Rђћюѡю JюѠћќѠ
Akademia Ignatianum Kraków
„Prz¢pomnij sobie dawne czas¢, rozwaČ dzieje wielu pooleÚ” (Pwt 32,7). Deuteronomium
si¿g histor¢cznej pami¿ci Izraela
Wprowadzenie
Historia pojawia si¿ cz¿sto w biblijnych tekstach. Sama historia, jakkolwiek rozumianaȹ1, nie stanowi jednak istoty przekazu bi- blijnego dotyczcego przeszÙoïci. W przekazie tym kluczowa jest
1 Badania porównawcze w poszukiwaniu elementów historiografii w Biblii i pismach staroČytnego Bliskiego Wschodu prowadziÙ J. Van Seters, In Search of History. Historiography in the Ancient World and the Origins of Biblical History, New Haven – London 1983. OkreïliÙ on szereg kryteriów sÙuČcych identyfikacji pism historycznych; tamČe, s. 4-5. J. Licht analizowaÙ biblijny historycyzm, pró- bowaÙ teČ okreïli° zasadnicze rysy biblijnej historiografii; por. J. Licht, Biblical Historicism, w: H. Tadmor, M. Weinfeld (ed.), History, Historiography and Inter- pretation: Studies in Biblical and Cuneiform Literature, Jerusalem 1983, s. 107-120.
H.M. Barstad podjÙ caÙy szereg kwestii dotyczcych ksztaÙtowania si¿ przeka- zu historycznego, takČe w Deuteronomium i deuteronomistycznej historii; por.
H.M. Barstad, History and the Hebrew Bible (Forschungen zum Alten Testament 61), Tuebingen 2008, s. 50-53. P.R. Davies analizowaÙ fenomen „Ownership of History” wskazujc na staroČytnych i wspóÙczesnych „posiadaczy” kreowanej historii; wskazaÙ teČ na róČnice mi¿dzy histori a metahistori; por. P.R. Davies, Whose History? Whose Israel? Whose Bible? Biblical Histories, Ancient and Modern, w: L.L. Grabbe (ed.), Can a ‘History of Israel’ Be Written? (Journal for the Study of the Old Testament Suppl. 245), Sheffield 1997, s. 104-122. Na intencjonalnoï°
opracowywanego przekazu dziejów kÙad nacisk takČe inni; por. R. Rendtorff, Wie sieht Israel seine Geschichte?, w: S.L. McKenzie, T. Roemer (ed.), Rethinking the Foundations. Historiography in the Ancient World and in the Bible. Essays in Honour of John Van Seters (Beihefte zur Zeitschrift fuer die Alttestamentliche Wissenschaft 294), Berlin 2000, s. 197-206; N.P. Lemche, Ideology and the History of Ancient Israel,
„Scandinavian Journal of the Old Testament” 14 (2000), s. 165-193; TenČe, The Old Testament between Theology and History. A Critical Survey, Luisville – London 2008, s. 70-98, 186-211, 393-402.
perspektywa, z jakiej ta historia jest postrzegana. T zaï perspek- tyw jest pami¿° Izraela o swojej przeszÙoïci, która nieustannie podlega procesowi formowania, ksztaÙtowania – tworzenia z po- kolenia na pokoleniaȹ2.
W tym artykule chc¿ spojrze° na przeszÙoï° Izraela poprzez ramy, jakie jej nadaje Ksi¿ga Deuteronomium. Te zaï ramy s na- cechowane elementami edukacyjnymi, posiadaj charakter pe- dagogiczny. I dlatego b¿d¿ si¿ posÙugiwa° terminem „lekcja” na opisanie fenomenu pedagogicznego wpisanego w retoryczn
struktur¿ Deuteronomium.
Deuteronomium cechuje zÙoČona struktura literacka, nawi- zujca zarówno do schematu traktatu przymierza, jak i kodeksu prawnego, ponadto zawiera ona rozbudowane mowy MojČesza, tworzce retoryczne ramy dla zbioru praw osadzonego centralnieȹ3. Treïciowo Deuteronomium jest tekstem równie bogatym, a teolo- dzy dostrzegaj w nim wi¿kszoï° waČnych tematów teologicznych Starego Testamentu. Jednak jeszcze ciekawsze – w odniesieniu do kwestii historycznej pami¿ci Izraela – jest to, Če ksi¿ga nawizuje do kluczowych momentów powstawania samego narodu, a jed- noczeïnie do ksztaÙtowania zbiorowej pami¿ci o jego przeszÙoïci – ukazujcej te pocztki. Deuteronomium oferuje pod tym wzgl¿dem materiaÙ na tyle bogaty, Če Joachim Schaper nadaÙ tej ksi¿dze – wraz z Ksi¿g Jozuego – miano tekstów fundujcych kultur¿ pami¿ciȹ4. Biblijne postrzeganie historii jest jednak zasadniczo odmien- ne od wspóÙczesnego, naznaczanego krytyczn weryfikacj fak- tów i ich wzajemnej zaleČnoïci. Roland Hendel powoÙujc si¿ na A. Momigliano, twierdzi, Če postawa krytyczna wobec opisywa- nych wydarzeÚ jest typowo greckȹ5.
2 Zob. A. Brenner, F.H. Polak (ed.), Performing Memory in Biblical Narrative and Beyond, Sheffield 2009; M.S. Smith, The Memoirs of God. History, Memory, and the Experience of the Divine in Ancient Israel, Minneapolis 2004.
3 Por. W. Brueggemann, Deuteronomy (Abingdon Old Testament Commentar- ies), Nashville 2001, s. 17-18; A.D.H. Mayes, Deuteronomy (New Century Bible Commentary), London 1981, s. 5, 110.
4 J. Schaper, The Living Word Engraved in Stone. The Interrelationship of the Oral and the Written and the Culture of Memory in the Books of Deuteronomy and Joshua, w: S.C. Bar- ton, L.T. Stuckenbruck, B.G. Wold (eds.), Memory in the Bible and Antiquity (Wissen- schaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament 212), Tuebingen 2007, s. 9.
5 R. Hendel, Remembering Abraham: Culture, Memory, and History in the Hebrew Bible, Oxford 2005, s. 97.
Z przyczyn normatywnego charakteru przeszÙoïci przedstawianej w Biblii, przeszÙoï° podlega innym kryteriom niČ greckie historyczne kryterium przeciwstawiajce fakt wyobraĊni i fantazji. Dla pisarzy bi- blijnych tradycyjne opowieïci dotyczce zbiorowej przeszÙoïci s praw- dziwe, jednak pisarze dokonuj ponownej redakcji tych opowieïci po to, aby podtrzyma° lub oČywi° przekaz prawdy w nich zawartej. W Bi- blii praktyka historiograficzna ma charakter interpretacji i Ùczenia ra- czej, niČ badania i weryfikacjiȹ6.
PrzywoÙane tu dwa odmienne podejïcia staroČytnych do his- torii znajduj swoj kontynuacj¿ wspóÙczeïnie, w pami¿ci kultu- rowej i w historii opracowywanej przez historyków. Pisze o nich Jacques Le Goff:
istniej dwie historie […]: historia pami¿ci zbiorowej i historia histo- ryków. Pierwsza jawi si¿ jako z zasady mityczna, zdeformowana, anachroniczna, ale to ona wÙaïnie jest przeČyciem niemajcego koÚca zwizku pomi¿dzy teraĊniejszoïci a przeszÙoïciȹ7.
W przeciwieÚstwie do greckich pism historycznych, skupionych na pojedynczych wydarzeniach wagi publicznej, pisma biblijne odtwarzaj prawdziwy dramat historii, dotyczcy caÙych pokoleÚ i narodów, historii obejmujcej wydarzenia przeszÙe i przyszÙe.
Historia i pami¿° w wymiarze edukacyjnym.
Mi¿dzy Horebem a Moabem – lekcja historii
Historia Izraela w Deuteronomium zostaÙa uj¿ta i zinterpretowa- na przez autora (redaktora)ȹ8 na dwóch poziomach: na poziomie
6 TamČe, s. 97.
7 J. Le Goff, Historia i pami¿°, Warszawa 2007, s. 171. Trzeba zarazem zauwa- Čy°, Če bardzo róČne mog by° koncepcje mitu. J. Assmann przyjmuje definicj¿
mitu, niezaleČn od historycznoïci przedstawianych w nich wydarzeÚ: „Prze- szÙoï°, któr utrwalono i uwewn¿trzniono tak, Če staÙa si¿ histori fundacyjn, jest mitem – niezaleČnie od swej prawdziwoïci czy fikcji”; J. Assmann, Pami¿°
kulturowa. Pismo, zapami¿tywanie i polityczna toČsamoï° w cywilizacjach staroČytnych, Warszawa 2008, s. 93.
8 Kwestia autorstwa Deuteronomium jest tak zÙoČona, jak historia po- wstawania tej ksi¿gi. Jej pocztki si¿gaj VII w. (por. relacja o odnalezieniu w ïwityni zapomnianej Ksi¿gi Prawa zwanej zamiennie Ksi¿g Przymierza;
por. 2 Krl 22,2.8), a opracowanie wiČe si¿ ze szkoÙ deuteronomistyczn i jej
refleksji wprost ze zdarzeÚ oraz na poziomie gÙ¿bszym, gdzie refleksja dochodzi do gÙosu niebezpoïrednio. Pierwszy z nich, stanowicy relacj¿ z wybranych „wydarzeÚ”, które s poddane refleksji, dotyczy sensu i znaczenia dziejów, traktowanych w ka- tegorii narodowego doïwiadczenia – jest to innymi sÙowy „lekcja historii”ȹ9.
JuČ sama kompozycja literacka Ksi¿gi Powtórzonego Prawa stanowi wyraz interpretacji przedstawianych wydarzeÚ. FabuÙa ksi¿gi rozpoczyna si¿ (po wersetach wprowadzajcych 1-5) przy- pomnieniem jak po zawartym na Horebie przymierzu Bóg Izraela wezwaÙ lud do wyruszenia ku ziemi patriarchów w celu jej zaj¿- cia (1,6nn). Taki zabieg literacki wskazuje na bezpoïredni zwizek mi¿dzy przymierzem a przej¿ciem ziemi – mi¿dzy przysi¿g lo- jalnoïci Izraela a obietnic ziemi ze strony Bogaȹ10.
Pierwsze trzy rozdziaÙy ksi¿gi stanowi rekapitulacj¿ȹ11 wst¿p- nego podboju Ziemi Obiecanej, a dokÙadnie jej cz¿ïci zajordaÚskiej.
WÙaïnie tam, na wschód od Jordanu, w ziemi Moabu, zgodnie ze ïwiadectwem omawianej ksi¿gi, obozuje Izrael przed dalszym, decydujcym etapem podboju. Okres wst¿pnego podboju zostaÙ ukazany za poïrednictwem mów MojČesza, z jednej strony jako
gÙównym dzieÙem – histori deuteronomistyczn, która obejmuje caÙoï° kompo- zycyjn skÙadajc si¿ z ksig: Joz, Sdz, 1-2Sm, 1-2 Krl; Por. A. De Pury, T. Roemer, J.-D. Macchi (ed.), Israel Constructs its History. Deuteronomistic Historiography in Recent Research (Journal for the Study of the Old Testament Suppl. 306), Sheffield 2000; O. Eckart, R. Achenbach (eds), Das Deuteronomium zwischen Pentateuch und Deuteronomistischen Geschichtswerk (Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testaments 206), Goettingen 2004; M. Weinfeld, Deuteronomy and the Deuteronomic School, Oxford 1972. W zwizku z powyČszym b¿d¿ uČywa°
obu okreïleÚ autor lub redaktor (w sensie zbiorowym), akcentujc tym samym – w zaleČnoïci od kontekstu uČycia terminu – jeden lub drugi charakter aktywno- ïci pisarskiej.
9 Deuteronomium odznacza si¿ charakterem pouczajcym i zarazem posiada niektóre cechy pism mdroïciowych, jak cho°by charakterystyczne sÙownictwo, wezwania kierowane przez MojČesza do Izraela w formie wezwaÚ ojca do syna, czy m¿drca do ucznia; por. G. Braulik, „Weisheit” im Buch Deuteronomium, w:
TenČe (ed.), Studien zum Buch Deuteronomium, Stuttgart 1997, s. 225-271.
10 Warunkowoï° BoČych obietnic jest elementem charakterystycznym dla teo- logii Deuteronomium i zarazem caÙej historii deuteronomistycznej; por. M. Wein- feld, The Covenant of Grant in the Old Testament and in the Ancient Near East, „Jour- nal of the American Oriental Society” 90 (1970), s. 185.
11 W. Brueggemann pisze w odniesieniu do tej cz¿ïci ksi¿gi o „pami¿ci narra- cyjnej”; por. W. Brueggemann, Deuteronomy, dz. cyt., s. 25.
czas zwyci¿stwa za spraw Jhwh, Boga Izraela, ale z drugiej jako okres buntu, strachu, nieposÙuszeÚstwa oraz zwizanych z nimi niepowodzeÚ. Ta pierwsza lekcja historii – niezb¿dna w dalszych planach militarnych – zawiera przesÙanie, Če posÙuszeÚstwo i za- ufanie Bogu pozwala zwyci¿Ča°, a ich brak jest podstaw niepo- wodzeÚ (por. 1,26-33.41-45; 2,3-4.13.16-19.24.31; 3,1-2.8-12.21-22).
Nast¿pne rozdziaÙy 4-11 stanowi rozbudowane pouczenia MojČesza, odnoszce si¿ do zawartego przymierza i jego praw, dotyczcych wiernoïci Jhwh, Bogu Izraela i zagroČenia zwiza- nego z kultem obcych bóstw. Zawieraj teČ wezwania do prze- strzegania praw, kochania Boga i do podj¿cia fundamentalnego wyboru. Mówca przywoÙuje w ich kontekïcie – dla celów dydak- tycznych – minione wydarzenia, takie jak wyzwolenie z Egiptu (4,20.34-34), pobyt na pustyni (rozdz. 8), odst¿pstwa i dwukrotne przekazanie tablic przymierza (9,7-10,5). To wÙaïnie one stanowi
lekcj¿ historii. Wyjïcie z Egiptu stanowi lekcj¿ pot¿gi Jhwh, Boga Izraela i Jego niezawodnej opieki nad izraelskim narodem:
A gdybyï pomyïlaÙ: „Te narody s liczniejsze ode mnie, jakČe zdoÙam je wyp¿dzi°?”. Nie bój si¿ ich! Przypomnij sobie dobrze to, co PAN [Jhwhȹ12], twój Bóg, uczyniÙ faraonowi i wszystkim Egipcjanom. Przy- pomnij sobie te wielkie próby, które widziaÙeï: te znaki, cuda, mocn
r¿k¿ i wzniesione rami¿, którym PAN, twój Bóg ci¿ wyprowadziÙ. To samo uczyni PAN, twój Bóg, wszystkim narodom, których si¿ l¿kasz (7,17-19).
Pobyt na pustyni stanowi przedmiot szczególnej lekcji historii, której sensem jest poznanie fundamentu podtrzymujcego Čycie:
Zachowaj w pami¿ci caÙ drog¿ przez pustyni¿ […]. On ci¿ uczyÙ po- kory, dawaÙ odczu° gÙód, ale równieČ karmiÙ mann, której nie znaÙeï ani ty, ani twoi przodkowie. ChciaÙ ci¿ pouczy°, Če nie samym chlebem Čyje czÙowiek, ale tym wszystkim, co pochodzi z ust PANA” (Pwt 8,2-3).
Nast¿pn cz¿ï° ksi¿gi – rozdz. 12-26 – stanowi tzw. kodeks deu- teronomiczny. Po nim znajduj si¿ polecenia i instrukcja rytuaÙu
12 Cytaty biblijne zawarte w artykule pochodz z Biblii Paulistów. Pismo gwi¿te Starego i Nowego Testamentu, oprac. ZespóÙ Biblistów Polskich z inicjatywy Towa- rzystwa gwi¿tego PawÙa, Cz¿stochowa 2008. W przekÙadzie tym tetragram Jhwh, wyraČajcy BoČe imi¿, oddany jest zgodnie z Čydowsk tradycj tytuÙem PAN, pisanym wersalikami.
zwizanego z wyryciem praw na kamieniach, a takČe z odczyta- niem bÙogosÙawieÚstw i przekleÚstw na górach Garizim i Ebal, po wejïciu do ziemi. Rozbudowany opis przekleÚstw przymierza (rozdz. 28) koÚczy uwaga podsumowujca o zawartym w Moabie przymierzu (28,69ȹ13; por. 26,16-19).
Dalsze pouczenia i wezwania MojČesza (rozdz. 29-30) koncen- truj si¿ wprost na zapowiedzi utraty ziemi i rozproszenia naro- du, ale i powrotu do ojczyzny po nawróceniu do Boga (rozdz. 30).
Ponowne wezwanie do fundamentalnego wyboru koÚczy zasad- nicz cz¿ï° ksi¿gi (30,15-20). RównieČ w tej cz¿ïci mówca przy- woÙuje przeszÙoï° w celu udzielenia kolejnej lekcji historii (Pwt 29,4.6-8):
Czterdzieïci lat prowadziÙem was przez pustyni¿, a nie podarÙy si¿
wam ubrania ani nie zniszczyÙy si¿ wam sandaÙy na nogach. (…) Kiedy przyszliïcie na to miejsce, Sichon, król Cheszbonu, i Og, król Baszanu, ruszyli przeciwko nam do walki, lecz pokonaliïmy ich. Potem zaj¿li- ïmy ich kraj i daliïmy go w dziedzictwo Rubenitom, Gadytom i poÙo- wie plemienia Manassesa.
Wniosek z tej lekcji historii wyraČony jest wprost: „Przestrzegajcie sÙów tego przymierza i wypeÙniajcie je, aby si¿ wam szcz¿ïciÙo we wszystkich poczynaniach” (w. 8). Lekcja ta dodatkowo poprze- dzona jest uwag o nierozumnoïci Izraelitów co do pojmowania sensu historii wyraČon obrazem nierozumnego serca, ïlepych oczu i gÙuchych uszu: „aČ po dziï dzieÚ nie daÙ wam PAN serca zdolnego do rozumienia, oczu do patrzenia i uszu do sÙuchania”
(Pwt 29,3).
13 Jest ono przedmiotem dyskusji o iloï° zawartych przymierzy i charakter przymierza moabskigo. Zob. A. Rofé, The Covenant in the Land of Moab (Deuteron- omy 28: 69-30: 20): Historico-Literary, Comparative, and Formcritical Considerations, w: D.L. Christensen (ed.), A Song of Power and the Power of Song. Essays on the Book of Deuteronomy (Sources for Biblical and Theological Study 3), Winona Lake 1993, s. 269-280; N. Lohfink, Der Bundesschluss im Land Moab. Redaktionsgeschichtliches zu Dt 28, 69-32, 47, w: TenČe, Studien zum Deuteronomium und zur deuteronomi- stischen Literatur, Bd. I (Stuttgarter Biblische Aufsatzbaende 8), Stuttgart 1990, s. 53-82; A. CholewiÚski, Przymierze w Moabie, „Ruch Biblijny i Liturgiczny“ 37 (1984) s. 380-386.
Ostatnie cztery rozdziaÙy (31-34) ukazuj przekazanie wÙa- dzy Jozuemu, a Ksi¿gi Prawa kapÙanom-lewitomȹ14. Zawieraj
teČ hymn MojČesza b¿dcy ïwiadectwem przyszÙej niewiernoïci Izraela; bÙogosÙawieÚstwo MojČesza dla pokoleÚ Izraela oraz opis ïmierci MojČesza po tym, jak zobaczyÙ Obiecan Ziemi¿ z góry Nebo.
Zawarte w Deuteronomium „lekcje historii” zawieraj uwagi majce na celu wskazanie zwizków przyczynowo-skutkowych pomi¿dzy relacj do Boga a zaistniaÙym wydarzeniem histo- rycznymȹ15. Równoczeïnie wskazuj na rzdzce histori prawa o teologicznym charakterze. W Biblii gÙównym podmiotem zarz- dzajcym histori jest Bóg, dziaÙajcy zgodnie z okreïlonymi i ob- jawionymi Izraelowi zasadami (np. lojalnoïci i wiernoïci zgodnie z zawartym przymierzem i obietnicami danymi patriarchom; por.
4,31; 7,9.12; oraz 1,21; 4,1; 6,3; 27,3).
PrzywoÙane w ksi¿dze wydarzenia z przeszÙoïci maj charak- ter wyjtkowy, niezwykÙy, a wpisane w dzieje powstajcego na- rodu, okreïlaj podstawy jego egzystencji i toČsamoïciȹ16. Wyda- rzenia te maj moc nadawania znaczenia, budzenia sensu. Takimi s wÙaïnie wyzwolenie z Egiptu i przymierze z Bogiem, opisane w kategoriach wybrania:
czy jakiï bóg próbowaÙ kiedyï przyjï°, by przez doïwiadczenia, zna- ki, cuda i wojn¿ wybra° naród spoïród innych narodów, mocn r¿k
i wzniesionym ramieniem, wïród tych wszystkich strasznych zdarzeÚ, które na waszych oczach uczyniÙ dla was w Egipcie PAN, wasz Bóg?
14 Kwesti¿ relacji mi¿dzy kapÙanami a lewitami zwizan z niejednolit ter- minologi stosowan w Deuteronomium podejmuj róČne publikacje; zob.
J.A. Emerton, Priests and Levites in Deuteronomy, „Vetus Testamentum” 12(1962), s. 138; R.D. Nelson, The Role of the Priesthood in the Deuteronomistic History, w:
J.A. Emerton (ed.), Congress Volume: Leuven 1989 (Vetus Testamentum Suppl.
XLIII), Leiden – New York – København 1991, s. 132-147; U. Dahmen, Leviten und Priesters im Deuteronomium. Literarkritische und redaktionsgeschichtliche Studien (Bonner Biblische Beitraege Bd. 110), Bodenheim 1996, s. 401-405.
15 Por. J. Topolski, Rozumienie historii, Warszawa 1978, s. 8, 31-33, 139, 158-159.
16 „Deuteronomy was, form its origin in the late Assyrian epoch on, a book that serve the aim to define Judah’s identity as intensively as no other book in the Hebrew Bible”. E. Otto, Anti-Achaemenid Propaganda in Deuteronomy, w: G. Galil, M. Geller, A. Millard (ed.), Homeland and Exile. Biblical and Ancient Near Eastern Studies in Honour of Bustenay Oded, Leiden 2009, s. 547.
Edukacja...3
ZostaÙo ci to ukazane, abyï wiedziaÙ, Če tylko Pan jest Bogiem, a oprócz Niego nie ma innego (4,34-35; por. 4,20).
Sens odczytany z zinterpretowanej historii Izraela nadaje rów- noczeïnie wartoï° przywoÙanej przeszÙoïci. Jak pisze J. Assmann
tylko wspominana przeszÙoï° staje si¿ znaczca. Wspominanie jest za- wsze aktem semiotyzacji. Zasada ta obowizuje takČe dzisiaj, cho° po- j¿cie nadawania sensu (czyli synonim „semiotyzacji”) w odniesieniu do historii staÙo si¿ niepopularneȹ17.
Mi¿dzy wyzwoleniem z Egiptu a niewol babiloÚsk – lekcja doïwiadczania historii
Refleksja nad przeszÙoïci przyjmuje nie tylko form¿ lekcji his- torii pocztków Izraela nawizujcej do jednoznacznie opisa- nych wydarzeÚ. Doïwiadczanie historii dotyczy równieČ wyda- rzeÚ z póĊniejszego okresu, które nie s uj¿te bezpoïrednio, lecz za poïrednictwem proroctw, zapowiedzi oraz wybranych obra- zów – poddanych refleksji. A zatem pami¿° i refleksja historyczna w Deuteronomium uksztaÙtowane zostaÙy na dwóch poziomach interpretacji tekstu literackiego.
Drugi poziom interpretacji historycznej jest oczywiïcie mniej czytelny. Do jego odczytania potrzebna jest znajomoï° nowego kontekstu historycznego. Deuteronomium bowiem trudno usytu- owa° w jednym jednoznacznie okreïlonym kontekïcie. To praw- da, Če ksi¿ga w swej warstwie narracyjnej nawizuje do wydarzeÚ z pocztków Izraela (wyzwolenie z Egiptu, przymierze na Ho- rebie, w¿drówka przez Pustyni¿, wst¿pny podbój Ziemi Obieca- nej). Si¿ga jednak, na przykÙad poprzez zapowiedzi, do zdarzeÚ póĊniejszych. Te póĊniejsze wydarzenia, czyli zdobycie Kanaanu, czas dobrobytu, utrata Ziemi Obiecanej oraz wygnanie do obcego kraju, stanowi takČe kontekst historyczny, którym operuje autor- -redaktor ksi¿gi.
Wtki dotyczce „przyszÙego” upadku i deportacji s przed- stawione tak realnie, Če trudno sdzi°, aby byÙy one tylko zapo- wiedzi o prorockim charakterze. Wskazuj one raczej na to, iČ
17 J. Assmann, Pami¿° kulturowa, dz. cyt., s. 91.
autor-redaktor opracowywaÙ sw ksi¿g¿ juČ w kontekïcie do- ïwiadczenia podboju i niewoli babiloÚskiejȹ18. Jednak z jakiegoï powodu, w swym dokumencie literackim, sytuowaÙ siebie i Izra- elitów w „teraĊniejszoïci” nie tylko sprzed niewoli babiloÚskiej, ale jeszcze sprzed zaj¿cia ziemi Kanaan. Tym powodem jest za- bieg retoryczny, ukierunkowany na osigni¿cie dydaktycznego celu.
Dla osigni¿cia tego celu autor wykorzystaÙ histori¿ i t¿ histo- ri¿ interpretowaÙ. Drugi poziom interpretacji historycznej bazuje na refleksji postrzegajcej niewol¿ babiloÚsk, podbój ojczyzny i rozproszenie narodu jako skutki niewiernoïci wobec Bogaȹ19. Au- tor przywoÙuje te wydarzenia w krótkich zapowiedziach, które wydaj si¿ by° proroctwami o przyszÙoïci:
A gdy si¿ speÙni wszystkie sÙowa bÙogosÙawieÚstw i przekleÚstw, któ- re ci ogÙaszam, gdy weĊmiesz je sobie do serca, przebywajc wïród wszystkich narodów, do których ci¿ wyp¿dziÙ PAN, twój Bóg […] (30,1).
Zapewne jednak juČ pierwszy odbiorca tego tekstu – adresat po- wygnaniowy nie odczytywaÙ tych zapowiedzi jedynie jako proro- ctwa, ale takČe jako utrwalone historycznie potwierdzenie zwiz- ku mi¿dzy osobist niewiernoïci Bogu a kl¿sk narodu. Dawne proroctwa obecnie ïwiadczyÙy przeciwko niewiernoïciom ludu (doïwiadczajcego wÙaïnie – jako skutku swych czynów – wÙas- nego upadku). ByÙo to doïwiadczanie historii w kontekïcie doko- nujcych si¿ brzemiennych w skutki wydarzeÚ.
Wtedy (...) wasi synowie, którzy b¿d po was (...) powiedz: „Siarka i sól, caÙa ziemia spopielona” (...) jak po zagÙadzie Sodomy i Gomory, Admy
18 Dokonujc analizy perykop o charakterze historycznym, daje si¿ zauwaČy°
rozbieČnoïci dotyczce na przykÙad drogi przebytej przez Izraelitów. Ta przed- stawiona w pierwszym rozdz. Deuteronomium (1,1-5) nie odpowiada detalom marszruty przedstawionej w Ksi¿dze Liczb (rozdz. 33). Trasa przedstawiona w Deuteronomium prawdopodobnie pochodzi od redaktora z czasów wygnania babiloÚskiego i odpowiada ona by° moČe drodze, jak wracaÙ Izrael z niewoli babiloÚskiej. Por. Wielki Atlas Biblijny, red. J.B. Pritchard, Warszawa 1994, s. 34-35.
19 T. Roemer uwaČa, Če biblijna historiografia – zwÙaszcza deuteronomicz- na – ma charakter „literatury kryzysu”; T.C. Roemer, Transformations in Deuter- onomistic and Biblical Historiography, „Zeitschrift fuer die Alttestamentliche Wis- senschaft” 109(1997), s. 4-5; por. tenČe, L’Ancien Testament, une littérature de crise,
„Revue de téologie et de philosophie” 127(1995), s. 321-38.
i Seboim, (…) I b¿d pyta° wszystkie narody: „Dlaczego Pan w ten spo- sób postpiÙ z t ziemi? Co oznacza ten wielki Čar gniewu?” Wtedy im odpowiedz: «PoniewaČ porzucili przymierze PANA, Boga ich oj- ców, które zawarÙ z nim, gdy wyprowadziÙ ich z ziemi egipskiej. (…) PAN wyrwaÙ ich z ziemi w gniewie, uniesieniu i w wielkim wzburzeniu i wygnaÙ do obcego kraju, jak to jest dzisiaj (Pwt 29,21-22.23-24.27).
Ten drugi poziom interpretacji historii, uzyskany poprzez za- biegi literackie (treïci w formie zapowiedzi, proroctw, obrazów), byÙ czytelny i znaczcy dla adresatów dzieÙa, którymi byÙy kolejne pokolenia Čyjce w czasie od niewoli babiloÚskiej, poprzez okres podbojów Aleksandra MacedoÚskiego, rzdów jego nast¿pców, a w koÚcu podboju przez Rzymian. WypeÙniane po raz kolejny sÙowa dawnego proroctwa brzmiaÙy w tym kontekïcie jak oskar- Čenie, wskazywaÙy winnych takiego stanu narodu, ale na tym nie koniec. NajwaČniejsze byÙo to, Če pokazywaÙy drog¿ wyjïcia z ta- kiej sytuacjiȹ20
gdy si¿ nawrócisz do PANA, twojego Boga (…) wtedy PAN, twój Bóg, wyzwoli ci¿ z niewoli, (…) zaprowadzi ci¿ do kraju, który posiadali twoi przodkowie (…) obdarzy ci¿ pomyïlnoïci i rozmnoČy bardziej niČ twoich przodków (30,2-3.5).
Jak pisze wspóÙczesny historyk: „Pami¿°, z której czer- pie zataczajca krg historia, stara si¿ ocali° przeszÙoï° tylko w sÙuČbie teraĊniejszoïci i przyszÙoïci”ȹ21. To wÙaïnie refleksja nad teraĊniejszoïci i przyszÙoïci Izraela skupiaÙa uwag¿ auto- ra Deuteronomium. Ten drugi poziom refleksji historycznej jest gÙówn pÙaszczyzn odniesienia dla celu dydaktycznego autora Deuteronomium.
20 Teologi¿ nawrócenia i zwizanych z nim skutków przedstawia: T.A. Len- chak, „Choose Life!” A Rhetorical-Critical Investigation of Deuteronomy 28,69-30,20 (Analecta Biblica 129), Roma 1993; R. Jasnos, Bóg twój zwróci si¿ ku twemu na- wróceniu (Pwt 30,1-10), w: Pan moj moc i pieïni (Ps 118,14). Prace dedykowane Ksi¿dzu Profesorowi Tadeuszowi Brzegowemu w 65. rocznic¿ urodzin, Kraków 2006, s. 55-70.
21 J. Le Goff, Historia i pami¿°, dz. cyt., s. 157.
Mi¿dzy przeszÙoïci a przyszÙoïci – nauka dokonywania wyboru
Czytajc tekst Deuteronomium, moČna Ùatwo dostrzec przepla- tajce si¿ nieustannie poziomy przeszÙoïci i przyszÙoïci. Ma si¿
wraČenie cigÙego balansowania mi¿dzy tym, co byÙo, a tym, co nastpi, a co b¿dzie speÙnieniem i celem obecnych dziaÙaÚ. Tak na- kreïlon sytuacj¿, rozpi¿t mi¿dzy wczoraj a jutro moČna okreïli°
jako sytuacj¿ wyboru. Krótki postój w drodze z niewoli egipskiej do Ziemi Obiecanej, powtarzane przez MojČesza „dzisiaj”ȹ22 hajom haze, podkreïlaj tymczasowoï° obecnej sytuacji, stanu, ale z dru- giej strony wskazuj na brzemiennoï° skutków wÙaïnie podejmo- wanych decyzji i wyborów:
Bior¿ dziï na ïwiadków przeciwko wam niebo i ziemi¿! KÙad¿ przed wami Čycie i ïmier°, bÙogosÙawieÚstwo i przekleÚstwo! Wybierz zatem Čycie, abyï mógÙ Čy° (30,19; por. 11,26-28; 30,15).
Szeroko opisana przeszÙoï° jest podstaw dla przekazania lek- cji historii, tymczasem szeroko zarysowana przyszÙoï° peÙni funk- cj¿ motywacyjn, a jej charakter jest ambiwalentny. Adresaci stoj
wobec wyboru: albo… albo…, albo Čycie, albo ïmier°, albo bÙogo- sÙawieÚstwo, albo przekleÚstwo, a przyszÙoï° zaleČy wprost od decyzji dokonanej „dzisiaj” (por. 28,1-68).
Trudny do okreïlenia wydaje si¿ czas historyczny owego
„dzisiaj”.
PoniewaČ teraĊniejszoïci nie da si¿ ograniczy° do chwili, do punktu, zdefiniowanie jej zakresu stanowi najwaČniejszy problem (…) w upra- wianiu historii – uwaČa J. Le Goffȹ23.
Jednak w Deuteronomium historyk odnajdzie dane wskazujce, Če owo „dzisiaj” moČna umiejscowi° w róČnych okresach czasu.
22 2,30; 4,4.38.39; 5,3; 7,11; 8,1.11.18.19; 9,1.3; 10,13.15; 11,2.8.27.28.32; 12,8 itd.
Zob. Millar J.G., Living at the Place of Decision. Time and Place in the Framework of Deuteronomy, w: J.G. McConville, J.G. Millar, Time and Place in Deuteronomy („Journal for the Study of the Old Testament Suppl.” 179), Sheffield 1994, s. 15-88.
23 J. Le Goff, Historia i pami¿°, dz. cyt., s. 41.
RozróČnienie mi¿dzy przeszÙoïci a teraĊniejszoïci jest zasadniczym elementem pojmowania czasu. Dokonanie tego rozróČnienia jest wi¿c fundamentalne dla ïwiadomoïci historycznejȹ24.
Jednak, jak si¿ okazuje, w przypadku Deuteronomium nie cho- dzi o problem z interpretacj podstaw do ustalenia czasu. Autor Deuteronomium skierowaÙ swoje przesÙanie do adresatów z róČ- nych okresów historycznych i dla kaČdego z nich „dzisiaj” b¿dzie oznaczaÙo inny czas „w drodze do wÙasnej Ziemi Obiecanej”ȹ25. Dla jednego b¿dzie to czas postoju w Moabie, dla drugiego b¿- dzie to czas powrotu z niewoli babiloÚskiej, a dla innego – czas wyzwolenia spod wÙadzy seleucydów. Ujmujc rzecz od strony retorycznej – autor kazaÙ kaČdemu z adresatów stan° na Moabie i wybra° tak, jak wybierali Izraelici, idcy spod Horebu.
W koÚcu trzeba przyzna°, Če okreïlenie czasu nie jest w tym przypadku problemem historycznym, ale zabiegiem retorycz- nym, a retoryczne ramy otwarte s na kaČde nast¿pne pokolenie stajce wobec brzemiennego w skutkach wyboru. StaroČytny au- tor zwielokrotniÙ adresata, osigajc swój cel dydaktyczny tak, Če nawet dzisiaj stawia on kaČdego czytelnika swej ksi¿gi wobec wÙasnego Moabu i wyboru Čycia. Ale dla kaČdego z nich konteks- tem wyboru jest nie tylko wÙasne Čycie, bowiem kiedy wybiera, staje wïród Izraela na Moabie i wraz z nim podejmuje decyzj¿
i przyjmuje „dzisiaj” odpowiedzialnoï° – za losy swoje i narodu.
Mi¿dzy zapomnieniem a pami¿ci – nauka zapami¿tywania
Dydaktyka tej Ksi¿gi nie koÚczy si¿ tylko na kreowaniu wokóÙ adresata sytuacji wyboru o zarysowanych mocno konsekwencjach.
24 TamČe.
25 Ziemia jest kluczow obietnic. Do niej odwoÙuje si¿ MojČesz nieustannie, jest zwizana z teraĊniejszoïci („do której idziesz” por. 4,5.21.22.40; 5,31.33; 6,1;
11,8-15.21; itd.) i przyszÙoïci (por. 8,7-19; 9,4; 11,29; 12,1.10; 28,2-3; 29,27;31,20 itd.). W Deuteronomium termin ziemia wyst¿puje aČ 197 razy, zwykle z rodzaj- nikiem okreïlonym jako „ta ziemia” haarec; H.H. Schmid, Erde, Land, w: Theo- logisches Handwoerterbuch zum Alten Testament, E. Jenni, C. Westermann (ed.), Muen chen – Zuerich 1971-1975, t. 1, k. 228-236.
MojČeszȹ26 bowiem, postrzegany jako gÙówny retor w Deuterono- mium, nie tylko wzywa do podj¿cia fundamentalnego wyboru, ale ponadto nieustannie poucza, napomina, prowokuje do na- mysÙu, ostrzega i wzywa do konsekwencji w wyborze, który jest zwizany z prawami przymierza (7,11-15; 26,17-19; 30,15-20; por.
4,1.14.40; 5,1; 6,1-3; 11,26-28; 29,8). Cz¿sto odwoÙuje si¿ do pami¿- ci ïwiadków (por. 1,19; 4,3.9.15.35-38; 7,19; 10,21; 11, 2-7; 29,1- 7.15-16), jeszcze cz¿ïciej wzywa do pami¿taniaȹ27 jako podstawy wiernoïci i odpowiedzialnoïci, ale co najwaČniejsze – uczy jak zapami¿ta°.
„Zdaniem Assmana, twórc kultury pami¿ci s Izraelici”ȹ28. Na- tomiast J. Schaper nazwaÙ Deuteronomium tekstem fundacyjnym kultury pami¿ci. Wskazuje na t¿ ksi¿g¿ jako na tekst podstawowy dla formowania si¿ Izraela i jego dalszego trwania jako naroduȹ29. J. Assmann pisze o Ksi¿dze Powtórzonego Prawa, iČ „w poÙcze- niu z nowym rodzajem religii ukonstytuowaÙa nowy rodzaj kul- turowej pami¿ci i toČsamoïci”ȹ30. W swej publikacji zatytuÙowanej
„Pami¿° kulturowa. Pismo, zapami¿tywanie i polityczna toČsa- moï° w cywilizacjach staroČytnych”, przedstawiÙ Ksi¿g¿ Powtó- rzonego Prawa jako paradygmat mnemotechniki kulturowejȹ31. Analizuje on biblijn ksi¿g¿ jako kulturoznawca i wyraČa opini¿, Če „z punktu widzenia teorii pami¿ci kulturowej nowym aspek- tem religii Čydowskiej byÙa nie tyle jej treï° (…) co jej forma”ȹ32. Na- st¿pnie wyjaïnia, o jak form¿ chodzi. „Warunki ramowe pami¿ci
26 R. Hendel nadaje MojČeszowi tytuÙ „Mediator of Memory”; R. Hendel, The Exodus In Biblical Memory, „Journal of Biblical Literature” 120(2001), s. 615.
27 Por. M.S. Smith, Remembering God. Collective Memory in Israelite Religion,
„The Catholic Biblical Quarterly” 2002, 64, s. 631-651.
28 R. Traba, Pami¿° kulturowa – pami¿° komunikatywna. Teoria i praktyka badawcza Jana Assmanna. Wst¿p do wydania polskiego, w: J. Assmann, Pami¿° kulturowa, dz. cyt., s. 23.
29 Deuteronomium wraz z Ksi¿g Jozuego J. Schaper okreïla testami funda- cyjnymi kultury pami¿ci; por. TenČe, The Living Word Engraved in Stone, dz. cyt., s. 9-11.
30 J. Assmann, Pami¿° kulturowa, dz. cyt., s. 226.
31 Rozdz. 3. zawiera podrozdziaÙ: „Religia jako pami¿°: Ksi¿ga Powtórzonego Prawa jako paradygmat mnemotechniki kulturowej”; TamČe, s. 226. W jego pod- sumowujcej cz¿ïci znajdziemy peÙne patosu stwierdzenie: „W niewoli babiloÚ- skiej ydzi stworzyli fundament mnemotechniki kulturowej, która nie ma sobie równej w dziejach ludzkoïci”; s. 240.
32 TamČe, s. 226.
zbiorowej i kulturowej”, którymi s instytucje i reprezentacje, ta- kie jak monarchia, ïwitynia, terytorium, jako „niezb¿dne stabili- zatory pami¿ci”, „zostaÙy przeniesione (…) do wewntrz, w sfer¿
intelektu i wyobraĊni (…) za pomoc nowej mnemotechniki”ȹ33. W ten sposób powstaÙ „duchowy Izrael”, „Tora staÙa si¿ «prze- noïn ojczyzn»”, powstaÙa eksterytorialna duchowa przestrzeÚ ojczyznyȹ34. To pozwoliÙo na przetrwanie pami¿ci, oczywiïcie od- powiednio zmotywowanej i poddanej róČnym formom °wiczeÚ.
Nic nie byÙoby bardziej naturalne niČ zapomnie° o pustyni w Ziemi Obiecanej czy o Jerozolimie w Babilonie. Pami¿° postulowana przez Ksi¿g¿ Powtórzonego Prawa jest nieprawdopodobna, paradoksalna i moČliwa tylko dzi¿ki codziennemu °wiczeniu i koncentracjiȹ35.
J. Assmann wskazuje na zarysowany w Deuteronomium fe- nomen przetransponowania pami¿ci biograficznej, osobistej w pami¿° kulturow, pami¿° o charakterze fundacyjnym. Deu- tronomiczne mowy MojČesza w fabule ksi¿gi kierowane s do na- ocznych ïwiadków wyzwolenia z Egiptu i przymierza na Hore- bie. Zarazem mija czterdzieïci lat od wspomnianych wydarzeÚ, nast¿puje kryzys pami¿ci i w tej sytuacji adresaci otrzymuj na mocy nakazu MojČesza rol¿ ïwiadków i zobowizanie przekazy- wania tradycjiȹ36. J. Assmann wymienia aČ osiem róČnych technik pami¿ci kulturowej, wskazywanych i nakazywanych w mowach MojČesza, w ramach troski o zachowanie lojalnoïci Bogu i prawu Jego przymierza. Te techniki maj sÙuČy° zapami¿taniu sÙówȹ37, które s sÙowami przymierza (29,8.20; por. 4,13; 9,9.15), sÙowa- mi Prawa (Tory) tego przymierza (31,9.25-26) i zarazem sÙowami MojČesza, bo on je przekazuje i nucza ich – z mandatu Boga (por.
1,1; 4,5.14; 5,22-32; 6,1). Do technik pami¿ci kulturowej, zawar- tych w Deuteronomium, naleČ: budzenie ïwiadomoïci (wyra- Čone biblijnym zwrotem „wzi° sobie do serca”; por. 6,6; 11,18),
33 TamČe, s. 226-227.
34 TamČe, s. 227-228.
35 TamČe, s. 228.
36 TamČe, s. 231-232.
37 CaÙa ksi¿ga zaczyna si¿ zwrotem „Oto sÙowa, które MojČesz wypowie- dziaÙ…” (1,1). Od pierwszych sÙów ksi¿gi pochodzi jej nazwa, która w j¿zyku hebrajskim brzmi: hadebarim – sÙowa, mowy.
wizualizacja (znaki na czole i ramieniu; por. 6,8; 11,18), stosowanie symboliki limitycznej (napis na drzwiach jako granicy wÙasnoïci;
por. 6,9; 11,21), przechowywanie i publiczne ukazywanie (pisa- nie na pobielonych kamieniach na górze Ebal; por. 27,2-8), eduka- cja (przekazywanie sÙów i nauczanie synów w róČnych miejscach i porach doby; por. 6,6-9.20-25; 11,18-19), kult (ïwi¿ta zwizane z odczytywaniem sÙów oraz ofiarowanie pierwocin z wyznaniem wiary; por. 26,1-10; 31,9-13), pieïÚ MojČesza nauczana jako prze- kaz ustny (por. 31,19-21) oraz kanonizacja tekstu (wyraČona for- muÙ „nic nie dodasz i niczego nie ujmiesz” 13,1; por. 4,2).
Zapominanie zwizane jest ze zmian podstawowych wa- runków Čycia, które przestaj przywoÙywa° stare tradycje. Takie zagroČenie powstaÙo zwÙaszcza po wejïciu do Ziemi Obiecanej i osiedleniu si¿ w niej
A kiedy b¿dziesz jadÙ i nasycisz si¿, zbudujesz pi¿kne domy i w nich zamieszkasz, (…) gdy zgromadzisz wiele srebra, zÙota i wszelkich in- nych dóbr, wtedy niech twoje serce nie unosi si¿ pych, aby zapomnie°
PANA, twojego, Boga, który ci¿ wyprowadziÙ z ziemi egipskiej, gdzie byÙeï niewolnikiem – (8,12-14; por. 6,7-12; 31,20).
Jednak przyswajanie i praktykowanie opisanych powyČej technik zapami¿tywania nie pozwalaÙo zapomnie°. W oparciu o te techni- ki ydzi posiedli „sztuk¿ zachowania pami¿ci, która nie posiada Čadnych «ram» w aktualnej rzeczywistoïci”ȹ38.
Pami¿° kulturowa posiada swoj dynamik¿. Postaci czy fakty, które przenikaj do zbiorowej pami¿ci przyjmuj w niej form¿ po- j¿°, symboli, pewnego rodzaju nauczania, nabieraj okreïlonego sensu, w koÚcu staj si¿ cz¿ïci systemu idei, przekonaÚ i warto- ïci przyj¿tych przez spoÙeczeÚstwa. Dzieje si¿ tak dlatego, Če aby utrwali° si¿ w pami¿ci zbiorowej, zdarzenie musi nieï° sens jakiejï istotnej prawdy. W dalszej konsekwencji ksztaÙtuj si¿, w oparciu o przenikajce si¿ poj¿cia i doïwiadczenia, figury pami¿ciȹ39. J. Assmann opisujc figury pami¿ci, wskazuje na ich cechy kon- stytutywne, jakimi s: odniesienie do konkretnego miejsca i czasu, do konkretnej grupy spoÙecznej oraz rekonstruktywnoï°, czyli re- organizacja pod wpÙywem odmiennego kontekstu zmieniajcych
38 J. Assmann, Pami¿° kulturowa, dz. cyt., s. 238.
39 Por. tamČe, s. 53-54.
si¿ „teraĊniejszych odniesieÚ”. Wszystkie te cechy znaleĊ° moČna w tradycji deuteronomicznej: miejsce i czas to Moab, na wschód od Jordanu i Jerycha, u „wrót” Ziemi Obiecanej; czterdzieïci lat po wyjïciu z Egiptu i zawarciu przymierza na Horebie. Gru- p¿ spoÙeczn stanowi synowie tych, którzy wyzwoleni z Egip- tu zawarli przymierze na Horebie, ci którzy zmierzaj teraz do Ziemi Obiecanej. Reorganizacj¿ tradycji poprzez nowe konteksty historyczno-spoÙeczne moČna dostrzec w kierowaniu przesÙania MojČeszowych mów do usytuowanych w róČnych okresach adre- satów oraz w „zapowiedziach” zaistniaÙego i doïwiadczonego juČ upadku. Kiedy tekst uzyskaÙ status swej kanonicznoïci, gdy okazaÙo si¿, Če – jak mówi ydzi – „brudzi r¿ce”, wówczas re- konstruktywnoï° mogÙa wyraČa° si¿ w warstwie interpretacyjnej, w formie Čydowskiej hagady, a wspóÙczeïnie w komentarzach.
Pismo w sÙuČbie pami¿ci
Osobn i niezwykle interesujc w odniesieniu do Deuterono- mium jest kwestia pami¿ci oralnej i piïmiennej. ChociaČ wykra- cza ona obj¿toïciowo poza ramy niniejszego opracowania, trzeba j jednak zasygnalizowa°, jako zwizan z tematyk kulturowego podtrzymywania pami¿ci. Od czasu przedwygnaniowego, wraz z rosncym znaczeniem pisma, Juda stawaÙa si¿ spoÙeczeÚstwem nieodwracalnie przeksztaÙcanym przez uČycie pismaȹ40. Czas ten pokrywa si¿ z czasem ksztaÙtowania si¿ przekazu deuterono- micznego. Ksi¿ga Powtórzonego Prawa jest ïwiadectwem zarów- no pocztków piïmiennictwa w Izraelu, jak i przeksztaÙcania si¿
kultury oralnej w kultur¿ piïmienn. Pierwszy etap tego proce- su charakteryzowaÙ si¿ wykorzystaniem pisma dla celów kultu- ry oralnej, opartej gÙównie na pami¿ci i zapami¿tywaniu. gwia- dectwa takiej praktyki znaleĊ° moČna bez trudu w analizowanej ksi¿dzeȹ41. J. Schaper pisze, Če w Deuteronomium „sekwencja
40 J. Schaper, The Living Word Engraved in Stone, dz. cyt., s. 20.
41 Wzajemne oddziaÙywanie oralnoïci i piïmiennoïci analizuje na przykÙa- dach zaczerpni¿tych m.in. z Deuteronomium S. Niditch, Oral World and Written Word: Ancient Israelite Literature, Louisville, Kentucky 1996, s. 99-101.
aktów pisania i aktów zapami¿tywania biegnie jak szkarÙatna ni°”
przez caÙ ksi¿g¿ȹ42.
ZakoÚczenie
Jak pisaÙ J. Assmann:
KaČda posta° i kaČdy fakt historyczny, jak tylko przenikn do spoÙecz- nej pami¿ci, przemieniaj si¿ w niej w pewnego rodzaju nauczanie, w poj¿cie, symbol, nabieraj pewnego okreïlonego sensu, staj si¿ ele- mentem systemu idei spoÙeczeÚstwaȹ43.
Deuteronomium jest zarówno tekstem, który fundowaÙ i umacniaÙ proces zapami¿tywania, jak i ïwiadectwem interpretacji najstar- szych dziejów Izraela konfrontowanych z póĊniejszymi wyda- rzeniami. W tym procesie odkrywano ich sens i znaczenie w per- spektywie teologicznej. Tak zinterpretowane dzieje, otoczone troskliw pami¿ci przetrwaÙy prób¿ czasu. Pami¿° zbiorowa for- mowana byÙa przez deuteronomiczne „lekcje” historii – tej wspo- minanej i tej doïwiadczanej, przez „lekcje” dokonywania wyboru oraz wspomagana byÙa poprzez wskazane w ksi¿dze liczne tech- niki zapami¿tywania. W ten sposób Ksi¿ga Powtórzonego Prawa sama staÙa si¿ „lekcj” dla narodu, „lekcj” formowania pami¿ci zbiorowej i wyrazem jej edukacyjnych implikacji.
42 J. Schaper, The Living Word Engraved in Stone, dz. cyt., s. 14.
43 J. Assmann, Pami¿° kulturowa, dz. cyt., s. 54.
