„ E c c le s ia s tic o ru m sc h o la ” , u w a ż a ją c za n ie z b itą p r a w d ę ty lk o z a s a d y filo z o fii a ry s to te le s o w s k ie j, w n a u c e R u s ty k a D ia k o n a (sw ego o sta tn ie g o p rz e d s ta w ic ie la ) d a la n a s tę p u ją c y o b ra z m e ta fiz y c z n e j s t r u k t u r y in d y w i
d u u m s u b s ta n ty w n e g o :
s u b s is te n tia - in d iv id u u m s u b s ta n tiv u m
| a c c id e n tia n a tu r a J
I s u b ie c ta n a tu r a s u b s is te n tia - f u n d a m e n tu m
L e o n c ju s z z B iz a n c ju m , p o p rz e d n ik R u s ty k a , p o ję c ia „ e c c le sia s tic o ru m s c h o la e ” w y ra z ił w ję z y k u g re c k im w n a s tę p u ją c y sposób:
h y p o s ta z is - m e rik o n
j s y m b e b e k o ta h e te r o h y p o s ta ta
e n h y p o s ta to n I j
| p h y z is | a u to h y p o s ta to n
h y p o s ta z is -h y p o k e im e n o n
O so b ą je s t ,,s u b s is te n tia -in d iv id u u m s u b s ta n tiv u m ” („ h y p o s ta z is -m e - r ik o n ”) p o s ia d a ją c a n a tu r ę ro z u m n ą ; e le m e n te m k o n s ty tu u ją c y m osobę je s t ro z u m n a „ s u b s is te n tia - fu n d a m e n tu m ” („ h y p o s ta z is -h y p o k e im e n o n ”).
N a u k a „ e c c le s ia s tic o ru m sc h o la e ” i je j k o n c e p c ja m e ta fiz y c z n e j s tr u k tu r y in d y w id u u m su b s ta n ty w n e g o , i je j d e f in ic ja e le m e n tu k o n s ty tu u ją c e g o . osobę, p o sz ły w n iep a m ię ć.
P o s ie d z e n ie z d n ia 19 p a ź d z ie rn ik a 1963 r.
Czł. ks. S tanisław K a m i ń s k i przedstaw ił w łasną pracą pt.:
O ty p o w y c h błędach podziału i definicji.
S p ra w a b łę d ó w p o d z ia łu i d e fin ic ji n ie n a le ż y śc iśle b io rą c do lo g ik i te o re ty c z n e j, a le do lo g ik i p ra k ty c z n e j (sto so w an e j). N ie tru d n o je d n a k z a u w a ż y ć, że z lo g ik ą te o re ty c z n ą je s t ja k n a jb a r d z ie j z w iąz an a . B łąd lo g ic z n y b o w ie m to f a k ty c z n e p rz e k ro c z e n ie z asad lo g ik i. O czyw iście, m a m y t u ta j n a u w a d z e g łó w n ie p rz e k ro c z e n ia n ie ś w ia d o m e , a p rz y ty m t r u d n o ro z p o z n a w a ln e . S a m o w s k a z a n ie ty p o w y c h b łę d ó w p o d z ia łu i d e f in ic ji zależy z je d n e j s tr o n y od p r z y ję te j w logice te o r ii p o d z ia łu i d e fin ic ji, a z d ru g ie j — od p r a k ty k i d z ie le n ia i d e fin io w a n ia . P r z y ty m o s ta tn im tr z e b a z w ró cić u w a g ę n a m o m e n ty p sy c h o so c jo lo g ic zn e . Z e s ta w ie n ie n in ie js z e u w z g lę d n ia g łó w n ie b łę d y s y g n a liz o w a n e w l i t e r a tu r z e lo g ic z n ej. N ie p o w s ta ło zaś w p ro s t w w y n ik u p rz e p ro w a d z e n ia
59
b a d a n s p e c ja ln y c h n ad te k s ta m i n a u k o w y m i- N ie k ie d y ty lk o p o ś re d n io w y k o rz y s ta n o r e z u lta ty po szczeg ó ln y ch n a u k o w c ó w ęo do te o r ii p o d z ia łu (k la s y fik a c ji) i d e fin ic ji w poszczeg ó ln y ch d z ie d zin a ch w iedzy. U w ag i p o n iższe sta n o w ią k o r e k tu r ę i u z u p e łn ie n ie m ego a r ty k u łu : S y s t e m a ty za c ja ty p o w y c h b łęd ó w lo g iczn ych , „ R o czn ik i F ilo zo fic zn e ” X (1962), z. 1, s. 5—39.
I. T y p o w e b łę d y p o d z ia łu i k la s y fik a c ji (c/.yli p o d z ia łu w ie lo s to p niow ego). N a jw a ż n ie jsz e p o z y cje z te j d z ie d zin y : Z. D o b ro w o lsk i, B u d o w a k la s y fik a c ji, W a rsz a w a 1956; J. G ie d y m in , Z p r o b le m ó ir lo g ic zn y ch a n a l i z y h is to r y c z n e j, P o z n a ń 1961, s. 26—27; S. K a cz o ro w s k i, O p o d zia le lo g ic zn y m , L w ó w 1937 o raz O n ie k tó r y c h p rz e k sz ta łc e n ia c h p o d zia łu . Ł ódź 1949; T. P a w ło w s k i, K la s y fik a c ja s z tu c z n a a k la s y fik a c ja n a tu ra ln a w biologii, w : F r a g m e n ty F ilo zo fic z n e II, W a rsz a w a 1959, s. 115— 141;
T. W ó jcik , s z e re g a r ty k u łó w w : „ N o rm a liz a c ja ” 24 (1956) 378— 383, 433—
440 i 635— 645 o ra z 26 (1958) 269— 290.
A. B łę d y m ie s z a n ia p o d z ia łu logicznego z p o k re w n y m i czy n n o ściam i d z ie len ia:
1. Z p a r ty c ją , czyli ro z cz ło n k o w an ie m je d n o s tk o w e g o p rz e d m io tu n a części sk ła d o w e (np. p rz e s trz e n n e , czasow e).
2. Z ja k im k o lw ie k w y ró ż n ia n ie m i o d ró ż n ia n ie m pojęć.
3. Z ty p o lo g ią.
4. Z o p a rty m i n a lo g iczn y m p o d ziale lu b k la s y fik a c ji fizy czn y m i czy n n o ściam i p o rz ą d k o w a n ia (g ru p o w a n ia , sz e re g o w a n ia itp.).
B. B łę d y sam eg o p o d z ia łu i k la s y fik a c ji:
1. B łęd y o g ó ln o se m a n ty cz n e
a) n ie d o s ta te c z n a o stro ść u ż y w a n y c h pojęć,
b) b r a k w y ra ź n y c h k ry te r ió w d la z d e te rm in o w a n ia sto su n k ó w m ię d z y z a k re s o w y c h (zachodzi to z w łaszcza p rz y cech ach s to p n io w a ln y c h p rz y p ły n n o śc i p rz e jś c ia m ię d z y ró ż n y m i s to p n ia m i ich n a sile n ia ).
2. B łę d y fo rm a ln e
a) n ie a d e k w a tn o ś ć czło n ó w w zg lęd em cało ści (tzw . p o d ział n ie w y c z e rp u ją c y , g d y z a k re s czło n ó w je s t b ą d ź w re la c ji w y k lu c z a n ia , b ą d ź za o b sz e rn y w s to s u n k u do z a k re s u c a łości,
b) n ie ro z lą c zn o ś ć z a k re s o w a członów (tzw . p o d z ia ł k rz y ż u ją c y się: t ut aj n ie k tó rz y r e d u k u ją — n ie s łu s z n ie — sw o is ty b łąd p u ste g o członu, a rg u m e n tu ją c ty m , że p u s ty z a k re s z a w ie ra się w k a żd y m zak re sie); g rzeszy się tu p rz e c iw e k o n o - m iczności p o d ziału .
60
3. B łęd y m a te ria ln e (gdy p o d z ia ł n ie s p e łn ia w a ru n k ó w n a u k o w e j uży teczn o ści)
a) n ie n a tu ra ln o ś ć p o d z ia łu (k la s y fik a c ji)
(1) p o d z ia ł (k la s y fik a c ja ) zb y ł szczegółow y i sk o m p lik o w a n y ; (2) p o d z ia ł n ie w s p ó łrz ę d n y ' a k la s y f ik a c ja n ie c ią g ła (d o k o n u je się s k o k a m i z a m ia s t sto p n io w e g o p rz e c h o d z e n ia od p o d z ia łu do p o d ziału );
(3) z a s a d a p o d z ia łu sta n o w i cechę m ało is to tn ą , o b ra n ą bez w zg lęd u n a je j z w iąz ek z in n y m i cec h am i d e sy g n a tó w ta k , że w czło n ach g ru p u ją się p rz e d m io ty w zasad zie n ie p o d o b n e (m ięd zy k tó ry m i n ie zachodzi n a tu r a ln y zw iązek ) a jed n a k o w e ty lk o pod k ą te m je d n e j (czy n ie w ielu ) w łasn o ści.
C e ch ą b a rd z ie j is to tn ą zow ie się tu ta k ą , z k tó r ą w ią że się m a k s y m a ln a lic z b a in n y c h cech, w s p ó ln y c h p rz e d m io tó w p e w n e j g ru p y . N ie k ie d y p o d z ia ł (k la s y fik a c ja ) sz tu cz n y je s t zam ierz o n y . M a to z asto so w an ie np. p rz y u k ła d a n iu tzw . k lu c z a do o z n ac za n ia ro ś lin lu b m in e ra łó w o ra z p rz y p rz e p ro w a d z a n iu n ie k tó ry c h s e g re g a c ji; p rz y o p isie n a u k o w y m je d n a k k la s y fik a c ja p o w in n a być n a tu r a ln a .
b) n ie p rz y d a tn o ś ć p o d z ia łu (k la s y fik a c ji) w d a n e j dzied zin ie, gdy:
(1) n ie w y c z e rp u je w s z y s tk ic h z n an y c h w d a n y m czasie fo rm p rz e d m io tó w b a d a n e j d z ie d zin y (nie u w z g lęd n ia a k tu a ln e g o s ta n u w ied zy );
(2) n ie je s t o d p o w ie d n i d la c h a r a k te r y s ty k i całości d z ie lo n e j, n p . gdy z a s a d a p o d z ia łu o b ra n a je s t a r b itr a ln ie , g d y nie c h w y ta cech o b ie k ty w n ie is to tn y c h lu b p o z n a w czo in te re s u ją c y c h , g d y n ie d o p ro w a d z a do o d p o w ie d n io i m a k s y m a ln e g o ro z c z ło n k o w a n ia całości, gdy d o p u szcza
czło n y p u s te ;
(3) n ie je s t p ło d n y w n a u c e (chodzi t u z w łaszcza o p r z y s to so w a n ie p o d z ia łu do p rz y ję ty c h celów n au k o w eg o p o z n a n ia ; ta k np. d la p rz e d m io tó w p o d le g a ją c y c h e w o lu cji w s k a z a n a jest. k la s y fik a c ja g en ety czn a).
II. T y p o w e b łę d y d e fin io w a n ia . C hodzi tu o d e fin io w a n ie w ścisły m se n sie z w y k lu c z e n ie m tzw . p s e u d o d e iin ic ji i d e fin ic ji d e ik ty c z n y c h .
A. B łę d y u ży cia n ie w ła śc iw e g o ty p u d e fin ic ji.
1. P o s łu ż e n ie się d e fin ic ją n ie tr a f n ie w y b r a n ą ze w z g lęd u na o k re ś lo n y p rz e d m io t i z a m ie rz o n y cel d e fin io w a n ia .
61
2. P o m ies za n ie ró ż n y ch ro d z a jó w d e fin ic ji ze w zg lęd u n a n ie d o s ta te c z n ą ich zn ajo m o ść; często zw łaszc za z d a rz a się użycie d e fin ic ji: p e rs w a z y jn e j z a m ia s t czy sto in fo rm a c y jn e j, c z ą s tk o w e j z a m ia s t p e łn e j, ty lk o z a k re s o w e j z a m ia s t is to to w e j, r e g u lu ją c e j z a m ia s t sp ra w o z d a w c z e j o ra z ró ż n y c h c h a r a k te r y s ty k (n a w e t p rz y k ła d o w y c h lu b h ip e rb o lic z n y c h ) z a m ia s t ścisły ch d e fin ic ji.
B łęd y sa m e j d e fin ic ji:
1. B łęd y f o rm a ln e
a) d e fin ic je n ie s p e łn ia ją c e w a r u n k u n ies p rze cz n o śc i;
b) d e fin ic je n ie s p e łn ia ją c e w a r u n k u p rz e k ła d a ln o ś c i (g łó w n ie w p rz y p a d k u d e fin ic ji a n a lity c z n y c h ):
(1) p rz e k ła d a ją p o z o rn ie (tzw . d e fin ic je id e m p e r id e m ; p o p e łn ia ją b łę d n e koło b e z p o ś re d n io alb o p o śre d n io ):
(2) p r z e k ła d a ją n ie w te j sa m e j k a te g o rii (tzw . b łą d p r z e s u n ię c ia k a te g o ria ln e g o ; g d y d e fin ie n d u m i d e fin ie n s n ie n a le ż ą do te j s a m e j k a te g o rii, j a k np. w d e fin ic ja c h : n o rm a p r a w n a je s t to s to s u n e k m ię d z y lu d ź m i u ję ty w u s ta w ie , zie leń je s t to rzecz o b a rw ie tr a w y ;
(3) p r z e k ła d a ją n ie a d e k w a tn ie , i to b ą d ź co do z n aczen ia w ogóle (gdy d e fin ie n d u m w ie lo z n ac z n e o k re ś lo n e j e s t ’ p rz ez je d e n d e fin ie n s jed n o z n ac z n y ), b ą d ź co do z a k re s u (tzw . d e fin ic je za w ą s k ie , za sz e ro k ie , alb o k rz y ż u ją c e się), b ą d ź co d o tr e ś c i (gdy n ie p o z w a la ją w y e lim i
n o w a ć d e fin ie n d u m z a p o m o cą d e fin ie n s a w k o n tek ś cie z d an io w y m z z ac h o w a n ie m te j sa m e j a s e rc ji ow ego z d a n ia ; o czy w iście je s t to b łą d ty lk o w ó w czas, k ie d y a d e k w a tn o ś ć tre ś c io w a z o sta ła z am ierz o n a, a n ie je s t ta k np.
w d e fin ic ji czy sto z ak re so w e j).
2. B łęd y p o z a fo rm a ln e
a) d e fin ic je n ie w y ja ś n ia ją c e (tzw . d ef. ig n o tu m p e r ig n o tu m a lb o def. ig n o tu m p e r ig n o tiu s);
b) d e fin ic je w y ja ś n ia ją c e n ie d o s ta te c z n ie
(1) n ie a d e k w a tn ie w z g lęd e m z am ierzo n eg o celu, g d y o k r e ś la ją n p . p rz ez czysto le k s y k a ln y p rz e k ła d z a m ia s t d e fi
n ic ji p rz y p o m o cy ro z ło ż en ia p o jęcio w eg o , a lb o p rzez cech y ty lk o p o z o rn ie is to tn e w d a n e j d z ie d z in ie w ied zy (często zw łaszcza def. ty lk o p o z o rn ie s p e łn ia k las y cz n y w a r u n e k : p e r g e n u s p ro x im u m e t d if f e r e n tia m sp e c i- fica m );
(2) n ie p re c y z y jn ie (tzw . d ef. ig n o tu m p e r im p ra e c is u m ; w y s tę p u je d e fin ie n s o m ę tn y m lu b c h w ie jn y m z n ac ze n iu );
(3) czasem n ie w ie le w y ja ś n ia ją c a , bo p rz ez c ec h y p o w ią z a n e p rz e c iw s ta w n ie , ja k n p . d e f. p u r e n e g a tiv a {w olno je d n a k te r m in y p ro s te i p ie rw s z e w y ja ś n ia ć w d ro d z e częścio w ej n e g ac ji), d ef. p e r c o n tr a r ia (by a n to n y m ), def.
p e r r e la tiy a , d ef. p e r d is iu n c ta (b łąd te n z ach o d zi ra c z e j d late g o , że n ie w s z y s tk ie al)x> n ie rzec zy w iście w y k lu c za ją c e się cech y b y w a ją w y m ie n ia n e ).
c) d e fin ic je w y ja ś n ia ją c e n ie tr a f n ie ;
d) d e fin ic je w y ja ś n ia ją c e n ie p o rę c z n ie (są to ju ż ra c z e j ty lk o w a d liw o ś c i e le g a n c ji d e fin ic ji), gdy
(1) d e fin ie n d u m je s t w y ra ż e n ie m złożonym i n ie ty lk o je d e n w y ra z je s t w n im jeszcze n ie z d e fin io w a n y ;
(2) d e fin ie n s je s t z b y t d łu g i czy to d late g o , że z a w ie ra n a d m ia r w y licz o n y ch w ła sn o śc i, czy te ż z p o w o d u w y szcze
g ó ln ie n ia w ła sn o śc i e le m e n ta rn y c h (np. z a m ia s t o k re ślić : h o m o e s t a n im a l r a tio n a le , d e fin iu je się: h o m o e s t s u b - s ta n tia c o m p le ta , c o rp o re a , s e n s itiv a e t ra tio n a lis ).
P o s ie d z e n ie z d n ia 23 p a ź d z ie rn ik a 1963 r.
Czł. A ntoni S t ę p i e ń przedstaw ił swoją pracę pt.: O ro z
m a itych rozum ieniach m e to d y fenom enologicznej.
M e to d a to d o b ó r i u k ła d czy n n o ści z m ie rz a ją c y c h do o sią g n ię cia ja k ie g o ś celu i n a d a ją c y c h się do s y s te m a ty c z n e g o s to so w an ia . W m e to d ę u w ik ła n e są ro z m a ite z ało że n ia m e to d y , p e w n e tw ie rd z e n ia . P rz e z „ fe n o m en o lo g ię ” m o żn a ro z u m ieć : 1. szk o łę lu b n u r t filo zo ficzn y , 2. p o sta w ę c h a r a k te r y s ty c z n ą d la szk o ły fe n o m e n o lo g ic zn e j (fen o m en o lo g izm ), 3. p o d s ta w o w ą — w e d łu g k o n c e p c ji H u s s e rla , zało ży c iela szk o ły — n a u k ę filo z o ficz n ą, s to s u ją c ą re d u k c ję tr a n s c e n d e n ta ln ą i o g ląd e jd e ty c z n y , 4. n a u k ę lu b f r a g m e n t n a u k i z a jm u ją c y się o p ise m teg o , co b e z p o ś re d n io d a n e . Z a p o d s ta w o w e n a le ż y u z n a ć trz e c ie ro z u m ien ie .
B ie rz e m y pod u w a g ę te r o z u m ie n ia „ m e to d y fe n o m e n o lo g ic z n e j”, k tó r e p r z y jm u je lu b d o p u sz c za s a m a szk o ła fen o m en o lo g ó w . N ależy tu w y m ie n ić m e to d y a n a liz y fe n o m e n o lo g ic z n e j, n a k tó r ą s k ła d a ją się o g ląd i opis teg o , co b e z p o ś re d n io d a n e , p rz y ty m to , co d a n e , je s t d o k ła d n ie ta k w z ię te , j a k d a n e. N a s tę p n ie m e to d ę d o c h o d ze n ia do u ję ć e jd e ty c z n y c h , z w a n ą id e a c ją lu b o p e ra c ją u z m ie n n ia n ia . D alej w y m ie n ić trz e b a m e to d ę re d u k c ji tr a n s c e n d e n ta ln e j (fen o m en o lo g iczn ej), n e u tr a liz u ją c e j (z aw ie sz a ją c e j) u ję c ia i p rz e k o n a n ia m e ta fiz y c z n e i d o p ro w a d z a ją c e j do s fe ry 63
