Formuła "ad relacionem" w kancelaryi polskiej. (1393-1492)

Formuła „ad relacionem" w kancelaryi polskiej.

(1393— 149Z).

Form uła „ad relacionem “, używ ana w kancelaryi polskiej od końca XIV w., zajmowała już niejednego badacza, a jeżeli dotjmh- czasowe sprzeczne wyniki i niepogłębione obserw acye nie zyskują naszego zaufania, to na uspraw iedliw ienie i uniew innienie zazna­ czyć należy, że i w Niemczech i we Francyi formuła ta przez długi czas tłum aczoną była n aj rozmaiciej, po większej części b łę­ dnie, tak iż dopiero w ostatnich latach badania niemieckich dy­ plom atyków pozw oliły na rozwiązanie zagadki.

Tadeusz Czacki *), który pierw szy u nas zajmował się tą formułą i jej znaczeniem, nazw ał ją doniesieniem , dokładem, przez co ro ­ zumiał raport, składany królowi, po którego decyzyi dopiero n a ­ stępow ało ubranie akcyi praw nej w form ę kancelaryjną. T ę inter- pretacyę Czackiego podzielili w ydaw cy kodeksu dyplom atycznego polskiego i kodeksu wielickiego. Podobnie oceniał tę formułę w r. 1877 R. M au rer2), w edług którego miała ona znaczyć tyle co „na w niosek“. W r. 1885 w ten sam sposób tłumaczył jej znaczenie S. K w iatko w ski3). W reszcie w r. 1894 w ybitny dyplom atyk fran­ cuski, A. G ir y 4), w ygłosił zdanie analogiczne z tem, które w ypo­ wiedzieli przed nim powyżsi polscy badacze. Oczywiście zdanie G iry’ego odnosiło się do form uły „ad relacionem “ we Francyi.

W tym czasie jednak, kiedy S. K wiatkowski i A. G iry u si­ łow ali badaną formułę tłumaczyć przez relacyę, wniosek, raport, czy spraw ozdanie, składane m onarsze w spraw ie, która następnie

*) O litew skich i polsk ich p ra w a c h , II. p, 255, n. 1145. 2) U rz ę d n ic y k an c elary jn i W ła d y sła w a Ja g ie łły , p. 18, uw . 2.

3) U rz ęd n icy k o ro n n i i d w o rscy za W ła d y sła w a W a rn e ń c z y k a , p. 11. 4) M anuel de diplom atique, p. 762.

40 F O R M U Ł A „AD R E L A C I O N E M » W K A N C E L A R Y I P O L S K I E J .

była przedm iotem dokum entu, inna teorya, postaw iona przez uczo­ nych niemieckich, kończyła swój niedługi żywot. J. F ic k e r4), A. H u ­ b e r 2), a zwłaszcza Th. L in d n e r3) dowodzili, że formuła ta nie może mieć żadną m iarą pow yższego znaczenia; w edług ich zdania i poszukiw ań odnosi się ona do rozkazu w ystaw ienia dokumentu, Beurkundungsbefehl. O pinię G iry ’ego, o ile chodzi o Francyę, od­ parł O. M orel4), formułując swe stanow isko w tej spraw ie podo­ bnie jak Ficker, H uber i Lindner. U nas po K w iatkow skim do­ piero w r. 1912 zajął się tą form ułą E. Nowicki 5) i w pracy swej pogrzebał sądy swych poprzedników , Czackiego, M aurera i K w iat­ kowskiego. Nowicki, podobnie ja k Ficker, H uber, L indner i Mo­ rel, rozumie przez tę form ułę polecenie w ystaw ienia dokum entu, uczynione przez króla kancelaryi, a przez osobę, w tej formule w y­ mienioną, tego, kto rozkaz królew ski przyniósł kancelaryi, jakoteż dostarczył jej potrzebnych do sporządzenia dokum entu informacyi. K ancelarya, notując imię sw ego inform atora, w skazyw ała tego, kto za dostarczoną treść aktu był odpowiedzialnym . Zapatryw ania swe starał się E. Nowicki obszerniej umotywować.

Po badaniach Lindnera, którj/ sw e obszerne studya archi­ walne na terenie XIV i XV w. i bogate w tym kierunku dośw iad­ czenie próbow ał zużytkować w przedstaw ieniu rozw oju kancelaryi cesarskiej za Luxem burgôw , i który duże zasługi w tym kierunku położył, przyszła kolej na poszukiw ania specyalne, które, prow a­ dzone przez fachowych dyplom atyków , niejedno zdanie Lindnera sprostow ały lub z gruntu obaliły. T ak też stało się rów nież z for­ m ułą „ad relacionem".

Zapatryw anie Lindnera w tej spraw ie sprostow ał G. Seeli- g e r 6), który zażądał dla tłum aczenia tej form uły w miejsce te r­

*) B eiträg e z u r U rk u n d e n le h re , II. p. 17 § 199.

5) R e g e s ta im perii, V III. w stę p , p. 36 i nast.; A d d itam en tu m , p. IV i nast., 829 i nast.

3) U rk u n d e n w e se n K arls IV und s e in e r N achfolger, p. 91 i nast.; te n ż e B e iträg e zu r D iplom atik d e r lu x e m b u rg isch e n P e rio d e , A rch iv aliseh e Z e it­ schrift, IV. p. 151, 160; IX. 184.

3) L a m ention „ p e r re g e m ad re la c io n e m “ in sc rite s u r le re p li d es actes au X IV siè cle, B ibliothèque de l’éc o le d es ch a rtes, L IX (1898), p. 78 i nast.; tenże: L a g ra n d e c h a n c e lle rie ro y a le e t l'ex p é d itio n des le ttre s ro y au x 1328— 1400, M ém oires et docum ents p u b lié s p a r la so c iété de l’éc o le d es c h a rte s, III. p. 154, 342, 365, 371, 405.

5) S tu d y a n a d k a n c e la ry a k o ro n n ą K azim ierza Ja g iello ń czy k a, p. 10 — 36; tenże: P rz e g lą d histo ry czn y , t. X V I. p. 366—372.

6) D as d e u tsch e H o fm eisteram t, p. 97 i nast.; te n że : D ie R e g ie ste rfü h . ru n g am d eu tsch e n K önigshof b is 1493, M itth. d es In stitu ts für oesterreich

i-F O R M U Ł A „AD R E L A C I O N E M " W K A N C E L A R Y I P O L S K I E J . 41

minu technicznego „B eurkundungsbefehl“ określenia „F ertigungs­ befehl“, —odnosi się ona bowiem do ostatnich stadyów pow staw a­ nia dokum entu, nie do pierwszych. Badanie S eeligera potw ierdziły studya W retschki 4), a wyniki przyjęte zostały przez W. E rbena i O. Redlicha 2).

Przeciwko tłum aczeniu E. Nowickiego form uły „ad relacio­ nem “ w ystąpiłem w r. 1912 ze zd a n ie m 3), że form uła „ad relacio­ n em “ odnosi się do końcow ych stadyów pow staw ania dokumentu, do m om entu kontroli kanclerskiej, dokonyw anej przed opatrze­ niem dokum entu znakami w ierzytelności. Podkreśliłem ten m o­ m ent może silniej, niż Seeliger, W retschko i Erben, których opi­ nii w tym względzie w tenczas nie znalem.

W mej pracy powyższej zw róciłem uw agę na fakt, że od chwili, kiedy zjawia się w dokumencie królewskim polskim podpis kanclerza, co łączę z objęciem urzędu podkanclerskiego w roku 1472 przez Zbigniew a O leśnickieg o 4), zaw sze ten, kto był wy mieniony w formule „ad relacionem “, podpisyw ał i akt sam, tak iż od reguły tej niema w yjątku. Już sam fakt, iż relacya zawsze się pokryw a z podpisem kanclerskim, wskazuje, że chodzi przede- wszystkiem o ostatnie stadyum , o moment kontroli kanclerza w chwili, kiedy miano do aktu przyw iesić pieczęć na znak uw ie­ rzytelnienia. Bardzo często zdarzało się, że w chwili, gdy ingros- sow anie dokum entu było już ukończone, nie wiedziano jeszcze pod czyją relacyą ma się on ukazać. Ztąd w M etryce koronnej z cza­ sów Kazimierza Jagiellończyka często trafiają się dokum enty, nie posiadające form uły „ad relacionem “, która bądź w oryginałach, bądź w późniejszych transsum ptach, oblatach lub kopiach się znaj­ duje; ztąd na wielu oryginałach całkiem widocznie formułę rela­ cyjną dopisano po skończeniu ingrossow ania tą samą ręką, ale in ­ nym atram entem , czasami naw et inną ręką. Możemy rów nież stwierdzić, że form ułę tę w pisyw ano nieraz w chwili, gdy robiono już zakładkę, to je st w momencie, gdy do aktu miano przywiesić pieczęć. S potyka się bowiem dokum enty, gdzie na zakładce, od

se h e G eschichtsfor. E rg ä n z u n g s b . III. p. 330 i nast. Na tę p ra c ę S e e lig e ra z w ra c a m uw agę tych, k tó rz y b y chcieli o p rac o w a ć o d p o w ied n io u nas M etry k ę k o ro n n ą lub m azow iecką.

‘) D as o e s te rre ic h is c h e M arschallam t, p. 162 i nast.

2) W . E rb e n , L. S chm itz - K allen b e rg , O. R edlich: U rk u n d e n le h re , I. p. 262, uw. 3, 263 i nast., III 167 i nast.

3) U w agi i p rzy c zy n k i do stu d y ó w nad k an c elary ą k o ro n n ą K azim ierza Jagiellończyka, P rz e g lą d H isto ry cz n y , XV. p. 103—109.

w nętrza, odbiła się form uła relacyjna, widocznie świeżo napisana i jeszcze w chwili zaginania pergam inu mokra. Z darzały się, oczy­ wiście rzadko, w ypadki, kiedy nie było pod ręką pieczęci, zape­ w ne podczas rów noczesnej nieobecności kanclerza i podkancle­ rzego, że opatryw ano dokum ent pieczęcią sygnetow ą, a w tedy w y­ chodził on pod relacyą sekretarza. T ak a rów noczesna nieobecność obu tych dygnitarzy m usiała być w yjątkow a, trafiała się rzadko i trw ać musiała krótko, — mimo to akt wychodzi bez zwłoki pod relacyą sekretarza, chociaż wszjistkie form alności przy sporządza­ niu aktu potrzebne, m usiały zabrać sporo czasu, i zapew ne zacząć się m usiały przed opuszczeniem dw oru przez obu kanclerz}^. A sa­ mo w yrażenie „in cuius rei testim onium signetum nostrum in ab­ sencia sigilli presentibus est subappensum “ (poczem nastąpiła z pie­ częcią sygnetow ą z reguły związana relacya sekretarska) wskazuje, że chodziło tu o spraw y końcowe, związane z przyw ieszeniem pieczęci, jako znaku w ierzytelnego. Z tych uw ag w y n ik ało by ,— tw ierdziłem ,— że formuła „ad relacionem “, będąca w tak ścisłym związku z podpisem kanclerskim, dodaw ana dopiero po w ykoń­ czeniu aktu, tuż przed przyw ieszeniem pieczęci, odnosić się mu­ siała już do ostatniej fazy w dziejach pow staw ania aktu, t. j. do tego momentu, kiedji kanclerz, spraw dziw szy, że przedstaw iony mu dokum ent zgadza się z rozporządzeniem królew skiem i uchw ałą rady, dodaje mu znaki wierzytelne, t. j. pieczęć, ew entualnie i pod­ pis kanclerski. Byłaby to więc formuła kontroli kanclerskiej, przez którą, rzecz jasna, przejść m usiał każdy dokument, zanim, opa­ trzony znakami w ierzytelności, dostaw ał się w ręce odbiorcy.

Takie mniej więcej argum enty podałem na poparcie mej tezy. W niniejszej pracy pragnąłbym spraw ę tę rozpatrzyć raz jeszcze na podstaw ie obszerniejszego m ateryału, którym rozporządzam}!. Nie ograniczam się przeto tylko do czasów Kazimierza Jagielloń­ czyka, lecz wciągam w obręb mych poszukiw ań to wszystko, czego dostarczają w tym względzie czasy W ładysław a W arneńczyka i W ładysław a Jagiełły. Oczywiście, pod wieloma względami mate- ryał dow odow y je st tu niekom pletnym , ale brak prac dyplom aty­ cznych o kancelaryi trzech pierw szych Jagiellonów i o regestracyi ksiąg M etryki koronnej stoi tem u na przeszkodzie.

*

* *

F orm uła „ad relacionem “ pojaw ia się w dokumencie króle­ wskim polskim dopiero w ostatnim dziesiątku lat XIV w. 1), Ze na

') Z ro k u 1393: K od. dyp l. m. K rak. I. 79; z r. 1395: A k ta g ro d z, i ziemsk_ II. 22; K od. dypl. w ielkop. III. 1957; z r. 1396: Kod, dypl. kat. K rak. II. 408; z r

F O R M U Ł A „AD R E L A C I O N E M “ W K A N C E L A R Y I PO L S K IL tJ . ₄₃

kancelaryę polską miała w tym względzie w pływ kancelarya w ę­ gierska, w której form uła ta od dłuższego czasu była używ aną, zdaje się to być rzeczą w ysoce praw dopodobną. Nieznane nam są tylko drogi, jakiem i wpływ ten wsączył się do kancelaityi polskiej; należałoby zapewne poszukiw ać tych polskich notaryuszy, którzy z kancelaryi Ludw ika przeszli do kancelaryi Jadwigi i W ładysław a Jagiełły. Czy takimi nie byli kanclerz Zaklika lub podkanclerzy Klemens z M oskorzewa, trudno sprawdzić, ale można wątpić: to co o tych dw u osobistościach wiemy, nie przedstaw ia nam ich jako łudzi, gorliwie się kancelaryą zajmujących. Raczej, sądzę, n a­

leżałoby łączyć w prow adzenie formuły „ad relacionem “ z inną oso­ bistością, która w końcu X IV w. miała w pływ przemożny n a kan­ celaryę W ładysław a Jagiełły, — mam tu na myśli protonotaryusza kancelaryi, Mikołaja z K urowa. Mikołaj z K urow a naw et, zostaw szy biskupem poznańskim, a następnie włocławskim, zatrzymał proto- notaryat, a od r. 1398 rozwinął tak żywą i silną działalność w kan­ celaryi królew skiej, że zepchnął zupełnie na plan drugi i kanclerza Zaklikę i podkanclerzego K lem en sa1). I w łaśnie w tych latach dzia­ łalności Mikołaja z K urow a form uła „ad relacionem “, poprzednio tylko w yjątkowo i rzadko się trafiająca, teraz, od r. 1398, przyj­ muje się w kancelaryi od razu, i znajduje szerokie zastosow anie. F orm uła „ad relacionem “ w ym ienia najczęściej kanclerza lub podkanclerzego, rzadziej kogoś z personalu kancelaryjnego, p ro to ­ notaryusza, sekretarza lub n o ta ry u sz a 2). W cześnie ju ż zjawiają się 1397: A kta g rodz, i ziem sk. II. 24; z r. 1398: Kod. dypl. kat. K rak. II. 423; Kod.

dypl. m ałop. IV. 1043; Kod. dypl. polski II. 553; Kod. w ielicki p. 15; K od. T y ­ niecki 127; z r. 1399: A kta grodz, i ziem sk. III. 69, 72; K od. dypl. m. K rak. I. 91; Kod. dypl. m ało p . IV. 1048, 1049, 1053; Kod. dypl. polski III. 184; Cod. epist. s. X V Ii. 25; z r. 1400: A k ta grodz, i ziem sk. III. 73; K od. dypl. m. K rak. I. 93; K od. dyp l. m ało p . IV. 1057; Kod. dypl. U niw . J agiell. I. 16.

t) Zob. R. M aurer: U rz ęd n icy k an c elary jn i W ła d y sła w a Ja g ie łły , p. 34. P rz e w a ż n a ilość d o k u m e n tó w z tych lat w y sz ła „ p e r m a n u s“ lub „ad re la c io ­ n em “ M ikołaja K u ro w sk ieg o , cf. A k ta gro d z, i ziem sk. II. 24, 31, 32; III. 71, 73, 74, 75; Kod. dypl. kat. K rak. II. 435, 452, 453, 467, 486; Kod. dypl. m. K ra k . I. 90, 91, 93, 98, 102; A rc h iw u m X X . S an g u sz k ó w II. 73, 74, 85; Kod. dypl. p o lsk ' I. 150; II. 553, 556, 557; III. 184, 190; Kod. dypl. m ałop. IV . 1043, 1048, 1049. 1053, 1063, 1079, 1088; U lan o w sk i: D o k u m en ty kuj. i m azow . (A rch , kom issyi hist. IV ), p. 211. 93; T . W ierzb o w sk i: D w a fra g m e n ty , p. 29. 5; Kod. dypl. w ielkop. III. 1989; Kod. dypl. U niw . Jag iell. I. 16, 30; M. H ru szew sk ij: M ate­ ria ły I. U , 12, 13; K od. d y p l. w ielk o p . V. 21, 28, 29, 30, 32.

2) P ro to n o ta ry u sz y , s e k re ta rz y lub pisa rz y w ym ieniono ja k o re la to ró w : A kta g ro d z, i ziem skie II. 67; III. 89; IV . 103; V III. 51; D ogiel. Cod. dipl. P o l I. p. 541, n. 7; A. P ro ch ask a: M ateryały. · 35, 74, 77, 87, 93, 94, 182; Kod. dypl- polski II. 359, 361, 362, 577; A. M osbach: P rz y c z y n k i, p. 91; B. U lanow ski: A cta

4 4 F O R M U Ł A „AD R E L A C I O N E M “ W K A N C E L A R Y I P O L S K I E J .

w tej formule, zam iast urzędników kancelaryjnych, osoby postronne, zwykle w ysocy dygnitarze św ie c c y *) lub d u ch o w n i2). Zwłaszcza czasy W ładysław a W arneńczyka obfitują w takie w yjątkow e rela- cye, choć nie były one rzadkością i za rządów Jagiełły. Trafiają się też jako relatorki królow e, nigdy natom iast nie spotykam y w relacyi w ym ienionego k r ó la 3). D la króla ma kancelarya osobne formuły, jak „dominus rex per s e “, „comissio propria domini ré­ g is “, „ad m andatum domini regis" i t. p. F orm uły te trafiają się

c a p itu lo ru m II. 80, 201, 288,653; K od. dypl. m ałop. IV. 1187, 1271, 1299, 1302, 1450; K od. dypl. w ielk o p . V. 268, 364, 436, 532, 543, 677; cod. epist. sec. XV. II. 37, 85; Kod. dypl. U niw . Jagiell. I. 93; cf. T. W ie rz b o w sk i: S u m m aria I. p. 126 i 127, sub: L itte ra e , d. 26, 27. R elacye M ikołaja z K u ro w a zob. p o p rz e ­ d nią uw agę.

') Jako re la to rz y : W o j e w o d o w i e : A kta grodz, i ziem sk. V. 77, 78; Kod. dypl. m. K rak. I. 79, 136; T. W ierzb o w sk i: D w a fragm enta, p. 25, n. 2.; A. P ro c h ask a : M ateryały, 105; Kod. dypl. m ałop. IV. 1354, 1408; cod. epist. sec. XV. I2, 147; 11.272; Kod. dypl. U niw . Ja g iell. I. 52; K a s z t e l a n o w i e : A kta grodz, i ziem skie, V. 27, 82. 84, 85, 141; VI. 17; VIII. 33; IX. 10, 11; Kod. dypl. U niw . Jagiell. I. 102; A. P ro c h ask a : M ateryały, 136; Kod. dypl. m. K rak. I. 98, 102, 104; Kod. dypl. p o lski III. 208, 211; M. H ru szew sk ij: M ateryały do ist. U kr. R usi I. 32; Kod. dypl m ałop. IV. 1346, 1347, 1360, 1375, 1388, 1391, 1461; A rch, g łó w n e w W a rsz a w ie IV. 1, 7, 824; IV . 1, 3, 435; In w e n ta rz dypl. Bibl. ord. h r. K rasińskich, N. 142; S t a r o s t o w i e : A kta g ro d z, i ziem skie V. 141; VII. 42; Kod. dypl. polski II. 582; Kod. dypl. w ielkop. V. 32; In w e n ta rz dypl. Bibl. ord. hr. K rasińskich, N. 142, 158; M a r s z a ł k o w i e : A kta grodz, i ziem skie, III. 122; V. 131; IX. 30; Kod. dypl. k a t K rak. II. 469; Kod, dypl. polski, I. 161; K od. dypl. m ałop. IV. 1071, 1125, 1135, 1332; cod. epist. sec. XV. I 3. 194; Kod. d y p l. w ielk o p . V. 155; P o d s k a r b i o w i e : Kod. dypl. m ałop. IV . 1324; A. P ro c h ask a : M ateryały, 85; Kod. dypl. w ielk o p . V. 521; A rch, głó w n e, IV. 1, 3, 435; N i ż s i d y g n i t a r z e l u b b e z t y t u ł u : A kta g ro d z i ziem sk. V. 28, 41; VII. 42; Kod. dypl. polski I. 155, 182, 253; Kod. dypl. m ałop., IV. 1128, 1244, '1245, 1274, 1281, 1283, 1310, 1416; W aśkow ski: Z przeszłości O lkusza, 15; M. H ru szew sk ij: M atery ały do ist. U kr. Rusi 11, 16; Kod. d y p l. w ie lk o p . V. 78, 526, 527; A. P ro ch ask a: M ateryały, 37, 76, 156; S taro d . p ra w a polsk. pom niki, X., B. U lanow ski: L ib ri form uł. 130: zob. T. W ierzb o w sk i: S um m aria, I. p. 126 i 127, sub: L itte ra e , d. 3, 4, 5, 6, 7, 20,21, 22, 23, 24, 25; St. K ętrz y ń sk i: U w agi i p rzy c zy n k i do stu d y ó w nad k an c elary ą k o ro n n ą K azim ierza Jag iello ń czy k a, 1. c., p. 104.

2) A k ta g ro d z, i ziem skie II. 48; III 96; IV. 33; IX. 17; K od. dypl. kat. K rak . II. 556; Kod. dypl. m ałop. IV. 1202, 1203, 1292; A. M osbach: P rzy czy n k i, p. 110; A rch iw u m XX. S anguszków , V. 17; A. P ro c h ask a : M ateryały, 69; Kod. d ypl. w ielkop. V. 97, 392, 504; zob. T. W ierzb o w sk i: S u m m a ria I. p. 126 i 127; sub: L itte ra e , d. 2.

8) Nie ja k w fo rm u le „datum p e r m a n u s“, gdzie m oże n a w e t sam król w y stę p o w a ć, ja k to poucza ciek a w y p rz y k ła d w Kod. dypl. m ałop. IV. 1412, d. d. C zepel 1441, 28 paźdz.: „D atum p e r m anus p ro p ria s dom ini re g is “ .

F O R M U Ł A „AD R E L A C I O N E M " W K A N C E L A R Y I P O L S K I E J . 4 5

rów nież od końca XIV w .1), pow stały zatem w spółcześnie z fo r­ m ułą „ad relacionem “,—zaznaczyć jed n ak należy, że nigdy razem nie w ystępują, o ile dokum ent ma uw agę kancelaryjną „Dominus rex per s e “, lub podobną; niema formuły „ad relacionem “ i na od­ w ró t2). Z królow ych jedy n a Jadw iga używ a form uły królewskiej „per dominam reg in am “ 3); inne, A n n a 4), E lż b ie ta 5), czy Z o fia 6) tak we własnych, jak w królew skich dokum entach zjawiają się w for­ mule relacyjnej. Z chw ilą kiedy Kazimierz Jagiellończyk objął tron, zmniejszać się zaczyna ilość w ypadków , w których osoby, nie należące do kancelaryi, w ystępują w formule relacyjnej, a wreszcie od r. 1464, kiedy W ojciech z Żychlina objął podkan- clerstwo, je st zasadą pow szechnie przestrzeganą, że tylko kanclerz, podkanclerz}?· lub sekretarz m ogą być w niej w ym ienien i7). Z u stą­ pieniem W ojciecha z Żychlina, z chwilą objęcia po nim urzędu podkanclerskiego przez Zbigniew a Oleśnickiego, pojawia się. na­ tychm iast kontrasygnacya kanclerska, zapew ne przez tego osta­ tniego w prow adzona i od tej chwili je st to rzeczą charakterysty­ czną; zawsze ten, kto podpisyw ał dokument, byw ał wymieniany w formule relacyjnej, tak, iż od tej reguły niem a wyjątku 8). Za­ zwyczaj w formule tej w ym ieniona jest tylko jed n a osoba, nie brak jednak od tej reguły w yjątków , — znam y kilka przykładów z cza­ sów W ładysław a Jagiełły, a naw et późni ej szych, w których w y­

*) A kta g rodz, i ziem sk. III. 71; K od. dypl. polski III. 182; K od. dypl. w ielkop. III. 2005. A le ju ż z czasów K azim ierza W ie lk ie g o m a m y d w ie z a ­ piski k a n c e la ry jn e : A dr. R auch; R e ru m A ustriac. S c rip to re s , III p. 92. n. 22 (r. 1362): S c rip tu m v e r o m a n u H ein ric i dicti C ro p elin T h eu to n ici n o ta rii n o ­ stri e t cu rie n o stre iu rati de e x p re sso n o stro m a n d ato et consensu; K od· tyn. 99 (r. 1367): A d m a n d atu m d om ini reg is sp eciale p e r m e C lem en tem .

s) W y p a d e k w y jątk o w y p o łą cz en ia tych dw u fo rm u ł cf. A. P ro c h a sk a : C odex ep ist. Vitoldi, 1078, o czem o b sz ern iej niżej. Cf. także: M. H ru szew sk ij: M ateryały do ist. U kr. R usi I. 17.

3) Kod. dypl. p o lski III. 182. ') Kod. dypl. m ałop. IV. 1146.

4) Kod. Mog. 122; Kod. dypl. U niw . Jagiell. I. 62, 64.

*) A kta gro d z, i ziem sk. III. 111; K od. dypl. p ol. II. 591, 592; Kod. dypl. m ałop. 1304, 1471; cf. 'Г. W ierzb o w sk i: S u m m aria I. p. 126, sub: L itte ra e , d. 1. ’) W y ją te k stanow i: T. W ie rz b o w sk i: S um m aria I. 807, z r. 1472, k tó ­ re g o fo rm u ła re la c y jn a brzm i: „R elacio r e v e re n d i p atris dom ini V in c e n d i ep i­ scopi Culm ensis. S b ig n eu s m anu p ro p ria su b sc rip sit“ . S zcz eg ó ł te n za w d zię­ czam uczynności P ro f. T. W ierzb o w sk ie g o (Nb. W in c e n ty K iełb asa b y ł p o p r z e ­ dnio se k re tarze m ). Cf. m oje: U w agi i p rzy czy n k i do stu d jó w nad k a n c e la ry ą k o ro n n ą K azim ierza Ja g iello ń cz y k a, 1. c. p. 104, 105, 106.

46 F O R M U Ł A „AD R E L A C I O N E M “ W K A N C E L A R Y I P O L S K I E J .

mieniono dwie lub więcej osób jako re la to ró w 1). Zauważyć też należy, że osoby, w ym ieniane w formule „ad relacionem “, spoty­

kamy pow tórzone rów nież w śród świadków , a o ile byli to kan­ clerz lub podkanclerzy, także w formule „datum p er m anus“. Jed ­ nakże bardzo często brak je st relatorów w śród świadków, tak iż przypuszczać wolno, iż w tych w ypadkach nie bjdi oni świadkami samej akcyi praw nej d o k u m e n tu 2). O ile zaś chodzi o stronę ze­ w nętrzną, to zaznaczyć tu należy, że w kancelaryi polskiej umie­ szczano tę form ułę u dołu dokum entu, poniżej tekstu, zwykle pod zakładką po praw ej ręce czytającego, w przeciw ieństw ie do kan­ celaryi w ęgierskiej, która umieszczała formułę tę u góry, nad teks­ tem; stąd, jeżeli za W ładysław a W arneńczyka spotykam y doku­ ment, mający formułę relacyjną nad tekstem , wolno przypuszczać, iż pow stał on w kancelaryi w ęgierskiej, nie p o lsk ie js). Zwykle tekst formufy pisany je st tą sam ą ręką, co cały dokument, nie brak jedn ak przykładów, iż dopisyw ano ją później, innym atram en tem 4),

lub naw et inną r ę k ą 5).

T e uwagi ogólne o formule relacyjnej w ydały mi się potrze­ bne dla zrozumienia i ocenienia poniższych w yw odów o znaczeniu tej formuły.

* *

W obec poglądu, iż formuła „ad relacionem “ oznacza rozkaz w ystaw ienia dokumentu, a osoba w formule tej w ymieniona, tego, kto kancelaryi przyniósł rozkaz m onarszy i objaśnień i informacyi

!) Kod. dypl. m. K rak o w a I. 91, 102; Kod. dypl. m ałop. IV . 1043, Kod, dypl, U niw . Jagiell. I. 16; Kod. dypl. w ielk o p . V. 21; A kta grodz, i ziem sk. III. 111 (Ad rela c io n e m solius d om ine S o p h ie et d o m inorum s u p ra descrip to ru m ). J a k sp ra w d z ił u p rz e jm ie P rof. T. W ie rz b o w sk i, w S u m m ary u sz ac h I. N -ry 257, 481, 547, 553, 795, 803, nie p o siad ają fo rm u ły „ad re la c io n e m “, lecz „datum p e r m a n u s“, w k tó re j są dw ie o soby w ym ienione. Co się tyczy N. 807, vid e uw agę p rzedostatnią.

2) A kta grodz, i ziem sk. II. 22, 24, 31, 32, 33, 36, 42, 58; III. 72, 73, 89 VI. 11; V III. 33; IX. 30; Kod. dypl. kat. K rak. II. 452, 614, 615; Kod. dypl. m. K rak. I. 93, 123, 188; Kod. Mog. 122; Kod. dypl. polski II. 359, 362,553, 556, 557, 577, 597; Kod. dypl. m ałop. IV. 1244; Kod. W ielic. p. 15. U lanow ski: D oku­ m e n ty kuj. m azow . 1. c. p. 271, 93; Kod. dypl. U niw . Ja g iell. I. 31, 62, 64, 76 93. Ilość p rzy k ła d ó w da się pow iększyć.

3) A kta gro d z, i ziem sk. IX. 44.

*) Kod. dypl. m. K rak. I. 166, 180, 181; II. 459.

6) Kod. dypl. m. K rak. I. 113, 130, 161. Cf. E. N ow icki op. cit. 54, uw aga. Nie u leg a w ątpliw ości, że p rz y b liższych p oszukiw aniach, ilość takich p rz y k ła ­

F O R M U Ł A „ A D R E L A C I O N E M “ W K A N C E L A R Y I P O L S K I E J . 4 7

o spraw ie, będącej przedm iotem akcyi prawnej, udzielił, musimy przedewszystkiem sprawdzić, czy jedno i drugie mniemanie do- stępnemi nam źródłami da się dostatecznie uspraw iedliw ić. N aj­ ważniejszym tu m om entem jest niew ątpliw ie udow odnienie lub od­ rzucenie tw ierdzenia, że formuła ta zaw iera w sobie rozkaz m o­ narszy i jego pośrednika,—w razie bowiem udow odnienia, będzie już owa rola inform acyjna dość praw dopodobną, w razie zaś od­ rzucenia, trzeba będzie odrzucić zarazem teoryę o tem, by kance- larya mogła się w formule tej pow oływ ać na tego, kto jej infor- macyi udzielił. D la tego też głów na część argum entów niniejszego rozdziału odnosi się do spraw dzenia jednego i drugiego założenia.

Z faktów, które pozw alają nam pow ątpiew ać o praw dziw ości teoryi Lindnera i jego zw olenników o znaczeniu rozkazu m onar­ szego, tkw iącego w formule „ad relacionem “, zwracam przede­ w szystkiem uw agę na pew ne odm ienne stylizacye tej formuły. T ak np. posiadam y dokum ent d. d. Konin 1433, 13 lip c a 1), gdzie roz­ patryw ana przez nas formuła brzmi: „Relacio eiusdem domini J o ­ hannis Schaffranecz, episcopi W ladislaviensis et cancellarii, com­ missa per abbatem sancte Crucis, predicatorem et confessorem Ni­ colaum “. Znaczenie ustępu, „commissa per... N icolaum “ wyklucza, by rozkaz udzielony został kancelaryi przez Jana Szafrańca; przy­ niósł go niew ątpliw ie opat Mikołaj, kaznodzieja i spow iednik k ró ­ lewski. Inn}'· dokum ent d. d. S taw iszyn 1428, 10 k w ietn ia2), pisze: „Ad m andatum venerabilis Stanislai Czolek regni Polonie vicecan- cellarii, ad relacionem A lberti notarii, filii magnifici M atbiae de La- bischin pallatini B restensis“. I tu niew ątpliw ie nie notaryusz W oj­ ciech b ył pośrednikiem rozkazu królew skiego; — w yklucza to tłu ­ maczenie, jakie jedynie ustępow i tem u można przypisać: albo Cio­ łek je st tu pośrednikiem rozkazu m onarszego, a w tenczas funkcya relacyjna W ojciecha nie może nosić tego charakteru, albo też (i to tłumaczenie uważam za słuszniejsze) W ojciech z polecenia Ciołka w ykonał czynność, którą relacya określała, ale i w tym wypadku, podobnie ja k przy tłumaczeniu pierwszem , nie można pośrednictw a w rozkazie m onarszym utożsam iać z działalnością relacyjną. P odo­ bne znaczenie posiadają zapewne formuły relacyjne dw u aktów d d. Zam iechów 1425. 6 listo p a d a 3) „ad relacionem venerabilis S ta ­ nislai custodis G neznensis etc. vicecancellarii regni Polonie, per reverendum ... Johannem Leopoliensem archiepiscopum “, innego d.

P A kta gro d z, i ziem sk. II. 58. 2) A kta grodz, i ziem sk. V III. 51. 3) A kta grodz, i ziem sk. IV. 75, 76.

4 8 F O R M U L A „ A D R E L A C I O N E M “ W K A N C E L A R Y I P O L S K I E J .

d. Niepołomice 1427, 5 k w ie tn ia 1), „ad relacionem venerabilis Jo­ hannis regni Polonie cancellarii p er magnificum Johannem Man- szik“, lub też d. d. K raków 1399, 18 sierp n ia2) „ad relacionem pre- dictorum dominorum Nicolai episcopi W ladislaviensis et Johan­ nis castellani Cracoviensis per Stanislaum Bore etc.“ G dyby n a ­ w et ktoś niektórym z tych form uł przypisał inne znaczenie, mia­ now icie że osoby, po „per" wymienione, działały w zastępstw ie wy­ m ienionych w relacyi, to i w takim w ypadku nie możnaby im przy­ znać pośrednictw a w rozkazie monarszym.

W powyższych w ypadkach mamy odróżnione osoby, które spraw ow ały relacyę, od osób, które polecenie przyniosły. W yklu­ czają te przykłady możność łączenia relacyi z poleceniem. Oto inne w tej mierze jeszcze dowody. Jak wyżej wskazałem, znamy kilka wypadków , w których w formule relacyjnej w miejsce jednej wymieniono dwie lub więcej osób. S tąd rodzi się pytanie, czy do w ydania polecenia lub objaśnienia były one potrzebne? Już po- wjrżej cytow ałem dokum ent d. d. K raków 1399, 18 sierpnia 3), gdzie w formule relacyjnej spotykam y Mikołaja z K urow a biskupa w ło­ cławskiego, protonotaryusza kancelaryi i kasztelana krakow skiego Jana. Czy Mikołaj sam nie starczył, by rozkaz przynieść kancela-_ ryi? on, który w tych latach całą kancelaryą zarządzał? N astępny przykład wyklucza to zupełnie. Posiadam y dokum ent królowej Zofii d. d. Biecz 1447, 31 m a ja 4), w ystaw iony „ad relacionem solius do­ mine regine et dominorum supra descriptorum “, t. j. królowej i św iad­ ków w dokumencie pow ołanych. Czyżby polecenie wystawejr, kró­ lowej Zofii, nie w ystarczyło pisarzowi, i potrzebne mu było jesz­ cze polecenie świadków ? Niewłaściwość takiego tłumaczenia je st tak w oczy bijąca, iż dow odu nie potrzebuje, — takie tłumaczenie tej formuły je st zupełnie niedopuszczalne.

Oto inny jeszcze przykład. D okum ent Kazimierza Jagielloń­ czyka d. d. Parczew 1464, 24 listopada 5) przechow any je st w dwu oryginalnych egzem plarzach, a każdy z nich ma inną formułę re­ lacyjną: w jednej spotykam y arcybiskupa Jana Gruszczyńskiego, kanclerza, w drugiej zaś W ojciecha z Żychlina, podkanclerzego. T rudno przypuścić dla każdego z tych dw u egzem plarzy osobny rozkaz, (jak i osobne objaśnienie), ilość bowiem w ystaw ionych

*) Kod. dypl. m ałop. IV. 1244.

2) Kod. dypl. m. K rak. I. 91, cf. Kod. dypl. w ielkop. V. 30, 45, 482. 5) Kod. dypl. m. K rak. I. 91.

4) A k ta gro d z, i ziem sk. III. 111. 5) Kod. dypl. m. K rak. II. 459.

F O R M U Ł A „ A D R E L A C I O N E M “ W K A N C E L A R Y I P O L S K I E J . ₄₉

egzemplarz}? była to spraw a w ew nętrzna, kancelaryjna, zależna od in teresów odbiorcy,—nadto stro na form alna tego dokum entu św iad­ czy, że był on przez jed n ą i tę sam ą osobę koncypowany. Róż­ nice pomiędz}! obu egzemplarzami są bardzo nieznaczne; naj­ w ażniejsza z nich, to ustęp, w trącony przy samym końcu dyspo- Z } ic y i: „Insuper notum fieri volum us, quod super hanc summam, in presentibus contentam , alias n o stras litteras dedim us sub sigillo nostro maiori, et hoc p ro p ter indem pnitatem ipsarum litterarum , quarum utraque pro uno semel per eandem summam debet exolvi et eliberari“. Zastrzeżenie to je st całkiem zrozum iałe w obec treści do k u m e n tu ,— je st w reszcie pod tym względem ciekawe, że do­ wodzi, iż egzemplarz z relacyą W ojciecha z Żychlina sporządzony został dopiero w tedy, gdy pierw szy był już gotów i opatrzony pie­ częcią większą. Żeby w danym w ypadku Jan G ruszczyński i W oj­ ciech Żychliński, każdy z osobna był pośrednikiem rozkazu mo­ narszego do kancelaryi, je st tem bardziej niepraw dopodobnem , że jed en z relatorów , W ojciech z Żychlina, nie był przy akcyi p raw ­

nej obecny,—w śród św iadków wym ieniono tylko Jana G ruszczyń­ skiego. Zato w obec różnych m om entów pow stania obu egzem pla­ rzy, kontrola, w}!konana przez dwie różne osoby, tłum aczy się sa­ ma przez się.

Już wyżej w skazałem na szereg przykładów, z których w y­ nika, że osoby, wymienione w formule „ad relacionem “, bynajmniej nie są zawsze świadkam i samej akcyi praw nej. W ielokrotnie sp o­ tykam y je w śród świadków; jeżeli ich nieraz brakuje, to pew nie nie z przypadkow ego opuszczenia, lecz dlatego, że ich rzeczywiście przy akcyi nie było. S tąd w niosek, że osoby te, nie będąc przy akcyi prawnej obecne, nie m ogły po większej części być pośrednikam i rozkazu w ystaw ienia dokum entu, który w formę kancelaryjną ubrać należało. Z drugiej strony, gd}/ niejednokrotnie wymieniano w śród św iadków kanclerza lub podkanclerzego, moglibyśmy się spodzie­ wać, iż tenże sam kanclerz lub podkanclerzy będzie rów nież w for­ mule „ad relacionem “ w ymieniony, jako ten, który będąc przy akcyi praw nej obecny, był najw łaściw szą osobą do odebrania rozkazu monarszego. Tym czasem spotykam y się często ze zjawiskiem, że nie ten kanclerz, k tóry je st w ym ieniony między świadkami, lecz inny, niewym ieniony, lub też osoba zgoła postronna, wymieniona lub niew ym ieniona w śród świadków , znajdują się wpisani w for­ mule relacyjnej. I ten szczegół znów świadczy przeciw tłum acze­ niu L indnera i jeg o zwolenników.

Nie brak i innych dow odów, że form uła „ad relacionem “ nie może oznaczać pośrednictw a w rozkazie ani objaśnienia. W

50 F O R M U Ł A „ A D R E L A C I O N E M “ W K A N C E L A R Y I P O L S K I E J .

kumencie W ładysław a Jagiełły d. d. Jedlnia, 1428, 18 lu t y 1), czy­ tamy: „Datum per m anus venerabilium virorum dominorum Jo h an ­ nis decani C racoviensis cancellarii et Stanislai Czolek vicecancel­ larii sincere' nobis dilectorum , scriptum per Leonem notarium de Clodnicza predicto domino vicecancellario referentem " 2). Zdanie to, bardzo niezręcznie w ystylizow ane, zdaje się znaczyć, że pisa­ rzem niniejszego dokum entu nie był stały pisarz kancelaryi kró­ lewskiej, lecz przygodny (notarius de Clodnicza). Jego stosunek do podkanclerzego Ciołka określony je st rów nież niezbyt szczęśli­ wym frazesem ,—musim y się tu domyślać opuszczonjmh słów, a mia­ nowicie: „scriptum per Leonem notarium de Clodnicza predicto domino vicecancellario [presentem litteram] referentem ". Znaczy to, że akt niniejszy, napisany (ingrossowany) przez notaryusza Leona, przedłożony został podkanclerzem u Ciołkowi. Domyślać się w niniejszej stylizacyi polecenia lub objaśnienia trudno, zbyt W3^raźnie pisarz zaznaczył tu związek pomiędzy sw ą pracą ingros-

satora (scriptum), a czynnością relatorską, w ykonaną przez S tan i­ sław a Ciołka.

( d n \ S T A N I S Ł A W K Ę T R Z Y Ń S K I .

’) A kta grodz, i ziem sk. III. 103.

2) P rz e d ru k m a „de C lo d n ia“,—dr. W . K ętrzy ń sk i, k tó ry n a m oją p r o ­ śb ę fo rm u łę tę 'sk o llac y o n o w ał, czyta „de Clodnicz" lub „de C lodnicza“, a z a r a ­ zem p o tw ie rd z a słu szn o ść lekcyi „ re fe re n te m ".