejsze w ykorzystanie góry pod budow ę zam eczku książąt Mazo w ieckich, w idząc w znalezionych kaflach średniow iecznych potw ierdzenie sw ej
tezy. '
Prow adzone w okresie pow ojennym przez P a ń stw o w e Muzeum A rcheolo giczne dość przypadkow e badania pow ierzchniow e przyn iosły w rezultacie bliżej niezlokalizow ane znalezisko neolitycznego toporka kam iennego z uszko dzonym o b u c h e m 10. Fragm entaryczność znaleziska nie pozw ala jednak na w yciągnięcie jakichś w iążących w niosków . Dopiero w 1954 r. rozpoczęte zostały przez zespół K om isji Badań D aw nej W arszaw y oraz W ojew ódzkiego K onser watora Z abytków , zorganizow ane już na w iększą skalę, prace w yk op alisk o w e u . Prow adzone badania o charakterze sondaży kontrolnych m iały na celu stw ierdzenie chronologii grodziska oraz przybliżonego czasu pow stania i za sięgu m iasta średniow iecznego.
W św ietle w yn ik ów badań pierw otne osadnictw o Zakroczym ia zarysow uje się jako system grodziska typu k olistego jed n ow ałow ego oraz podgrodzia u sy tuow anego po w schodniej jego stronie. Spotykam y się tu z tak typ ow ą dla osadnictw a w czesnośredniow iecznego form ą w sp ółistn ien ia grodu i podgrodzia; ograniczenie jednak prac badaw czych do terenu sam ego grodziska utrudnia ustalenie zależności w zajem nej tych dwóch elem entów . Gród typu k olistego 12 otoczony b ył w ałem drew niano-ziem nym o konstrukcji rusztow ej. W ystęp ow a nie w ału od strony podgrodzia pozw alałoby w ysn u ć h ip otezę, iż obie te je d nostki, m 'm o bezpośredniego sąsiedztw a, stanow ią odrębne całości. Z podobnym typem usytuow ania spotykam y się w K łecku, N akle czy T rzcielu, gdzie pod grodzia w stosunku do grodu stanow ią sam odzielne elem en ty 13. Jak już wspom niałem , chronologia pierw szej fazy użytkow ania grodu nasuw a pew ne trudno ści. Roboczo datow ać go m ożem y na I połow ę XII w iek u , co znajduje p otw ier 6 Fr. Tarczyński, Notatki do mapy archeologicznej gub. płockiej, „Echa Płockie i Łom żyńskie”, R. I, 1898, nr. 73.
7 M. Rawita W itanowski, Materiały do mapy guberni płockiej, „Światow id”, R. II, 1900, s. 139.
8 R. Jakimowicz, Sprawozdanie z działalności państw ow ego konserwatora zabyt ków przedhistorycznych na okręg w arszawski za rok 1922, „Wiadomości Archeolo giczne”, R. VIII, 1923, z. 2, 4, s. 117.
9 Zbiory Tarczyńskiego, nr. inw. 26.
10 Z. Podkowińska, Działalność Muzeum w 1948 r., „Sprawozdania PM A”, t. II, 1949, s. 148.
11 Prace pod kierunkiem mgr. Aleksandry Swiechow skiej prowadzone były przez archeologów W acławę Donten, mgr M irosławę G ajew ską oraz mgr Jerzego Kruppe. Dane liczbowe: w ykonano 40,95 m sześć, wykopów o łącznej powierzchni 33,25 m kwadr, wykonano 22 rysunki — 28 m kwadr, powierzchni przekrojów, 47,75 m kwadr, powierzchni rzutów, 77 fotografii, uzyskano 2921 szt. ceram iki, 635 szt. inne, por. Sprawozdanie Działu archeologicznego K.B.S.W. za rok 1954, s. 2—3.
12 U stalenie w ym iarów grodziska jest m ożliwe jedynie w kierunku wsch.-zach. Stała erozja rzeki powoduje usuwanie się południowego jego stoku.
13 H. Münch, Geneza rozplanowania m iast w ielkopolskich X III i XIV w., Kra ków 1946, s. 126.
dzenie w znaleziskach pow ierzchniow ych na teren ie podgrodzia. Ś lady po dobnie intensyw nego życia stw ierdzono na grodzisku w X III w. W ystępujące na obecnej osi grodziska re lik ty p aleniska X II-w iecznego i, położonych w w a r stw ach bezpośrednio nad nim, palenisk X III-w iecznych w skazują na n a w a rs t w ianie w tym m iejscu tych sam ych funkcji. Wobec zniszczenia ок. 1/з grodziska w południow o-w schodniej jego części spow odow anego usunięciem się ziemi, rów sondażowy, przeprow adzony został na obecnej osi podłużnej
przypusz-Ryc. 3. Zakroczym, rów sondażowy na grodzisku — sytuacja. (Fot. K. Pawtowski) czalnego podgrodzia i grodu, a więc ze znacznym przesunięciem na północ od daw nej osi założenia. W ynikła stąd niem ożliwość spraw dzenia usytuow ania ew entualnego otw oru bram nego, k tó ry zapew ne łączyć m usiał gród z terenem podgrodzia. W ystępująca (pod koniec X III w.) w arstw a spalenizny z rozsypiska wałow ego zam yka fazę istn ienia grodu. Grodzisko jed n ak funkcjonow ało nadal w XIV i XV w. jako siedziba w ładzy i p u n k t oporu, praw dopodobnie do m o m entu w zniesienia opodal now ej siedziby książęcej — zamku.
Interesującym zagadnieniem jest fu n k c ja grodu w pierw szej fazie osadnic tw a przedlokacyjnego. O kreślony w X II-w iecznym dokum encie m ianem „castru m ” Zakroczym był ośrodkiem organizacji tery to ria ln e j — zorganizo w anej w jednostkę ad m in istracji państw ow ej — kasztelanię. K asztelania Za kroczym ska, któ rej hipotetyczną granicę odtw orzyła Z. P odw ińska na p o dsta wie XVI-wiecznego podziału adm inistracy jneg o 14, rozciągała się na obu stro-14 Z. Podwińska, Mapa osadnictwa okolic Warszawy z X II w. Rkp jdbw 1955; A. Wolff, Uwagi w sprawie osadnictwa równiny praskiej w w. X I—XVI; „Kwartalnik
nach W isły, obejm ując na południu Służew o, na praw ym zaś brzegu W is ły K aw ęczyno, K am ion i G osław . To w ysu w an e przez P odw ińską, a poparte w y pow iedziam i G ieysztora i W olffa 15 pow iązanie adm inistracyjne terenu p óźn iej szej W arszaw y z Zakroczym iem w yd aje się dużo bardziej uzasadnione od szu kania pow iązań z R okitnem — m iejscow ością o zupełnie innym zasięgu w p ły wów osadniczych. W zm iankow any w 1335 16 i 1361 17 jako siedziba kasztelana, gród Zakroczym ski funkcje sw e spełniał w oparciu o pierw otne osadnictw o terenu skupiające się w zdłuż dolin rzecznych Bugu, N arw i i W isły, wśród żyznych n a p ły w ó w (Pom iechow o, Brody, Czarnowo, Cząstkowo). Charakter
Ryc. 4. Zakroczym, klucz gotycki — znalezisko z X IV-wiecznej w arstw y kulturowej na grodzisku. (Fot. K. Pawtowski)
gleb, obfitujących w b ielice różnoziarniste, w arunkow ał rozwój rolniczego za plecza. R ów noczesne zapew ne pow stanie podgrodzia odpowiada już n astęp nemu etapow i w yodrębnienia się rzem iosła od rolnictw a. Grupując wśród sw ych m ieszkańców poza siłą zbrojną także i rzem ieślników , „podgrodzie, choć jego produkcja początkow o zapew ne sporadycznie tylko podlegała aktow i w ym iany, stanow iło już zalążek m iasta” 18.
Szybki rozwój Zakroczym ia należy bez w ątpienia tłum aczyć jego bardzo dogodnym położeniem poniżej ujścia B ugu, jednej z w ażniejszych dróg han dlow ych, łączących Ruś kijow ską z P olską, tzw . traktu Ruskiego. Nader in ten syw n e funkcjonow anie tej drogi w X i XI w ieku stw ierdzone zostało na przykładzie znalezisk w N ieporęcie i Starym Bródnie 19; zachow uje ona sw e znaczenie także i w okresie późniejszym . W ym ienione w e w spom nianym „fal syfik acie m ogiln ień sk im ” cła rzeczne w W iśnie nad Narw ią i M akowie nad Orzycem w skazują na u trzym yw anie tą drogą kontaktów handlow ych z L i twą 20. Obok kontroli spław u rzecznego Bugu i jego dopływ ów , gród zakro-Historii Kultury M aterialnej”, R. III, 1955, nr. 2, s. 277 — potwierdza trwałość po działów administracyjnych.
15 Z. Podwińską, Osadnictwo, о. c., s. 92; Wolff, о. c., s. 399.
16 B. Ulanowski, Dokumenty K ujawskie i Mazowieckie, Kraków 1887, s. 327—37. 17 AGAD pergaminy BOZ 77.
18 St. Piekarczyk, Studia z dziejów m iast polskich w X III—XIV w., W arszawa 1955, s. 25.
19 Z. Podwińską, Osadnictwo, о. c., s. 84. 20 Kod. Dypl. Wielkop. I, s. 3, nr. 3.
Rye. 5. Zakroczym, zamek gotycki, ściana zachowanej piwnicy. (Fot. K. Pawtowski)
czym ski kontrolow ał ruch h andlow y zw iązany z trak te m hanzeatyckim , bie gnącym z północy na południe w zdłuż Wisły. P rzep raw a przez rzekę, widoczna jeszcze na w idoku D ahlbergha z 1657 r., biegła na wysokości ja ru dzisiejszej ulicy R ybaki, którym dostaw ała się na płaskow yż sk arp y, by tu rozgałęzić się na tr a k t prow adzący na północny zachód (dzisiejsza ulica G dańska) i drogę na północny wschód, m ającą pow iązanie ,z P u łtu sk iem i Serockiem (ulica No- w o m iejsk a)21.
Tak dogodna, z punktu w idzenia handlow ego, sytu acja Zakroczym ia pozw ala m niem ać, iż na potrzeby w ym iany form a podgrodzia szybko przestała w y starczać. Z potw ierdzeniem lokacji m iasta spotykam y się dopiero w 1422 r. (oczywiście było to tylko form alne potw ierdzenie p raw osady wcześniej już funkcjonującej). M oment deak tu alizacji roli podgrodzia mógł w tym w ypadku n astąpić już w X III w. D latego też całkow icie chyba w w ypadku Zakroczym ia będzie uzasadniona hipoteza istn ien ia pośredniego ogniwa w rozw oju podgro dzia w m iasto lokacyjne. O gniw em tym byłaby osada targow a przejm ująca częściowo funkcje podgrodzia. O sady targow e tylko pośrednio naw iązują do
21 W olff, о. c., s. 381 podaje, iż w XV w. przeprawa w Zakroczymiu była w posia daniu księcia.
zespołu grodu i podgrodzia. Z zasady tego typu założenia p ow staw ały na m iejscach otw artych, jak najdogodniejszych z punktu w idzenia potrzeb go spodarczych 22, szukając bezpośredniego naw iązania do drogi. W Zakroczy- m iu dogodnym m iejscem dla rozwoju targu b yło jedynie, om ów ione w yżej, rozw idlenie dróg strzeżonych przez gród.
Hipoteza istnienia osady targow ej znajdując podtrzym anie w, podkreślanej przez Pazyrę, typ ow ości tego zjaw iska dla terenu M azowsza znalazła p otw ier dzenie w znaleziskach archeologicznych. Przeprow adzone, i tu n ależy pod kreślić, na n iew ielk ą zresztą skalę sondaże kontrolne w yk azały na rynku ceram ikę X IV -w ieczną, na podw órku gospodarczym w schodniej jego pierzei, w w arstw ie X IV -w ieczn ej dużą dom ieszkę ceram iki w czesnośredniow iecznej, być m oże X III-w iecznej.
N iew ielk i zakres prac w yk op alisk ow ych nie p ozw olił ustalić, czy plac tar g ow y pokryw ał się z późniejszym rynkiem m iasta lokacyjnego, czy też na stąp iły p ew n e przesunięcia. Trudno też jest m ów ić dziś o układzie przestrzen nym tego pośredniego ogniw a urbanizacji osadnictw a zakroczym skiego, jakim była w ła śn ie hipotetyczna osada typu targow ego. Pochłonięta ona została n ie m al całk ow icie przez późniejszą gotycką rozbudow ę i regulację m iasta.
Zakroczym , którego położenie nad W isłą w dorzeczu Bugu i N arw i stw arza dogodne w arunki dla rozw oju eksportu płodów naturalnych, staje się w XV i głów n ie XVI w. jednym z w ięk szych ośrodków handlu zbożem i drew nem 23, przy czym eksport zboża rozw ija się w oparciu o m iejscow e latyfundia. W rękach kupców zakroczym skich znajdow ał się także rentow ny h andel prze tw oram i drzew nym i oraz popiołem , skóram i, łojem , w oskiem i m iodem , w y w ożonym i głów n ie do Prus 24.
Prow adzone w ostatnich latach przez T adeusza Chudobę prace badaw cze nad zagadnieniem handlu w iślan ego w X V i XVI w .25 w yraźnie już precyzują rolę Zakroczym ia w rozw oju handlu tran zytow ego oraz w yjaśn iają ek on o m iczne p od staw y lokacji i późniejszej X V I-w ieczn ej, rozbudowy m iasta. N a danie m iastu prawa n iem ieck iego-ch ełm iń sk iego n a stą p iło -w 1422 r.26, przy czym b yło to bez w ątpienia w zasadzie jed yn ie potw ierdzenie i rozszerzenie praw i urządzeń faktycznie w cześniej już istn iejących . Warto tu podkreślić, iż w ed łu g opinii Adama W olffa na teren ie P olsk i centralnej, a specjalnie na M azowszu, z zasady nie w yd aw an o d ok u m en tów lokacyjnych w pierw szym okresie funkcjonow ania m iasta 27.
W w yborze form y praw nej lokacji książę nie odbiegł od najpopularniejszego w X IV i X V w iek u na tym terenie, praw a c h e łm iń sk ie g o 28. Miasto uposażone zostało 45 w łókam i w tym 3 w łóki n ależały do w ójta, reprezentującego na tere nie m iasta w ładzę książęcą — później m o n a r c h y 29. W ójtow i p rzysłu giw ało poza tym praw o posiadania w rynku jednej jatki oraz w zn iesien ia ła ź n i30.
22 Münch, о. c., s. 115.
2:1 St. Kutrzeba, W isła w historii gospodarczej dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, W arszawa br., s. 11, 46.
24 j. w., s. 11; Pazyra, о. c., s. 33.
2:> por. kartoteki w zbiorach Muzeum Historycznego m. st. Warszawy. 28 Metr. Kor. 3, 90 i 41, 142 K.D.W.I. 3, 3, cyt. za Pazyrą о. c., s. 63, 117. 27 A. Wolff, Wypowiedź na zebraniu w T ow arzystw ie M iłośników Historii. 28 Pazyra, о. c., s. 127 podaje dla XV w ieku 88,64ft/o lokacji na prawie chełmińskim . 20 Lustracja 1569 r. Biblioteka Narodowa w W arszawie, Rkp. 3082.
30 Lustracja 1616, AGAD ASK XLVI, nr 149 k. 187, Lustracja 1650, AGAD, ASK. XLVI nr 152 k. 137.
Lustracja w 1569 r . 31 w ym ienia należące do m iasta w sie, są to: Wrona, ,,w któ rej 2 m ły n y ”, Radzików z folw ark iem , KZfołowice, M ogilno ,,z m łynem w od nym i folw ark iem ”, Suchodol, K oszow o, onńz G ałachy — daje to pojęcie o na silaniu osadnictw a w zasięgu rynku lokalnego.
Lokacja Zakroczym ia łączyła się z regulacją układu urbanistycznego pier w otnej osady targow ej, na co w yraźn ie w skazuje regularność planu nowo p ow stałego m iasta gotyckiego. O dtw orzenie teoretyczn ego zasięgu m iasta lok a cyjnego, np. konfiguracji terenu, nie nastręcza pow ażniejszych trudności. Do godne położenie topograficzne — m iędzy parow am i schodzącym i do W isły — zakreśliło z góry m ożliw ość rozw oju osady w kierunkach w schód — zachód; granicę południow ą stanow iła rzeka. P ółn ocn y zasięg m iasta był bez w ą tp ie nia uzależniony północną granicą zasięgu parow ów , stw arzających dogodne w arunki obronne dla w schodniej części m iasta. Przeprow adzone na w ysokości w spom nianej granicy, w zdłuż obecnej Al. S p ółd zieln i (dawna Jatkow a), son daże kontrolne w ykazały na skraju obecnego chodnika ślad po słupie przebi jającym w arstw ę leżącą na calcu. W ydaje się zup ełn ie prawdopodobne, iż m am y w tym w ypadku do czynienia z zachow anym elem entem palisady obronnej, zam ykającej teren w ła ściw eg o m iasta od strony północnej. Widok panoram iczny D ahlbergha z 1657 r., na którym w ystęp u ją w szczątkow ej już zresztą w ted y form ie, ślady tego typu obw arow ań, potw ierdza m ożliw ość za stosow ania palisad drew nianych jako elem en tów obronnych. Także lustracja zam ku z 1616 r. w ym ienia palisadę otaczającą całość założenia zam kow ego.
R egulacja m iasta w ogólnej sw ej koncepcji naw iązała do przebiegu p ierw ot nego układu kom unikacyjnego. W ystępujące w yraźn ie skrzyw ien ie osi północ — południe układu przestrzennego uw arunkow ane zapew ne zostało przebiegiem traktu na w ysokości przepraw y. Także i zachodni blok zabudow y rynkow ej cechuje charakterystyczne w y d łu żen ie — zw iązanie z traktem gdańskim . N ie w ielk i w rozmiarach rynek 42 X 85 m, w y ty czo n y w naw iązaniu do obu dróg, pokryw ał się zapew ne częściow o z w cześn iejszym placem targow ym , co po tw ierdzają przeprowadzone sondaże kontrolne, w ykazując użytkow anie terenu rynku już od XIV w. W ym iary bloku i działek budow lanych m ożem y jedynie obserw ow ać na południow ym bloku rynku (działki o szerokości ok. 15,5 m). Z achow any na planie z ok. 1925 r. podział w ła sn o ścio w y przy ul. K ościelnej (obecnie 18 Stycznia), gdzie stosow ano tę sam ą szerokość działki budow lanej pozw ala m niem ać, iż' był to w ym iar narzucony przez późniejszy, zapew ne X IX -w ieczn y , plan regulacyjny m iasta. Brak dokładnych pom iarów terenu ca łego m iasta oraz znaczne zm iany, p ow stałe jako rezultat późniejszych regulacji, pow odują niem ożliw ość dokładnego zbadania k w estii w ym iarów bloku zabu dow y. Jedynie orientacyjnie można podać, iż głębokość południow ego bloku rynkow ego w yn osiła 37,5 m, podczas gdy przy ul. K ościelnej (boczna) sp o ty kam y się z w ym iarem 45 m. Oba te w ym iary utrzym ują się w podanej przez W eycherta przeciętnej 38—50 m 32. Z m iany w sieci ulic spow odow ane X IX i X X -w ieczn ym i regulacjam i utrudniają w znacznej m ierze rekonstrukcję układu lokacyjnego. Pom ocny w tym w ypadku jest p lan z r. 1836, p ozw ala jący na w ysu n ięcie retrospektyw nie pew nych w niosków . Także i m ateriały K om isji Rządowej Spraw W ew nętrznych odnośnie nazw ulic sugerują ich
81 Lustracja 1569 r., к. 130—132.
82 К. Weychert, Miasteczka polskie jako zagadnienie urbanistyczne, Warszawa 1946, s. 120— 135.
Ryc. 6. Zakroczym, kościół farny z pierwszej połow y XVI w. — widok ogólny. (Fot. K. Paw towski)
rolę i przeznaczenie 33. P ro sto k ątn y ry n e k obudow any pełną zabudow ą czte rech bloków, z w ychodzącym i z narożników ulicam i (po dwie z w y jątkiem płn.-wsch. narożnika) — naw iązuje do pierw o tn ej sieci kom unikacyjnej. Ulice G dańska i W yszogrodzka noszą c h a ra k te r ulic głów nych, jak rów nież ulica •N ow om iejska (nazwa późniejsza, z XVII w.). U lica T ylna mogła spełniać rolę ulicy gospodarczej dla całego bloku zabudow y, u jętego ulicam i N ow om iejską i Jatkow ą. Podobny c h a ra k te r nosiła uliczka na zapleczu północnego bloku rynkow ego, w XIX w. zw ana K ozianką (dziś nie istniejąca) oraz uliczka na zapleczu bloku zabudow y na zachodniej stron ie ulicy R ybaki, widoczna na planie z r. 1836. W spom niane wyżej przekazy X IX -w ieczne pozw alają w ym ie nić jeszcze trzeci typ ulic, zam ieszkałych przez pew ne w yodrębnione grupy zawodowe; do nich należą ulica R ybacka, O rylska (o bliżej niesprecyzow anym położeniu) oraz Szew ska, u sy tuow ana w północno-zachodniej części m iasta.
O charakterze zabudow y Zakroczym ia w okresie polokacyjnym , niestety, niew iele można powiedzieć. Jeszcze w opisie G w agnina z 1578 r.34 Zakroczym fig u ru je jako ,;m iasto d rzew ian e”; Św ięcicki zaś w 1611 r . 35 podaje, iż był tu tylko jeden budynek m u row an y (czy nie dotyczy to zamku?).
33 AGAD K.R.S.W. 4725 k. nlb.
34 A. Gwagnin, Z kroniki sarmacji europejskiej, Kraków I860, s. 24.
35 A. Święcicki, Topograficzny opis Mazowsza, wyd. Sm oleński Wł., Warszawa 1877, s. 114.
Z rozw ojem m iasta lokacyjnego w iąże się rozbudowa in stytu cji o charak terze użyteczności publicznej. W okresie funkcjonow ania grodu, a naw et i później, w m om encie pow stania osady typu targow ego, ośrodek k u ltu r eli g ijn ego ograniczać się m ógł do n iew ielk iej k aplicy, typu grodow ego. Lokacja m iasta, pociągająca za sobą p ow ięk szen ie parafii, z drugiej zaś stron y stop n io w y zanik funkcji grodu pow od ow ały konieczność w zn iesien ia już odręb nego budynku o przeznaczeniu sakralnym . U sytu ow an ie X V -w ieczn ego, d rew nianego zapew ne (jak i cały zespół m iejski), kościoła parafialnego w Zakro- czym iu 36 nie nasuw a w ięk szych trudności. P óźniejszy, X V I-w ieczn y, kościół m urow any bez w ątpienia n a w ią zy w a ł do położenia pierw otnej b u d ow li na w y su n iętym w kierunku rzeki cyplu, oddzielonym od strony w schodniej grodziska głębokim jarem. P ołożenie kościoła na skraju osady jest w ed łu g M lincha, zarów no w w ypadku rozplanow ania p rym ityw n ego, jak i form jego bardziej rozw iniętych, w łaściw ością typ ow ą dla osad naw iązujących w sw ym układzie do typu ow alnicow ego. W ydaje się jednak słuszne rozciągnięcie tej zasady na w iększość m iast pow stałych, drogą ew olu cji, z osad typu targow ego. Z rozw o jem m iasta po 1422 r. zapew ne należy też w iązać p rzen iesien ie sied zib y k sią żęcej, określanej już teraz m ianem zam ku, na teren tzw. starostw a zakroczym skiego. Zachowane inw entarze z 1549 r . 38 i 1616 r . 39 pozw alają na odtw orze nie p ierw otnego układu założenia zam kow ego. P rostokątny dziedziniec „dy lam i w około ogrodzony” 40 d ostęp n y był od strony zachodniej przez bram ę piętrow ą. Naprzeciw w ejścia, na stronie w schodniej, znajdow ał się dom duży „m agna antiqua structura” 41 d rew n ian y, piętrow y, d w u trak tow y z sienią, k ry ty gontem z gankiem zew nętrznym 42. Na w yposażenie budynku składały się piece, posadzki na parterze ceglane, na piętrze zaś z bali drew nianych, w oknach błony 43. Przeznaczenie budynku raczej rep rezen tacyjne, na co w sk a zy w ałab y znajdująca się na parterze w ielk a izba sądow a 44, określana w in w entarzu 1549 r. m ianem „palatium ” oraz m ała kaplica. Od strony północnej znajdow ał się dom drew niany, określony w 1549 r. jako m agna antiqua, p ię trow y o układzie pom ieszczeń podobnym do om ów ionego dom u w schodniego, obok istniał m ały domek o nieokreślonym bliżej przeznaczeniu 45. B udynki go spodarcze jak śpichrze, stajnia i piw nica, celarium um ieszczone b y ły w pobliżu w ejścia na teren zam kow y po stronie zachodniej. Na stronie południow ej zn aj dow ała się kuchnia o dwóch kom nach 46.
36 M ylne datowanie obecnego kościoła na XV w. — por. D. Kaczmarczyk, Katalog zabytków woj. warszawskie, Warszawa Rkp. s. 12 nie znajduje potwierdzenia przy bliższym badaniu obiektu.
37 Münch о. c., s. 189.
38 Consignatio aedificiorum in curia et praediis Zacrocimensis... 1549 AGAD. ASK XLVI, 139, k. 493, 494; fragm enty inw entarza publikowane częściowo przez Szy mańskiego.
Zamki rejonu warszawskiego, Zakroczym „Stolica” R. V, 1950, nr. 30.
39 Anno 1616 Inwentarz Starostwa Zakroczymskiego po śmierci pana Paw ła Fa- leckiego starosty Zakroczymskiego spisany. AGAD. ASK. XLVI, z. 2, k. 455, 456.
40 Inwentarz 1616 r. AGAD. ASK. XLVI, z. 2, k. 455—6. 41 Inwentarz 1549 r. AGAD. ASK. XLVI, 139, k. 493— 4. 42 Inwentarz 1616 r. AGAD. ASK. XLVI, z. 2, k. 455—6. 43 Inwentarz 1549 r. AGAD. ASK. XLVI, 139, k. 493—4. t 44 Inwentarz 1616 r. AGAD. ASK. XLVI, z. 2, k. 455—6. 45 Inwentarz 1549 r. AGAD. ASK. XLVI, 139, k. 493—4. 46 J. w.
Ryc. 7. Zakroczym, kościół farny — baszta narożna z klatką schodową. (Fot. K. Paw łow ski)
Rozbudowę Zakroczym ia w pierw szej połowie XVI w. wiązać bez w ątpienia należy ze sp rzyjającą k o n iu n k tu rą gospodarczą, w jak iej znalazło się m iasto w tym okresie. Intensy fik ację ruchu budow lanego, pogłębionego jeszcze k lę skam i żyw iołowym i, podsycają przyw ileje, zw alniające w 1511 i w 1557 r. nreszczan od wszelkich dan in i o p ł a t47. L u stracje Zakroczym ia podają dla tego okresu m ateriał, w ydaje się jednak, o dość w ą tp liw ej w artości. L u stra
Rye. 8. Zakroczym, kościół farny — widok z 1863 r.
cja 1536 r. w ym ienia 186 d o m ó w 48, w 1564 r. liczba w zrasta do 37 1 49, by w 5 lat później spaść do 276 50. Istnieje tu możliwość, że lu strato ro w ie nie uw zględniali klęsk pożarów, jak ie m ogły zaistnieć w latach poprzedzających opis. Dla w ieku XVII lu stra c ja 1616 r.51 i 1630 r.52 są zgodne, w ym ieniając 243 domy i znaczną ilość p usty ch placów 40 — potem 56. W rozw oju p rze strzennym Zakroczym już chyba w XVII w. w ykroczył poza tery to riu m m ia sta właściwego. W skazuje na to liczba 371 domów 5:1 podana w 1564 r. Tak znaczna ilość domów nie m ogła się znajdow ać na niew ielkim stosunkow o areale m iasta lokacyjnego. Rozwój przedm ieść Zakroczym ia naw iązyw ał do pierw otnych, utrzym anych przy lokacji m iasta, kieru nk ów : zachodniego — w zdłuż biegu W isły — obudow a tra k tu gdańskiego oraz północnego — wzdłuż tra k tu na P ułtusk.
W rozwoju chronologicznym pierw szeństw o przypadło zapew ne zabudowie przedm ieścia Gdańskiego, w zw iązku z rozw ojem ożywionej drogi handlow ej, ja k ą staje się w tym okresie W isła. Przedm ieście G dańskie zabudow ane zo stało głów nie śpichlerzam i i m agazynam i tow arów przewożonych rzeką. J e
48 Przewalski о. c., s. 6. 48 Pazyra о. c., s. 345. 50 L ustracja 1569 r. k. 130.
51 L ustracja 1616 r. AGAD. ASK. XLVI z. 2, k. 186. 52 AGAD., ASK. Lustracja 1630 r.
53 Pazyra о. c., s. 345.
dyn y przekaz ikonograficzny, w idok D ahlbergha z 1657 r., przedstaw ia zabu dowę trzykondygnacjow ych spichrzów o tró jk ątn y ch szczytkach, krytych d a cham i dw uspadow ym i (jeden z nich z ch araktery sty czn y m i podcieniami). Z a budow a w 1657 r. już znacznie rozluźniona; w p ierw otnym swym układzie, jak na to w sk azu je jeden z przedstaw ionych bloków śpichlerzy, była za pew ne zw arta. D rugie z kolei przedm ieście now om iejskie łączyło się z pow staniem Nowego M iasta na północnych p ery feriach Zakroczym ia. Przedm ieście to o w yodrębnionym ry n k u , zw anym w XIX w. „R ynkiem Zielonym ” 54 p o w stać mogło już n a przełom ie X V I/X V II w ieku. P rzew alski, mówiąc o kościele św. W aw rzyńca, wiąże jego fundację z zapisem podkom orzego zakroczym skiego W ągrockiego z 1548 r.55, niepodanie jed n ak źródła tej wiadom ości u tr u dnia zajęcie jakiegoś bardziej sprecyzow anego stanow iska. Z plebanem przy parafii św. W aw rzyńca — a więc now ej p arafii obejm ującej swym zasięgiem nowo pow stałe przedm ieście — spotykam y się w źródłach dopiero w 1630 r.5ti. Także i fa k t w y m ienienia przez P aw ińskiego na tere n ie pow iatu zakroczym skiego tylko jed n ej m iejskiej p a r a f i i 57, przesuw a datę pow stania jakiegoś zorganizow anego już organizm u m iejskiego na la ta ok. 1600. Zastrzec się oczywiście należy, iż mógł tu istnieć wcześniej naw et w XV w., kościół
fi-Ryc. 9. Zakroczym, zabudowa przyrynkowa — stan w 1956 r. (Fot. K. Pawtowski)
54 AGAD., K.R.S.W. 4721, k. nlb. 55 Przew alski о. c., s. 26.
56 AGAD. ASK. XLVI, nr 152. 57 Paw iński, о. c., s. 13.
lia ln y , nie dow odziłoby to jednak jeszcze istnienia przedm ieścia. Rozbudowa Zakroczym ia i zw iązane z tym zm iany program u użytkow ego m iasta, zna la zły sw e bezpośrednie odbicie w zabudow ie sakralnej i rozbudow ie ośrodka w ład zy, jakim był zamek. W łączenie w 1525 r. M azowsza do Korony, połączone z u tw orzeniem starostw a grodow ego z siedzibą na zam ku zakroczym skim , spo w od ow ało konieczność nie tylk o rem ontów , lecz także i w zniesienia now ych budynk ów , dostosow anych do poszerzonego program u użytkow ania. Lustra cja 1549 r., poza w ykonaniem całego szeregu prac rem ontow ych, ogranicza jących się do napraw y dachów , w ym ienia kam ienicę now o w zniesioną przez ów czesnego starostę. O kreślenie lapidea użyte w tym jednym w ypadku w y raźnie m ów i, iż m am y do czynienia z budynkiem m u r o w a n y m 58. Inwentarz z 1616 r. daje nam dość d okładny opis now ej budow li: „kam ienica, pod nią trzy p iw n ice do nich drzw i na zaw iasach, na tych p iw nicach jest jeden sklep, druga izba i sień, na piętrze d w ie izby ganek pod n ią ”. Z budynku tego do dnia dzisiejszego zachow ały się w stan ie praw ie nienaruszonym piwnice; z ceg ły rozbiórkowej z górnych p artii budynku, rozebranego zapew ne w X IX w. p ow stał dom m ieszkalny o układzie w nętrza nie pow iązanym już z pier w otną budow lą. Z achow anie w kondygnacji jednotraktow ych piw nic niena ruszonej ściany o w ątku gotyckim pozw ala na bardziej precyzyjne określe nie chronologii budynku. A naliza w ym iarów cegieł w porów naniu z posia danym przez K om isję Badań D aw nej W arszaw y m ateriałem porów naw czym dla ośrodka w arszaw skiego — całk ow icie potw ierdza datow anie obiektu na pierw szą połow ę XVI w. Także i form a zam knięcia w e w spom nianej ścianie otw oru drzw iow ego i w n ęk i o niskiej stosunkow o strzałce łuku jest często w tym czasie spotykana. D rugą budow lą, w zniesioną ok. 1549 r., b ył u sy tu ow an y na południow ej stronie tarasu zam kow ego dom drew niany, dw u- traktow y, parterowy. Z najdujące się w nim pom ieszczenie określone „pala- tiu m ” z kom inkiem m urow anym naw iązuje do now ych reprezentacyjnych fu n k cji starostw a grodow ego 59.
K w estia chronologii b udow y m urow anego kościoła farnego w Zakroczy- m iu, rozpatryw ana dotychczas jed yn ie z pozycji styloznaw czych 60 — w inna znaleźć rozw iązanie w pow iązaniu m om entu w zn iesien ia kościoła z in ten sy fikacją ruchu budow lanego w pierw szej poł. XVI w ., której wyrazem obok rozb u d ow y'zam k u w 1549 r. b yło w zn iesien ie po 1518 r. także m urow anego kościoła św. Ducha. P óźnogotycki kościół w Zakroczym iu, w ykazujący po w iązania z reprezentow aną przez C egłów , Piaseczno, Serock czy Służew grupą kościołów m azow ieckich, d atow an y był dotychczas przez C hyczew skiego na drugą poł. XVI w ., przez K aczm arczyka zaś na początek X V w .61. W w yp ad ku przesunięcia datow ania obiektu na pierw szą połow ę XVI w., poza om ó w ionym już m om entem pow iązania z w czesno X V I-w ieczną rozbudową m ia sta, dochodzi tu jeszcze jed en argum ent — jest nim przeprowadzona analiza w ym iarów cegły, w ykazująca w yraźne analogie z w arszaw skim m ateriałem zabytkow ym , odpow iadającym pierw szej p ołow ie XVI w iek u . Zagadnienie pow iązań artystycznych i nader w n ik liw a analiza układu przestrzennego koś
58 por. inwentarz zamku w L iw ie z 1549 r. ASK. XLVI, nr 139, k. 493—4, w ym ie niający jednoznacznie domus m agna seu lapidea odnaleziony w terenie.
59 consignatio aedificiorum... 1549 r., j.w ., k. 494. .
90 J. Chyczewski, Kościół w Zakroczymiu, „Ziem ia” 1932, nr 8—9, s. 231. D. Kaczmarczyk, Katalog zabytków sztuki pow. warszawskiego, Rkp., s. 12. 81 j.w ,
cioła, ja k też i kw estia dyskutow anych szeroko wież narożnych znalazły w łaś ciwe naśw ietlenie w publikow anych w 1932 i 1936 r. pracach C hyczew skie- g o 62, k tó re zw alniają z obowiązku bliższego ro zp atry w an ia tych kw estii. Chciałbym jed n ak przypomnieć, że barokow e przebudow y połączone ze zm ia ną pierw otnego układu przestrzennego (pierw otnie m ogła być bazylika) oraz w yburzeniem gotyckich szczytów, z k tó rych zachow ał się jedynie frag m en t w elew acji zachodniej, zn:ekształciły obraz X V I-w iecznej fary zakroczym skiej.
Ryc. 10, Zakroczym, ulica określona w 1850 r. m ianem Z akrętna. (Fot. K. Pawtowski)
D rugim , obok kościoła farnego, obiektem sak raln y m w zniesionym w pocz. XVI w. był kościół św. Ducha, fu ndow any w 1518 r.63 w raz ze szpitalem przez Annę księżnę M azowiecką, na zakupionym w 1515 r. gruncie.64 Nowo w zniesiony kościół uposażony został przyw ilejem Jan u sza i S tan isław a k sią żąt M azowieckich, mocą którego opłata św iętom arska, płacona przez szewców zakroczym skich, przeznaczona została na jego po trzeby .65 D aninę w natu rze
62 J. Chyczewski, о. c., oraz tegoż, Kolegiata pułtuska na tle kościelnego budow nictw a mazowieckiego XV i XVI wieku, W arszawa 1936.
83 Br. Chlebowski, Zakroczym, о. c., s. 314.
84 Fr. Giedroyć, Zapiski do dziejów szpitalnictw a w dawnej Polsce, W arszawa 1908, s. 120. '
lub pieniądzach pobierał kościół z w si Kazuń i R adzikow o oraz z dw óch kam ienic w Z ak roczym iu 66. W skład pokaźnego uposażenia k siężn y A n n y w ch od ziły 3 w łóki ziem i tzw. duchow izna oraz pola przy drodze do G ałachów tzw . m okradki i w W ólce S a m orzęck iej67. Brak przekazów kartograficznych znacznie utrudnia usytuow anie kościoła. W idok panoram iczny D ahlbergha daje jed yn ie m ożliw ość rekonstrukcji b ry ły kościoła i szpitala oraz pozw ala sugerow ać ich położenie w bloku ulic Jatkow ej — T yln ej. K oncepcja ta zg a dzałaby się z ogólnie przyjętą zasadą um ieszczania tego typu b u d ow li poza terenem w łaściw ego m iasta lokacyjnego. K ościół św. Ducha b ył budynk iem za pew n e jednoprzestrzennym , założonym na rzucie prostokątnym , z dostaw ioną od stron y zachodniej w ieloboczną w ieżą. Form a w y d zielen ia prezbiterium nie jest ustalona. K ryty dachem dw uspadow ym , w ieża w ielosp ad ow a z sygnaturką. B udynek szpitalny góruje sw ą bryłą nad położonym trochę niżej kościołem . Założony na rzucie prostokąta, d w ukond ygnacyjn y z w yd zielon ą od strony północno-zachodniej w yższą partią w ieżow ą. Na w idoku D ahlbergha w yd aje się być przedstaw iony częściow o zniszczony (dachy). P rzeprow adzenie n ie w ielk ich naw et prac w yk op alisk ow ych pozw oliłoby zap ew n e na rozw iąza nie zagadnienia sytuacji i rzutu zespołu kościoła i szpitala św . Ducha.
Trzecim z k olei obiektem sakralnym jest w idoczny na w id ok u D ah lb er gha (1657 r.) kościół św. W awrzyńca. O biekt już w ted y w y d a je się być m u row any. Forma budow li założonej na rzucie prostokąta, krytej dachem d w u spadow ym z sygnaturką, z trójkątnym szczytem zachodnim , pozw oli raczej w iązać kościół z budow nictw em pocz. XVII w ieku. Przebudow a X V III-w iecz- na zatraciła niem al całkow icie pierw otną form ę budynku, pew n ych jed yn ie rem iniscencji doszukiw ać się m ożna w dzisiejszej form ie szczytu, n a w ią zu jącej do koncepcji barokowej.
P rzełom X V I/X V II w iek u , będący okresem załam ania rozw oju gospodar czego szeregu m ałych i średnich m iast P olsk i centralnej, n ie w y w a rł d e cydującego w p ły w u na sytuację ekonom iczną Zakroczym ia.
Lustracja 1616 r. przedstawia stan n iew iele jeszcze się różniący od sytu acji m iasta w połow ie XVI w ieku. Liczba rzem ieślników spada jed yn ie do 214, zw iększa się natom iast ilość m łyn ów w o d n y c h e8. W iększe zm iany m ożem y jed yn ie zaobserw ow ać w zabudow ie, gdzie liczba dom ów z 371 spada na 243. Cały szereg p rzyw ilejów nadanych m iastu przez Z ygm unta III w 1619 r.09 i W ładysław a IV w 1633 r.70 m iało na celu polepszenie sytu acji gospodarczej m iasta. N iestety, już w latach 1640 71 daje się zauw ażyć stop n iow y jego u p a dek. W ojny szw edzkie i, w iążące się z nim i, w yn iszczen ie ekonom iczne kraju, zam ykają okres rozwoju Zakroczym ia.
D rugą połow ę XVII i cały XVIII w iek w historii Zakroczym ia cechuje sta ły regres gospodarczy.
O ile w relacji podróżnika n iem ieck iego U lryka W erdum z 1670— 72 r. czytam y- iż „jest to otw arte m iasteczko położone w piaszczystych gruntach, ma dw a kościoły i jest dość dobrze zalu d n ion e” 72 — to już w opisie z 1740 r.
ее Przewalski, о. c., s. 30. 87 j. w.
88 Lustracja 1616 r. AGAD. ASK, XLVI, z. 2, k. 186, 188. 89 Chlebowski, о. c., s. 313.
70 AGAD. ASK. Lustracja 1660 r., к. 17. 71 AGAD. ASK. Lustracja 1630 r., k. 137—146. 72 K. Liske, Cudzoziemcy w Polsce, Lwów 1876, s. 192.
Zakroczym określony jest m ianem m iasta drew nianego i u b o g ie g o 73. Upadek m iasta pogłębiają jeszcze klęski elem en tarn e la t 1709— 1712. P ow ażny też w p ły w na m ożliw ości rozw oju m iasta m iały stałe ruchy koryta rzeki. L u stracja 1765 r. naśw ietlająca sytu ację Zakroczym ia w yraźnie m ów i o jego upadku, poniew aż „statki dla zbyt w ysok ich i przykrych brzegów , nie m ogą sta w a ć ”, sam o zaś koryto rzeki odsunęło się za kępę 74.
Trudności ekonom iczne Zakroczym ia p ogłęb iały jeszcze rozw ijające się ju- ryd yk i, które nie tylk o u n iem ożliw iały utrzym anie porządku i w ym iaru sp ra w ied liw ości, lecz także m iały bezpośredni w p ły w na finanse m iasta.
Miasto odsunięte od centrów przem ysłow ych, pozbaw ione zaplecza gospo darczego, w 1797 r. posiadało jed yn ie 61 dom ów i 366 m ieszkańców 75. U padek Zakroczym ia pociągnął za sobą dew astację jego in stytu cji publicznych. Istn ie jący kościół i parafia św . W awrzyńca, w zw iązku z silnym zm niejszeniem się ilości m ieszkańców , zaczyna tracić p od staw y bytu. W 1757 r. starosta za kroczym ski, Józef M łocki chcąc u trw alić istn ien ie parafii, sprowadza zakon K apucynów 76 i u zysk u je dlań od A ugusta II dodatkow e uposażenie 17. O bec nie istn iejący k ościół w zn iesio n y został w raz z klasztorem w 1757 r. na m ie j scu X V II-w ieczn ego, om aw ianego już kościoła.
R egresji gospodarczej m iasta nie w strzym ały dogodne w arunki rozw ojow e okresu O św iecenia. Dopiero rozbudowa w latach trzydziestych X IX w iek u tw ierd zy M odlińskiej, stała się now ym im pulsem w rozwoju ekonom icznym całego jej zaplecza.
Budow a tw ierd zy w okresie kryzysu p opow staniow ego uchroniła m iasto od dalszego pogłęb ien ia kryzysu gospodarczego. D uży napływ ludności za tru d nionej przy „fabrykach” tw ie r d z y 78 oraz stale w zrastające zapotrzebow anie na m ateriały bud ow lan e z c e g ie ln i79 i lasów m iejskich — stanow ią podstaw ę finansow ą dającej się zaobserw ow ać w latach 1836— 1840 znacznej in ten sy fik acji ruchu b u d ow lan ego na teren ie m iasta. '
Rozwój ekonom iczny m iasta znajduje bezpośrednie odbicie w przem ianach form jego zabudow y i układu przestrzennego. Okres okupacji pruskiej w n iósł n ow y elem ent w rozplanow aniu przestrzennym rynku zakroczym skiego. B ył nim w zn iesion y przed 1801 r., u sy tu o w a n y pośrodku rynku, r a tu sz 80. O bej m ow ał on „jedenaście lokalów , z których siedem jako kram y kupieckie, resz ta jako sien ie bez korzyści b yw ają u żytk ow an e” 81.
Z okresem p opow staniow ej k oniunk tu ry gospodarczej w iąże się w yraźna in ten syfik acja ruchu b u dow lanego w latach 1834— 1840 82. Zabudowa m u row ana w y stęp u je już w 1836 r. na obrzeżach rynku, zachodniej stronie ulicy
73 Wł. Łubieński, Św iat w e w szystkich sw oich częściach większych i mniejszych, Wrocław 1740, T. I, s. 398.
74 Ekstrakt z lustracji m azowieckiej w w ojew ództw ie mazowieckim, ziemi i staro stw ie zakroczymskim, AGAD, ASK, XLVI, nr 156, k. 1. .
75 Pazyra, о. c., s. 345.
70 Baliński, Lipiński, о. c., s. 501. F.M.S. kościół ks. Kapucynów w Zakroczymiu, „Tyg. II.”, R. VII, 1863, s. 67.
77 Przew alski, о. c., s. 27.
78 AGAD. KRSW. 4726, k. nlb; wg Pazyry, o .e., s. 309 w. 1857 r. liczba m ieszkań ców w ynosiła 2880.
79 AGAD. KRSW. 4725, k. nlb. 80 AGAD zb. kart AG 55/300 10.
81 Pism o Kom isji Woj. Płockiego do KRSW z dnia 3. XII. 1818 r. Nr 39607, KRSW 4721, k. nlb.
Rye. 11. Zakroczym, charakterystyczne położenie miasta wśród parowów. (Fot. W. Krzyżanowska)
Nowom iejskiej oraz obustronnie na ulicy R ybaki, na odcinku rów noległym do wschodniej granicy południow ego bloku rynkow ego. Zm iany w układzie przestrzennym m iasta obserw ow ać jedynie m ożem y na pow stałych w 1847 r. projektach regulacji ry n k u oraz przebiciu now ej ulicy, u łatw iającej dojście do kościoła farnego.
Zrealizow any po 1847 r. p ro jek t przebicia przez południow y blok ry n k u nowej ulicy, celem udogodnienia dojścia „albow iem na teraz (1847 r.) kom u nikacja... przez uliczkę boczną dla pieszych jest p rzyk ra, a przejazd zupełnie jest niepodobny” 83 cechuje osiowość kom pozycji naw iązując do regularnych form kom pozycyjnych u rb a n isty k i K rólestw a. Także i w układzie kom pozy cyjnym byłego zam ku zakroczym skiego, zam ienionego już w tym okresie na p ry w a tn ą siedzibę (dziedziniec gospodarczy p rzesunięty w k ieru n k u pół nocnym) daje się zauw ażyć w yraźna osiowa kom pozycja, k tórej elem entem wzdłużnym jest droga zam kn ięta w idokow o b ry łą budynku. Znikom a w prost ilość zachow anych obiektów a rc h ite k tu ry m urow anej z tego okresu u tr u dnia om ówienie jej form y. C iekaw y n atom iast m ateriał przynosi nie w yko n any zapew ne p ro jek t w ystaw ienia przy ul. N owom iejskiej w pobliżu r a tusza drew nianych j a t e k 84. Dwa w a ria n ty p ro jek tu w ykonane w 1840 r. przez budowniczego obwodu płockiego, B ergem ana, n aw iązują do kom pozy
83 AGAD. KRSW. 4726 k. nlb, 4727 k. 102—3. 84 AGAD. KRSW. 4726 k. nlb.
cji k lasycystyczn ych . Projekt o układzie jednotraktow ym z kolum ną w elew acji frontow ej, p rzew iduje k ry cie dachem płaskim ; druga w ersja, o układzie cen tralnym dw u trak tow ym , otoczonym z 4 stron kolum nadą, wprow adza dach dw uspadow y. Jedyną zachow aną do dziś, kam ienicą m urow aną z lat ok. 1840 jest p iętrow y budynek przy ul. N ow om iejskiej o dw utraktow ym układzie w nętrza, z sien ią na przestrzał. Na środkow ej i dw óch skrajnych osiach (7-osiow ej) elew a cji na w ysok ości I piętra, w ystęp u ją trzy w n ęk i balkonow e, ujęte pilastram i. Forma opracow ania elew a cji kam ienicy pozw ala w ysunąć hipotezę, iż zabudow a pow stała w latach 1840-tych, naw iązując do k lasycystycz nych w zorów kam ienic w arszaw skich, w prow adzając pew ne, typ ow e dla ośrodków p row incjonalnych, uproszczeń:'a schem atów .
W drugiej połow ie X IX w iek u Zakroczym zachow uje nadal sw ą p eryferyj- ność, przy czym budow a lin ii k olejow ej przechodzącej przez M odlin, p o g łę bia jeszcze regresję gospodarczą m iasta. R ozw ijający się pod koniec X IX w ie ku Modlin, przejm uje u słu gow e w obec tw ierd zy funkcje Zakroczymia. M ia sto staje się jed yn ie w ęzłem szosow ym i nie odzyskuje sw ego znaczenia n a w et w okresie dw udziestolecia m iędzyw ojennego.
Z okresem tym w iąże się realizacja, projektow anych zresztą na niew ielk ą skalę, prac u rb anistyczno-regulacyjnych. P ow stała w ów czas częściow a zabu dowa m urow ana charakteryzuje się, prow incjonalnym w sw ej form ie, p ow tarzaniem eklektycznych rozw iązań architektonicznych pobliskiej W arszawy. Z okresem tym w iążą się też próby uporządkow ania skarpy w iślan ej, które ograniczyły się w rezultacie do w zn iesien ia na ul. R ybaki tarasow atych scho dów, rozw iązujących kom unikację pieszą w najatrakcyjniejszym w idokow o punkcie m iasta.
Zniszczenia w ojen n e w 1939 r. objęły niem al całk ow icie m urow aną zabu dow ę m iasta. Zachow ane r elik ty pozw alają jed yn ie na odtw orzenie układu przestrzennego, nie dając jednak m ateriału do rekonstrukcji form architekto nicznych.
W łączenie Zakroczym ia do planu zagospodarow ania okolic W arszaw y i, zw ią zane z tym , projekty urbanizacji osady, stw orzyły konieczność określenia stref zab ytk ow ych oraz w ysu n ięcia dezyderatów konserw atorskich. Fakt cał k ow itego niem al w yburzenia zabudow y m iasta stw arza n iezw yk le dogodne w arunki dla projektantów now ej zabudow y, narzuca jednak konieczność u sta len ia p ew nych norm atyw ów , regulujących zasady zagospodarow ania prze strzennego rejonów daw nego m iasta gotyckiego.
Punktem w yjściow ym będzie tu bez w ątp ien ia dezyderat zachow ania h i storycznego planu rynku oraz obrysu bloków p rzyrynkow ych, zm odernizo w anych jednak całk ow icie w zakresie układu w ew n ętrzn ego i w yposażenia technicznego. W arunkiem p od staw ow ym , z punktu w id zen ia konserw ator skiego, w y d a je się być zach ow an ie całego, czytelnego po dziś dzień, układu przestrzennego Skarpy Z akroczym skiej z grodziskiem i w yodrębnionym e le m entem podgrodzia. Tak w ięc now a zabudow a, usytuow ana pow yżej skarpy, w inna horyzontalnie podkreślać i uw ypuklać bogatą rzeźbę terenu.
Jedyny, zachow any w panoram ie m iasta elem ent zab ytk ow y, jakim jest kościół farny usytu ow an y na w y su n ięty m , w stosunku do m iasta, cyplu narzuca m ożliw ości rozw iązań w ysok ościow ych terenu daw nego rynku lok a cyjnego. Bezsporny w tym w yp ad k u w y d a je się być w n iosek w prow adzenia now oczesnej zabudow y d w u k on d ygn acyjn ej, paraw anow o podkreślającej w a lo ry plastyczne obiektu p ierw szoplanow ego.
Zaw arte tu su g estie konserw atorskie pozostaw iają projektantom now ej sza ty architektonicznej m iasta, znaczną sw obodę; tym bardziej słuszne w ydaje się zw rócenie specjalnej u w agi na w ła ściw e rozw iązanie pięknej panoram y m iasta.
Ryc. 12. Zakroczym, plan sytuacyjny miasta. 1 — grodzisko wczesnośredniowieczne; 2 — teren podgrodzia; 3 — teren zajęty pod rozbudowę X V I-w iecznego zamku zakro czymskiego; 4 — kościół parafialny p. w. św. Krzyża; 5 — kościół i klasztor oo. Ka pucynów p. w. św. Wawrzyńca; ow alem oznaczono teren osadnictwa przedlokacyjnego
