„El Mole Rachmim"
w Biłgoraju, Tarnogrodzie i Krzeszowie
T
e trzy miejscowości leżą około 80 k m na południe od Lublina. W 1984 r. o b y w a - tel U S A , Józef Schorer przyjechał do Polski, żeby uczcić pamięć swoich rodziców i n a j b l i ż - szych krewnych zamordowanych w czasie okupacji niemieckiej w Tarnogrodzie. Z j e g o też inicja- t y w y przy p e ł n y m poparciu tam- tejszych władz, Urzędu ds. W y - znań w W a r s z a w i e i Związku R e - l i g i j n e g o Wyznania M o j ż e s z o w e - go, w y k o n a n o pamiątkowy po- mnik, który uroczyście został od- słonięty w 1985 r.J. Schorer nie poprzestał na tym j e d y n y m miejscu upamiętnienia, dodatkowo rozpoczął prace i sta- rania nad ogrodzeniem i posta- wieniem tablic i nagrobków w miejscu daleko za miastem, gdzie d o k o n y w a n o bestialskich egzeku- cji tarnogrodzkich Ż y d ó w przez hitlerowców.
T e starania i uroczystości b y - łego sąsiada pobudziły społe- czeństwo Tarnogrodu d o pomocy w poszukiwaniu zaginionych na- g r o b k ó w ze zniszczonego i zlik- w i d o w a n e g o przez N i e m c ó w cmentarza żydowskiego. Poszuki- w a n i a zostały uwieńczone w bie- żącym roku znalezieniem ok. 200 rozbitych nagrobków, którymi zo- stały w y b r u k o w a n e podwórza przy których stacjonowali żan- darmi z SS „ D y w i z j i Galizien".
Znaleziono również nagrobki kamienne służące przez w i e l e lat za podmurówkę j e d n e j z miejsco- w y c h stodół — zawiadomiono o tych p r a w i e archeologicznych znaleziskach J. Schorera.
J. Schorer rozpoczął natych- miast starania dla uporządkowa- nia tych cennych znalezisk i przewiezienia ich na miejsce b y - łego cmentarza.
A l e nie poprzestał t y l k o na tym, zachęcał z n a j o m y c h nielicz- nie jeszcze ż y j ą c y c h w A m e r y c e , a pochodzących z obecnego w o j . zamojskiego, d o podjęcia podo- bnej i n i c j a t y w y i do postawienia p o m n i k ó w i ogrodzenia byłych cmentarzy żydowskich, gdzie zo- stali zamordowani przyjaciele i ich najbliższe rodziny. Tak w i ę c rodzina A r t a L u m e r m a n a posta-
nowiła upamiętnić i odrestauro- w a ć zburzony przez hitlerowców cmentarz żydowski w Biłgoraju.
A Charles Schreiber zobowiązał się do postawienia pomnika i ogrodzenia cmentarza w Krzeszo- wie.
Natomiast wspólnym wysiłkiem J. Schorera i Ch. Schreibera miejsce byłego cmentarza ż y d o w - skiego w Tarnogrodzie ogrodzono 1 ustawiono pamiątkową tabli- cę.
Żydzi, którzy przymusowo w y - emigrowali z ziem polskich lub zostali uratowani w czasie oku- pacji, zawsze są związani z ziemią swoich przodków. Z Zamościem lub z Zamojszczyzną związani by- li: Icchak L e j b Perec, L u d w i k Zamenhof, Róża Luksemburg i laureat nagrody Nobla, Izaak Ba- szę wis Singer. W okresie I w o j n y ś w i a t o w e j i w latach m i ę d z y w o - jennych Singer często b y w a ł w Biłgoraju i tu powstały znane je- go powieści, jak „Szatan z G o - raju", „Sztukmistrz z L u b l i n a " i
„ M a g i c z n a moc".
„Ale potem jednej nocy wojen- nej esesmani wywieźli wszystkich za miasto do takiego piaszczyste- go lasu i rozstrzelali nad ranem cale Żydostwo. I nikt już nigdy nic odtworzy ich życia. I nikt już nigdy nic odkopie ruin ich mia- steczek, ich naczyń rytualnych i nagrobków. I nikt już nigdy nie uogólni i nie podniesie do nieba ich myśli, tęsknot oraz marzeń"
(cytat Tadeusza Konwickiego
„Nic albo nic").
A l e po ponad czterdziestu la- tach znaleźli się ludzie, dla któ- rych Polska była ich k r a j e m o j - czystym, i nigdy nie zapomnieli tragedii w ich miasteczkach, w których się urodzili i w y c h o w a l i , i żyli wspólnie ze swoimi polski- mi sąsiadami. Przyjechali z da- lekiego k r a j u aby odbudować by- łe żydowskie cmentarze, upamięt- nić miejsca masowych egzekucji ludności ż y d o w s k i e j i wznieść po- mniki dla przyszłych pokoleń.
W pierwszych dniach listo- pada br. na miejscu obecnie od-
Pomnik na miejscu byłego cmentarza żydoicskiego w Tarnogro-
dzie- Foto: Gustaw Russ
budowanego, pięknie ogrodzonego cmentarza żydowskiego w K r z e - szowie, zebrała się miejscowa ludność, harcerze, młodzież ze szkół krzeszowskich, organizacje kombatanckie, przedstawiciele miejscowych władz, z naczelni- kiem gminy dla wzięcia udziału przy odsłonięciu pomnika-obeli- ęku. Na pomniku d w u j ę z y c z n e napisy (polski i żydowski).
„ W tym miejscu zostało zamor- dowanych w listopadzie 1942 roku ponad 1500 Żydów, mężczyzn, ko- biet i dzieci z Krzeszowa i okolic przez niemieckich nazistów" a
poniżej podano: ufundowane przez Charlesa Schreibera z N o - WCKO Jurku.
P o odsłonięciu pomnika Ch.
Schreiber, człowiek już niemło- dy przybity wspomnieniami opo- wiedział o p r z e d w o j e n n y m życiu w K r z e s z o w i e i o s w o j e j tragedii rodzinnej; z rąk okupanta zginęli jego rodzice, trzy siostry i n a j - bliżsi krewni. P r z e m ó w i e n i e b y - ło często p r z e r y w a n e łkaniem.
Złożono wiązanki k w i a t ó w i od- mówiono kadisz.
(Dokończenie na str. 11)
„El Mole Raeiimim"
w Biłgoraju, Tarnogrodzie i Krzeszowie
(Dokończenie ze str. 12) P o południu tego samego dnia,
udano się do Tarnogrodu na skromną uroczystość odsłonięcia wspomnianego już poprzednio pomnika, na cmentarzu przy udziale fundatorów, przybyłych gości, naczelnika gminy M. M a - zura — odsłonięcia dokonał przy- były na tę uroczystość, mieszka- niec R F N — Zygmunt Nissen- baum — założyciel fundacji od- b u d o w y cmentarzy żydowskich w Polsce.
Następnego dnia tj. 5 listopada
— B i ł g o r a j . Tu okupant nie tylko w y m o r d o w a ł wszystkich Ż y d ó w , ale zupełnie zniszczył cmentarz, nawet wyciął niegdyś tu rosną-
ce stare dęby. Obecnie dzięki ro- dzinie A . Lumermana z U S A i biłgorajskiego społeczeństwa te- ren byłego cmentarza żydowskie- go został ogrodzony, zwiezione nagrobki z różnych miejsc w m u - rowane na półokrągłym murze stanowiącym tlo, pośrodku terenu wzniesiono pomnik-obelisk, z na- pisami w językach polskim i ż y - dowskim. P o m i m o powszechnego dnia pracy na terenie byłego cmentarza zebrała się ludność Biłgoraju i okolic, przybyli przed- stawiciele władz, organizacji spo- łecznych, służby zdrowia, harce-
rze i młodzież szkolna. s
Rodzinę fundatora i przybyłych gości, powitał gospodarz miasta, naczelnik m g r Ryszard Niespo- dziański. Przed odsłonięciem po- mnika przemawiał m g r Jan Tur z W o j e w ó d z k i e g o Urzędu ds. W y -
znań w Zamościu, przedstawił on historię marlyrologii b i ł g o r a j - skich Ż y d ó w i wystąpi] z cenną inicjatywą i zobowiązaniem posa- dzenia dębów na cmentarzu, tak jak niegdyś tu rosły.
Wzruszające były przemówienia fundatora A r t a LumermUna i j e -
•-'o syna Józefa o tragicznych c z a - sach okupacji i o śmierci jego najbliższej rodziny.
P o odsłonięciu pomnika złożono wieńce i wiązanki k w i a t ó w .
Gościnnie tu występujący Da- w i d Boguchwał pięknym głosem odśpiewał „ E l mole r a c h m i m " a obecni na cmentarzu Żydzi odmo- wni kadisz.
A k t o r k a Teatru Ż y d o w s k i e g o w W a r s z a w i e p. Zofia Bajuk recy- towała f r a g m e n t y poezji o tam- tych tragicznych latach okupa- cji.
Podczas wszystkich uroczysto- ści żałobnych, miejscowi harcerze w r a z z apelem o p o k ó j na ś w i e - cie, zobowiązali się przejąć opiekę nad odrestaurowanymi cmenta- rzami.
N s l e ż y podkreślić, że w Biłgo- raju, drugim po Krzeszowie, jest n a j p i ę k n i e j odrestaurowany cmentarz żydowski w Polsce. B y ć może i n i c j a t y w a tych szlachet- nych ludzi znajdzie naśladowców, b o w i e m zaniedbanych i nieupo- rządkowanych cmentarzy ż y d o w - skich jest kilkaset na terenie ca- łego kraju.
GUSTAW RUSS
Krzeszów — przemawia Ch. Schreiber, obywatel USA przed pomnikiem odsłoniętym na byłym cmen- tarzu żydowskim • Foto: Gustaw Russ
Biłgoraj — A. Boguchwał podczas m o d l i t w y przed pomnikiem na odrestaurowanym cmentarzu żydowskim.
Foto: Gustaw Russ
