Julian Kałowski
Konstytucje i inne zbiory prawne
instytutów życia konsekrowanego
według Kodeksu Prawa
Kanonicznego z 1983 r.
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 29/1-2, 149-184
1986
Prawo Kanoniczne 29 (1986) nr 1—2
KS. JU L IA N K A ŁO W SK I MIC
KONSTYTUCJE I INNE ZBIORY PRAWNE INSTYTUTÓW 2YCIA KONSEKROWANEGO
WEDŁUG
KODEKSU PRAWA KANONICZNEGO Z 1983 R.
T r e ś ć : W stęp — I. O k reślen ie i podział zb iorów p ra w n y ch in sty tu tó w życia k on sek row an ego. — 1. P ra w o w ła sn e — iu s p ro p riu m . — 2. K o n sty tu cje — c o n stitu tio n e s. — II. Z aw artość zbiorów praw n ych . — 1. K an on y, k tóre w sposób b ezp ośred n i lu b p ośred n i o d syłają do k o n sty tu cji. 2. K an on y, k tóre o d syłają do p raw a w ła sn eg o . — 3. K anony p o zw a la ją ce na za sto so w a n ie in n ych norm od p rzew id zia n y ch w K o d ek sie. — III. D ek rety K o n g reg a cji Z akonów i In sty tu tó w Ś w ie c kich. — ' 1. D ek ret Iu ris C an on ici C odice. — 2. D ek ret P ra e sc r ip tis ca-
n on u m . — Z akończenie.
Wstęp
Od początku pojaw iania się w Kościele różnych instytucji, a w śród nich i zorganizow anych form instytutów życia konsekrow a nego, praw odaw stw o ich przechodziło w ielorakie fazy rozwojowe, co najczęściej podyktow ane było zm ieniającym i się w arun kam i społeczno-ekonom icznymi, a szczególnie koniecznością dostosowa nia się do ak tu aln ie obow iązujących zarządzeń Kościoła katolic kiego !.
Sobór W atykański II rów nież zwrócił uw agę na in sty tu ty ży cia konsekrow anego, nakazując przeprow adzenie przystosow anej odnowy:
„Sposób życia, m odlitw y i pracy pow inien dobrze odpowiadać dzisiejszym możliwościom fizycznym i psychicznym członków, jak rów nież stosownie do wym ogów c h a rak teru każdego in sty tu tu —
1 Por. N o rm a e se c u n d u m qu as S. Congr. E p isco p o ru m e t R e g u la riu m
p ro c e d e r e s o le t in a p p ro b a n d is n o v is in s titu tis v o to r u m sim p lic iu m ,
T yp is S.C. de P ropaganda F id e 1901; N o rm a e p ro a p p ro b a n d is co n -
g re g a tio n ib u s re lig io sis v o to r u m s im p lic iu m n o v o Iu ris C an on ici a c- c o m m o d a ta e , R om ae 1917; D e re g u lis e t c o n s titu tio n ib u s re lig io so ru m ad n o rm a m c a n o n u m C o d ic is Iu r is C a n o n ici re fo rm a n d is, A A S 10 (1918)
290; N o rm a e se c u n d u m q u a s S a cra C o n g reg a tio d e R e lig io sis in n o v is
re lig io sis c o n g re g a tio n ib u s a p p ro b a n d is p ro c e d e r e so le t, A A S 13 (1921)
3121—319; D e c la ra tio circa re lig io so ru m c o n stitu tio n e s C o d ic i r e fo r m a ta s
S. C o n g reg a tio n is p ro re v is io n e su b ic ie n d a s e x d e c re to 26 iu n ii 1918,
26 o c to b r is 1921, A A S 13 (1921) 538— 539; L. R. R a v a s i, D e re g u lis e t c o n stitu tio n ib u s re lig io so ru m , R om ae 1958.
150 Ks. J. K ałow ski [2]
potrzebom apostolskim, w ym aganiom k u ltu ry , w arunkom społe cznym i ekonom icznym i to wszędzie, a zwłaszcza na terenach m i syjnych. W edług tych sam ych k ry terió w należy rów nież p rzeb a dać sposób rządzenia w instytutach. Dlatego też konstytucje, d y rektoria, zw yczajniki (libri usuum ), m odlitew niki, cerem oniały i tym podobne książki należy poddać odpowiedniej rew izji, a po usunięciu przepisów przestarzałych dostosować do dokum entów w ydanych przez ten św ięty Sobór” 2.
Je st rzeczą zrozum iałą, że ponieważ Sobór W atykański II n a kreślił tylko ogólne w ytyczne odnoszące się do przystosow anej odnowy życia zakonnego, dlatego bardziej szczegółowe norm y do tyczące tej m aterii zamieszczone zostały w późniejszych doku m entach wykonawczych, w ydanych przez Stolicę Apostolską. J e d nym z takich dokum entów posoborowych jest m otu proprio P a w ła VI Ecclesiae Sanctae 3, w którym podano zasady, według któ rych należało postępować przy w prow adzaniu w życie d ek retu
Perfectae caritatis.
Odnośnie do rew izji praw odaw stw a m otu proprio Ecclesiae
Sanctae postanaw ia:
„Ogólne ustaw y każdego In sty tu tu Zakonnego (Konstytucje, Ty- piki, Reguły czy inaczej nazwane) zaw ierają m niej więcej te ele menty:
a) zasady ew angeliczne i teologiczne w życiu zakonnym i jego zespolenie z Kościołem oraz odpowiednie i pew ne słowa, w któ rych uznaje się i zachowuje ducha i właściw e zam iary założycie li, a także tradycje, co w sumie stanow i dziedzictwo każdego I n sty tu tu Zakonnego (DZ 2 b);
b) przepisy praw ne konieczne do jasnego określenia ch a rak teru , celów i środków In sty tu tu ; nie należy mnożyć tych przepi sów, ale izawsize powinno się w yrazić je adekw atnie.
Konieczne jest zjednoczenie obydw u czynników, mianowicie d u chowego i praw nego, by zasadnicze kodeksy Insty tu tó w posiada ły trw a łą podstaw ę i by przepajał je praw dziw y duch i życiowy przepis; w ystrzegać się należy, by nie sporządzić tek stu albo ty l ko praw niczego, albo jedynie w form ie zachęty.
Z podstawowego kodeksu Instytutów należy wykluczyć rzeczy p rzestarzałe lub ulegające zmianom zależnie od zwyczajów epoki albo odpowiednie dla w arunków li tylko miejscowych. Te zaś przepisy, k tóre odpow iadają obecnej epoce, w arunkom fizycznym, psychicznym zakonników oraz szczególnym okolicznościom, nale
2 Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego Perfectae cari
tatis, 3.
3 P a u l u s VI, Motu proprio Ecclesiae Sanctae, 6 VIII 1966, AAS 58
Zbiory prawne instytutów życia konsekrowanego 151
ży zamieścić w kodeksach dodatkow ych, zw anych dyrektoriam i, podręcznikam i lub innym m ianem ” 4.
Należy zaznaczyć, że chociaż Sobór W atykański II zapoczątko w ał odnowę instytutów życia konsekrow anego, to jed nak praw ne zarządzenia soborowe i posoborowe w tej m aterii m iały c h a ra k te r tym czasowy i obowiązywały one do chw ili w ejścia w życie
K odeksu P raw a Kanonicznego z 25 stycznia 1983 r., tj. do p ierw szej niedzieli A dw entu tegoż roku 5.
Kodeks P raw a Kanonicznego w księdze II, kanonach 573—746 tra k tu ją c y c h o in stytutach życia konsekrow anego i stow arzysze niach życia apostolskiego, p rzyjął niektóre w ytyczne dokum entów soborowych i posoborowych. Jed n a k pod w pływ em doświadcze nia, a szczególnie źle pojętej odnowy instytutów życia konsekro w anego oraz w ynikłych kryzysów , jak spadek liczby powołań, m a sowe w ystępow anie i całkow ite opuszczanie stan u zakonnego, p e wne kw estie w ym agały zarówno nowego ujęcia, jak i uściślenia. T em u stanow i rzeczy starano się zaradizić w K odeksie z 1983 r. oraz przez p ra k ty k ę K ongregacji Zakonów i Insty tu tó w Świec kich 6.
Należy także zaznaczyć, że w okresie posoborowym w iele insty tu tó w życia konsekrow anego, nie licząc się ani z duchem założy cieli, ani z trad ycjam i, ani z dobrze pojętym i w ytycznym i Koś cioła, tw orzyło sobie całkiem nowe k o n sty tu c je 7. Dlatego ■— d la przedłożonych wyżej ra c ji — Kodeks P raw a Kanonicznego z 1983 r. odnośnie do praw odaw stw a pozostawił insty tutom życia k on sekrow anego stosunkow o dużą autonom ię, w skazując jednocześ nie w yraźnie, jakie kw estie koniecznie m uszą być zamieszczone w konstytucjach, a jakie w innych zbiorach p ra w n y c h 8.
Omówienie wymogów K odeksu P raw a Kanonicznego z 1983 r. odnośnie do dostosowania konstytucji i innych zbiorów praw nych
4 T am że, N o rm a e ad e x e q u e n d u m d e c r e tu m SS. C o n cilii V a tic a n i II,
P e r fe c ta e c a r ita tis , 12— 14.
5 Por. kan. 6.
6 E. S a s t r e S a n t o s , D e n o rm is ad co d ice s co n g reg a tio n u m re li-
g io s a r u m c o n g ru e n te r reco g n o scen d o s, C om m entarium pro r elig io sis et
m issio n a riis, 59 (1978) 139— 140; Por. J. A u b r y , 11 rin n o v a m e n to d e lla
m issio n e n e g li I n s titu ti re lig io si d e d iti a ll’a p o sto la to , V ita comsacrata
21 (1985) 183, odn. 12— 13: „...secondo ricerch e e sitatistiche p recise, in F ra n cia n el 1973, u n a com u n ità di d ieci r e lig io se n e co n ta v a in m edia tra tr,ri i 20 e i 33 aninii, c in q u e tra i 50 e i 70 amni e due di p iic - <?". 70 :'nni. Oggi, u ndici aninii dopo, il tre ten d e a divem tare due ... S e con d o J e stesise sta tistic h e , le r e lig io se fran cesi, tra il 1969 e il 1973, hanno chiu'jo 1500 ca.se-istituz;on:i ... A lcu n i Istitu ti di pochi m em b ri so n o d estin a ti a sp arire, m agari facen d o fu sio n e con u n Istitu to più fo rte dal carism a siiimile; tam że, s. 208: ... tra il 1970 e il 1980, p iù di c e n to n r la r e lig io si a relig io se hanno abbandonato la v ita consacrata e i loro Istitu ti ...”
7 E. S a s t r e S a n t o s , jw . is. l'39i—140.
-152 Ks. J. Katowski [4]
do jego w ytycznych w ydaje się być pożyteczne chociażby i z tego powodu, że K ongregacja Zakonów i Insty tu tó w Świeckich p rzy pom niała o tym obowiązku w 1984 r. 9
I. Określenie i podział zbiorów prawnych instytutów życia konsekrowanego
Kodeks P raw a Kanonicznego z 1983 r. w księdze II, części III (kan. 573—746) zatytułow anej I n s t y t u t y ż y c i a k o n s e k r o w a n e g o i s t o w a r z y s z e n i a ż y c i a a p o s t o ls k i e g o często posługuje się term inem
c o n s t it u ti o n e s — konstytucje i iu s p r o p r iu m — praw o własne. Kodeks czyni to przy różnych okazjach, a najczęściej wówczas, gdy poleca um ieszczenie jak iejś in sty tu cji w k onstytucjach lub w praw ie własnym .
P ow staje zatem pytanie: co Kodeks rozum ie przez ko n sty tu cje — c o n s t it u ti o n e s , a co przez praw o własne — iu s p r o p r iu m ?
Czy są Jo pojęcia przeciw staw ne? A jeśli nie, to k tóre z nich jest nadrzędne, a k tó re podporządkow ane?
W ydaje się rzeczą niezbędną, aby dla właściwego rozw iązania przedłożonych wyżej kw estii n ajp ierw omówić praw o w łasne —
ius p r o p r iu m , a następnie w yrażenie konstytucje — c o n s t it u ti o
n e s .
1. P r a w o w ła s n e — iu s p r o p r iu m
M ianem praw o w łasne — iu s p r o p r i u m zwykło się określać ustaw y insty tu tó w życia konsekrow anego różne od praw a po wszechnego, tj. od K odeksu P raw a Kanonicznego lub innych norm w ydanych przez najw yższą władzę kościelną albo dla wszy stkich w iernych, albo dla w szystkich insty tutów życia konsekro wanego 10.
Z podanej wyżej definicji odnoszącej się do p raw a własnego —
iu s p r o p r i u m w ynika, że jest ono nie tylko bardzo szerokie, lecz
także zaw iera w sobie w szystkie zbiory praw ne, k tó ry m i k ieru ją się in sty tu ty życia konsekrow anego u . A zatem w zakres pojęcia praw o w łasne ■— iu s p r o p r iu m wchodzą zarówno konstytucje, jak d inne zbiory praw n e obowiązujące w poszczególnych in sty tutach
sion e d e lla seco n d a e d izio n e sp a g n o la , R om a 1984, s. 22; E. G a m b a r i, C odice d i D ir itto C an on ico, c o stitu zio n i e a ltr e fo n ti d e l d ir itto p roprio,
11 nu ovo C od ies e la viita relięio sa , M ilano 1984, s. 209—214.
9 S acra C ongregatio pro R elig io sis et In stitu tis S aecu larib u s, decr.
lu r is C an on ici C odice, 2 II 1984 i decr. P ra e s c r ip tis can on u m , 2 II 1984,
L ’O sservatore R om ano, 3 II 1934.
10 E. G a m b a r i , C o d ice d i D iritto C anonico, jw ., s. 126—128: D. J. A n d r e s , jw ., s. 24—26; E. G a m b a r i, V ita relig io sa oggi secon do il
C on cilio e il n u o v o D ir itto C anonico, R om a 1983, s. 69, 71.
{5] Zbiory p ra w n e in sty tu tó w życia konsekrow anego 153
życia konsekrow anego. Można przeto powiedzieć, że praw o w ła sne — ius proprium jest w odniesieniu do k on stytucji oraiz innych zbiorów p raw nych pojęciem nadrzędnym .
W celu przekonania się o słuszności powyższego stw ierdzenia należy przeanalizow ać poniżej podaną tabelę zaczerpniętą z ko m entarza do praw a zakonnego opracowanego przez D. J. A ndres 12.
Praw o własne
K onstytucje (reguła, ty p ik i etc.)
D yrektoria (zarządzenia etc.' ogólnep arty k u larn e
kapituł
przeło żonych A kty norm atyw ne
Tradycje, zwyczaje, dokum enty w łasne etc.
2. K o nstytucje — constitutiones
Należy zaznaczyć, że Kodeks P raw a Kanonicznego nie definiuje konstytucji. Dlatego z konieczności zostanie podana definicja kon sty tucji w prow adzona przez naukq p raw a kanonicznego.
I tak przez m iano konstytucje — constitutiones w p raw ie in sty tutów życia konsekrow anego rozum ie się kodeks w łasny i fu n dam entalny, k tó ry zaw iera norm y stałe, określające cel, środki do jego realizacji, sposób p rakty kow ania rad ew angelicznych oraz inne w ytyczne w ym agane przez Stolicę Apostolską 13.
Należy zaznaczyć, o czym już powiedziano wyżej, że chociaż w Kodeksie P raw a Kanonicznego z 1983 r. nie znajdujem y explicite definicji konstytucji, to jed n ak K odeks podaje istotne elem enty, k tó re pow inny być uw zględnione w kodeksie fundam entalnym ,
12 D. J. A n d r e s , jw., s. 23.
13 L. R. R a v a s i , jw ., s. 10: „C on stitu tion es v ero ap p elatu r collectio, q u ae p raescrip ta co n tin et a C ap itu lis generaliibus p leru m q u e lata, q u i- bus te x tu s r e g u la e cla riu s d eterm in atu r et accu ratiu s p r a x i accom m o- datur, secu n d u m firnem p a rticu la rem r elig io n is ... co n stitu tio n es m in u - tiores referu n t ord in a tio n es ac m u n era, iu ra et o ffic ia fu siu s e v o lv u n t” ; T am że, s. 12: „C on stitu tion es v ero su n t norm ae relig io n is p rim ariae et fu n d a m en ta les a S ed e A p o sto lica co n firm a ta e” ; D. J. A n d r e s , jw. s. 24; J. R. B a r , J. K a i o w s k i, P ra w o o in s ty tu ta c h ż y c ia k o n se k r o w a n eg o , W arszaw a 1985, s. 42. generalnych prow incjalnych lokalnych generalnych prow incjalnych lokalnych osobiste lub z rad ą
154 Ks. J. Kałowski [6]
czyli w konstytucjach. Mówi o tym kan. 587 § 1: „Dla lepszej ochrony własnego pow ołania oraz identyczności poszczególnych instytutów kodeks fundam entalny, czyli konstytucje każdego in stytutu, oprócz tego, co nakazuje zachować kan. 578, pow inny zaw ierać także norm y fu ndam entaln e odnośnie do zarządzania in stytutem i dyscypliny członków, włączania członków oraz ich form acji, jak rów nież przedm iotu podejm ow anych św iętych zo bow iązań”. Pow oływ any kan. 578 stw ierdza: „Wszyscy pow inni w iernie zachowywać myśl i zam ierzenia założycieli, zatw ierdzone przez kom petentną władzę kościelną, dotyczące n atu ry , celu, d u cha i ch a rak teru insty tu tu , jak rów nież zdrow ych jego trad ycji, co stanow i dziedzictwo tegoż in sty tu tu ”. A zatem kodeks fu n d a m entalny, czyli konstytucje, m usi uwzględnić w szystkie elem enty wyliczone w kan. 578 i 587 § 1 oraz w innych kanonach, o k tó rych jeszcze będzie mowa. Elem entam i tym i są:
— n a tu ra instytutu; — cel;
— duch;
— ch a rak ter instytutu; — zarząd instytutem ; — dyscyplina członków; — przyjm ow anie do instytutu; — zasady odnoszące się do form acji;
— przedm iot ślubów lub innych zobowiązań.
W praw dzie Kodeks P raw a Kanonicznego wylicza tylko zasadni cze elem enty, których nie można pom inąć w konstytucjach, to jed n ak każdy z owych składników — insty tucji rozpatryw any od dzielnie zaw iera w sobie bogatą treść, a w szystkie razem wzięte stanow ią istotne składniki życia i sposobu realizacji rad ew an gelicznych w instytucjach życia konsekrowanego.
II. Zawartość zbiorów prawnych
Po w yjaśnieniu term inów konstytucje — c o n s t it u ti o n e s i praw o w łasne — iu s p r o p r i u m oraz po stw ierdzeniu, że zarówno praw o własne, jak i konstytucje stanow ią praw o p a rty k u la rn e w szyst kich in stytutó w życia konsekrow anego i stow arzyszeń życia apo stolskiego, należy zapytać: co ma na m yśli Kodeks P raw a K ano nicznego, gdy używ a sform ułow ań np. ad n o r m a m c o n s t it u ti o n u m
(kan. 581), et c o n s t itu ti o n ib u s d e f i n i t u r (kan. 596 § 1), in s u is c o n - s t i t u t i o n i b u s d e f i n ia t m o d u m q u o c o n s ilia e v a n g e lic a ... s e r v a n d a s u n t (kan. 598 § 1), c u m s e c u n d u m p r o p r ia s c o n s tit u ti o n e s p r a e - c i p i u n t (kan. 601), i u x t a c o n s t it u ti o n e s (kan. 609 § 1), a c o n s t it u ti o n ib u s d e te r m i n a n d u m (kan. 623), d e f i n ia t u r in c o n s t it u ti o n ib u s
Zbiory prawne instytutów życia konsekrowanego 155
oraz — w odniesieniu do praw o w łasnego — np. ... qui q u a li ta t e s h a b e a t iu r e u n i v e r s a l i e t p r o p r io (kan. 597 § 1), s e c u n d u m iu s p r o - p r i u m i n s t i t u t i v i t a m c o m p o n e r e ... (kan. 598 § 2), a d n o r m a m iu r is p r o p r i i s i n g u lo r u m i n s t i t u t o r u m (kan. 600), a d n o r m a m iu r is u n i v e r s a l i s e t p r o p r io (kan. 623), tus p r o p r iu m aptis norm is p r o v i -
d e a t (kan. 624 § 1), o b c a u s a s iu r e p r o p r io s t a t u t a s (kan. 624 § 3), n o r m a s iu r is u n iv e r s a li s e t p r o p r i i s e r v e n t (kan. 626), i u x t a n o r m a s e iu s d e m iu r is p r o p r ii v i s i t e n t (kan. 628 § 1), i u x t a n o r m a s i n iu r e p r o p r io d e t e r m i n a t a s (kan. 631 § 3), iu s p r o p r i u m a c c u r a te d e t e r m i n e t (kan. 632), t e m p o r e e t m o d o iu r e p r o p r io s t a t u t i s (kan. 636 § 2) dtp.
Odpow iadając na przedłożoną wyżej kw estię trzeba stw ierdzić, że ilekroć Kodeks P raw a Kanonicznego z 1983 r. poleca, aby jakaś in sty tu c ja czy ko nkretn y przepis były zamieszczone w k o n sty tu cjach, to nie wolno pod żadnym pozorem przenieść dch do innych zbiorów praw nych, gdyż nie pozw alają na to przepisy in te rp re ta cyjne 14.
Co się zaś tyczy w yrażenia praw o w łasne — iu s p r o p r iu m , to sp ra w a jest nieco złożona i nie da się jej rozwiązać przez dosło w ne rozum ienie tek stu i podstaw ienie pod term in praw o w ła sne — iu s p r o p r i u m czegoś, co istnieje obok konstytucji lub sta now i tylko ich uzupełnienie.
Na takie rozw iązanie i postaw ienie problem u nie pozw alają rów nież zasady o w ykładni praw a kościelnego, a k tó re w tym p rzy p ad k u bezw zględnie pow inny być w zięte pod uwagę. „U sta w y kościelne należy rozum ieć w edług własnego znaczenia słów, rozw ażanego w tekście i kontekście. Jeżeli pozostaje ono w ątp li w e i niejasne, należy uwzględnić m iejsca paralelne, gdy tak ie są cel i okoliczności ustaw y oraz m yśl praw odaw cy” (kan. 17).
Ponadto tw ierdzenie, że poniew aż te rm in ' praw o w łasne —-
i u s p r o p r i u m jest pojęciem szerokim, nadrzędnym w stosunku do
innych, więc treści, k tó re Kodeks w części tra k tu ją c e j o in sty tu tach życia konsekrow anego podstaw ia pod to w yrażenie, zawsze można zamieścić poza konstytucjam i, w ydaje się nieuzasadnione z
następujących r a c j i 15:
1) T erm in praw o własne — iu s p r o p r iu m , jak to w ykazano,
14 Por. kan. 17 i 18; E. G a m b a r i, C o d ice d i D iritto C an on ico, jw., s. 14Ô: „C om e sp iegato sopra il term in e d iritto proprio an ch e se non d efin ito dal leg isla to re, in clu d e tan to le co stitu zio n i o codice fo n d a m e n ta le oom e g li alitri co d ici o ra cco lte di norm e. È c h ia ro eh e quamdo i can on i m en zion an o le costituzioni, la n orm a d ev e figu rare in q u e- ste
15 E. G a m b a r i, C odice d i D ir itto C an on ico, jw ., s. 149: „... n on si p u ô in v e c e a fferm a re ehe q u ando i d etti can on i si riferiscon o al d ir it to proprio v en g a n o e sc lu se le ooistituaioni o v i s ia per g li is titu ti com e u n d iritto a m ettere la n o rm a n e i co d ici co m p lem en ta ri”.
156 Ks. J. Kałowiski [8]
jest pojęciem ogólnym, nadrzędnym , czyli zaw ierającym w sobie w szystkie inne zbiory praw ne, a więc i konstytucje — constitu-
tiones.
2) Specyfika poszczególnych in stytutów życia konsekrowanego, ich trad y c je lub d ługotrw ały zwyczaj mogą stanowić w ystarcza jący m otyw, a n aw et konieczność, by k onkretn a norm a p raw na została zamieszczona w konstytucjach a nie w innych zbiorach praw nych 16.
3) W K odeksie P raw a Kanonicznego, w części trak tu jąc ej o in sty tu tach życia konsekrow anego, znajdują się kanony, k tó re za w ierają sform ułow ania bardzo ogólne. Dla przykładu można przy toczyć następujące kanony: kan. 607 § 3: „Publiczne świadectwo, jakie zakonnicy w inni daw ać C hrystusow i i Kościołowi, w ym a ga oddzielenia się od św iata, zgodnie z charakterem i celem każ dego in sty tu tu ”; kan. 633 § 2: „W organizow aniu i stosowaniu tych środków uczestnictw a i konsultacji należy stosować m ądre rozeznanie, a sposób ich działania pow inien być zgodny z ch a rak terem i celem in sty tu tu ”; kan. 635: „Każdy jednak in sty tu t po w inien ustanow ić odpowiednie norm y dotyczące używ ania i zarzą du dóbr, k tó re b y stały na straży właściw ego instytu tom ubóstw a, strzegły go i w yrażały”; kan. 641: „Praw o przyjm ow ania kan d y d a tów do now icjatu należy do wyższych przełożonych, zgodnie z w łasnym praw em ”; kan. 656, 3°: „dopuszczenia (chodzi o ważność profesji) dokonał w sposób w olny kom petentny przełożony po w y słuchaniu głosu rady, zgodnie z praw em ”; kan. 656, 5°: „Została p rzy jęta (chodzi o profesję wieczystą) przez właściwego przełożo nego, osobiście lu b przez kogo innego”; kan. 671 § 1: „We w szy stkich domach należy zachować klau zurę przystosow aną do cha ra k te ru i m isji insty tu tu , zgodnie z postanow ieniam i własnego p ra wa, z zarezerw ow aniem zawsze jak iejś części dom u zakonnego ty l ko dla zakonników ”; kan. 682 § 1: „Gdy idzie o n adanie zakon nikow i jakiegoś urzędu kościelnego w diecezji, otrzym uje on no m inację od biskupa diecezjalnego, po przedstaw ieniu k and yd ata przez kom petentnego przełożonego lub przynajm niej za jego zgo d ą ”.
M o żn a b y w y lic z y ć je s z c z e w i e le in n y c h k a n o n ó w , k t ó r e — p o d o b n ie ja k k a n o n y w y m ie n io n e w y ż e j — p o d a ją s f o r m u ło w a n ia o g ó ln e . D la t e g o r o d z i s ię k o n ie c z n o ś ć , b y w z b io r a c h p r a w n y c h p o s z c z e g ó ln y c h in s t y t u t ó w ż y c ia k o n s e k r o w a n e g o d o k ła d n ie o k r e ś lić , ja k n p . m a w y g lą d a ć o d d z ie le n ie s ię c z ło n k ó w o d ś w ia t a , o r g a n iz o w a n ie i p r z e p r o w a d z a n ie k o n s u lt a c j i, u ż y w a n ie i z a r z ą d z a n ie d o b r a m i d o c z e s n y m i, k to i w j a k i sp o s ó b p r z y j m u j e d o n o w ic j a t u , d o p u s z c z a d o p r o f e s j i i ją p r z y j m u j e o r a z j a k i je s t u d z ia ł w ty c h a k ta c h r a d y , sp o s ó b z a c h o w a n ia k la u z u r y , je j z a k r e s i o b o
Zbiory prawne instytutów życia konsekrowanego 157
wiązywalność, kto jest właściw y do udzielania pozwoleń maioris
m om enti, załatw iania różnych spraw z biskupem d iece zjaln y m 17.
Z tej przeto racji przed podjęciem odpowiedniej decyzji o tym , w jakim zbiorze praw n ym danego in sty tu tu życia konsekrow anego w inna być umieszczona k o nk retn a norm a praw na, a będzie to n a j- ’ częściej czynił organ kolegialny (kapituły), trzeb a się nie tylko dobrze zastanowić, lecz także g runtow nie zapoznać z kanonam i zaw ierającym i wspólne w ytyczne dla w szystkich insty tu tó w życia konsekrow anego, p ra k ty k ą K ongregacji dla Zakonów i In sty tutów Świeckich, celem i okolicznością ustaw y, m yślą praw odaw cy, a także charak terem instytutu, jego trad y cjam i itd.
4) W ładza kościelna właściw a do zatw ierdzania konstytucji in stytutó w życia konsekrow anego, a jest nią Stolica Apostolska lub biskup diecezjalny, może wym agać, a obecnie coraz częściej to czyni, b y pew ne norm y zostały zamieszczone w konstytucjach, np. dotyczące w yłączenia członków z in sty tu tu 18.
Taki sposób postępow ania kom petentnych czynników kościelnych uzasadniony jest tym, że in sty tu ty życia konsekrow anego nie są własnością władzy in sty tu tu , chociażby ona działała kolegialnie, np. w czasie różnego rodzaju kapituł. In sty tu ty życia konsekrow a nego należą do Kościoła i tylko jego w ładza może o wszystkim decydować oraz w prow adzać bardziej lub m niej istotne zm iany 19.
5) Należy nadto zaznaczyć, że chociaż o niektórych in stytu cjach Kodeks P raw a Kanonicznego nie mówi, w jak im zbiorze m ają one być zamieszczone, to jest rzeczą oczywistą, że pew ne spraw y nigdy nie ulegają ani dezaktualizacji, an i p rz e d a w n ie n iu 20, np. w ytycz ne zamieszczone w kan. 663 dotyczące p ra k ty k pobożnych.
W ydaje się, że byłoby czymś niew łaściw ym , by przepisy o obo w iązku uczestniczenia we Mszy św., przyjm ow aniu K om unii św., kulcie E ucharystii, kulcie względem N ajśw iętszej M aryi P an ny, kontem placji rzeczy Bożych, odm aw ianiu różańca, rach u n k u su m ienia, rocznych rekolekcjach itp. zamieszczano nie w k o n sty tu cjach, ale w innych zbiorach praw nych.
Trzeba zaznaczyć, że rów nież byłoby rzeczą wielce niestosowną, gdyby np. w ytyczne zaw arte w K odeksie P raw a Kanonicznego od noszące się do w arunków dotyczących ważności przyjęcia do no
17 T am że, s. 150— 152.
18 T am że, s. 749: „L’autonita ecclesia stiea coim petente ad ap provare le co stitu zio n i p otrebbe rich ied ere ch e le norm ę p rev iste figu rin o n e lle co stitu zio n i” ; D ok u m en t K on g reg a cji Z ak on ów i In sty tu tó w Ś w ieck ich z 31 V 1933, J a n P a w e ł II, O ży c iu z a k o n n y m , W arszaw a 1984, s. 454— — 455.
19 E. G a m b a r i , L a v ita relig io sa oggi, jw ., s. 41, 43—47, 74—76, 482-486, 522—526.
20 Por. kan. 662: „Za n ajw yższą zasadę sw ego życia zakonnicy w in n i uznać n a śla d o w a n ie C hrystusa ukazan e w E w a n g elii i w y ra żo n e w k o n sty tu cja ch w ła sn eg o in sty tu tu ”.
158 Ks. J. Kałowski {10}
w ic ja tu 21, ważności lub nieważności profesji czasowej i wieczy stej 22, pozwolenia na pobyt poza in s ty tu te m 23 itp. zamieszczać nie w konstytucjach, ale w innych zbiorach dodatkow ych.
Zamieszczenie norm w ydanych przez Stolicę Apostolską nie w zbiorze fundam entalnym — konstytucjach, ale w innym znaczyło by, że odpow iednia władza in sty tu tu m ogłaby je zmienić, gdyż tylko konstytucje raz zatw ierdzone odznaczają się stałością. „Ko deks ten (konstytucje) jest zatw ierdzony przez kom petentną w ła dzę kościelną i tylko za jej zgodą może być zm ieniony” (kan. 587 § 2). Inaczej natom iast przedstaw ia się spraw a z innym i zbioram i (nie konstytucjam i): „Pozostałe norm y, w ydane przez kom peten tn y instytut, w inny być zebrane w innych kodeksach, k tó re mo gą być odpowiednio odnaw iane i przystosow yw ane, stosownie do w ym agań m iejsca i czasu” (kan. 587 § 4).
K onstytucje w praw dzie pow inny odznaczać się stałością ale sta łość tę należy rozumieć w znaczeniu w zględnym a nie bezwzględ nym.
6) Gdyby przyjąć, że tylko to powinno być zamieszczane w kon stytucjach, o czym Kodeks P raw a Kanonicznego w yraźnie mówi, to takie ustaw ienie kw estii powodowałoby w iele niejasności, za wężenie spraw , szkody, a naw et sprzeczności. Jak o jeden z przy kładów można przytoczyć w ytyczne zamieszczone w kan. 598 § 2: „Wszyscy członkowie pow inni nie tylko w iernie i całkowicie za chow ywać rad y ewangeliczne, lecz także zgodnie z praw em w ła snego in sty tu tu układać swoje życie i zdążać do osiągnięcia do skonałości własnego stan u ”.
Z przytoczonego kanonu w ynika, że w yrażenie „zgodne z p ra wem własnego in sty tu tu ” jest pojęte szeroko, gdyż obejm uje ono nie tylko zbiory p raw ne istniejące poza konstytucjam i, ale rów nież i same konstytucje 24.
1. K a n o n y , k tó r e w s p o s ó b b e z p o ś r e d n i lu b p o ś r e d n i
o d s y ł a ją d o k o n s t y t u c j i
K an. 118. K onstytucje pow inny ustalić, kto re p rezen tu je cały in sty tu t, jego części i kto może działać w jego im ieniu, tzn. po dejm ow ać różne ak ty praw ne oraz załatw iać s p ra w y 2S.
K an. 135. Określić w konstytucjach, kto posiada w ładzę u sta wodawczą, w ykonaw czą i sądowniczą i w jak i sposób należy ją w ykonyw ać 26.
21 Kan. 643 § 1. 22 Kan. 656, 658. ** K an. 665 § 1. 24 Por. kan. 587 § 1.
25 E. G a m b a r i , C o d ice d i D iritto C an on ico, jw . s. 209.
26 Por. kan. 596 § 2; E. G a m b a r i , C odice d i D iritto C anonico, jw ., s. 209.
K an. 573 § 2. Przynależność do in sty tu tu życia ko nsekrow ane go następ u je przez złożenie ślubów lub innych zobow iązań 27, po przez k tóre członkow ie — zgodnie z praw em poszczególnych in stytutów — zobow iązują się do zachow ania ra d ew angelicznych czystości, ubóstw a i posłuszeństw a.
Je st rzeczą zrozum iałą, że to w szystko, co dotyczy istoty ślu bów lub innych zobowiązań, a m ówi o tym w yraźnie kan. 598 § 1, w inno być określone przede w szystkim w konstytucjach.
[11] Zbiory prawne instytutów życia konsekrowanego 159
K an. 573 § 2
„Tę w łaśnie form ę życia w in sty tu tach życia konsekrow a nego, kanonicznie erygow a nych przez kom petentną w ła dzę Kościoła, podejm ują w sposób wolny ci w ierni, k tó rzy przez śluby lub inne zo bowiązania, zgodnie z przepi sami w łasnych instytutów , zo bow iązują się do zachowania ew angelicznych rad czystości, ubóstw a i posłuszeństw a oraz przez miłość, do k tó rej p row a dzą, łączą się w sposób szcze gólny z Kościołem i jego ta jem nicą”.
K an. 598 § 1
„Każdy in sty tu t m ając na uwadze w łasny c h a rak ter i ce le pow inien określić w swo ich konstytucjach sposób re a li zowania rad ew angelicznych ubóstw a, czystości i posłuszeń stw a, zgodnie z w łasnym spo sobem życia”. K a n . 580. A g r e g a c j a je d n e g o in s t y t u t u d o d r u g ie g o , z z a c h o w a n ie m a u to n o m ii in s t y t u t u a g r e g o w a n e g o , n a le ż y d o k o m p e t e n tn e j w ła d z y in s t y t u t u a g r e g u ją c e g o . Z g o d n ie z o g ó ln ie p r z y j ę t ą p r a k t y k ą , c h o c ia ż K o d e k s n ic o t y m n ie m ó w i, a p o n ie w a ż z a g a d n ie n ie a g r e g a c j i j e s t s p r a w ą o d u ż y m z n a c z e n iu , d la t e g o in s t y t u c j a ta p o w in n a b y ć o k r e ś lo n a w k o n s t y t u c j a c h 28.
27 C złon k ow ie in sty tu tó w zak on n ych zob ow iązu ją się do zach ow an ia rad e w a n g elicz n y c h poprzez ślu b y, por. kan. 607 § 2, 633 § 2, 654; Sacra C ongregatio pro R elig io sis et In stitu tis S aecu larib u s, D ecretu m , P r a e -
s c r ip tis c a n o n u m ; C złon k ow ie in sty tu tó w św ieck ich i sto w a rzy szeń ż y
cia a p ostolsk iego zob ow iązu ją s ię do zach ow an ia rad e w a n g elicz n y c h p rzez w ięzy , przyrzeczen ia itp., por. kan. 712, 720, 722 § 1, 731 § 2.
28 E. G a m b a r i , L a v ita relig io sa oggi, jw . s. 50: ,,L e co stitu zio n i deU’istitu to a g g reg a to ind ich eran n o le co n seg u en ze d e ll’atto. R itengo c h e la fa co ltà per un istitu to di aggregare altri debba essere con cessa d alla S. S ed e, la q u a le n e d éterm in era g li e ff e tti” ; D. J. A n d r e s ,
II d ir itto d e i re lig io si, jw ., s. 21—22; E. G a m b a r i , C o d ice d i D iritto C an on ico, jw ., s. 209: „A nche se n o n è detto esp licita m en te , 1’ag g reg a -
zion e si dovrebbe defimire n e lle costitu zion i, in q u an to riguarda la fi- sion om ia di un istitu to ”.
160 Ks. J . K ałow ski [12]
K an. 581. D zielenie in sty tu tu na części, erygow anie ich od no wa, łączenie albo przeprow adzanie innego rodzaju m odyfikacji należy do właściwej władzy zakonnej zgodnie ż w ytycznym i kon stytucji.
K an. 585. Zniesienie części in sty tu tu należy do kom petentnej władzy danego in sty tu tu 29.
Spraw a, o k tó rej w yżej, pow inna być, chociaż kanon 585 nic o tym nie wspomina, zamieszczona w konstytucjach. Wniosek ta ki można w yprow adzić z porów nania kan. 585 z kan. 581.
K an. 581 K an. 585
„Dzielenie in sty tu tu na czę ści, niezależnie od tego, jaką noszą nazwę, erygow anie ich od nowa, łączenie już erygo w anych lub dokonyw anie in nego rodzaju zm ian należy do
kom petentnej władzy in sty tu - „Zniesienie części in stytu tu tu, zgodnie z postanow ieniam i należy do kom petentnej wła- konstytucji”. / dzy tegoż in sty tu tu ”.
Skoro, jak stw ierdza kan. 581 „... dokonyw anie innego rodzaju zm ian należy do kom petentnej władzy instytutu, zgodnie z po stanow ieniam i k onstytucji”, to ta sam a zasada pow inna obowią zywać i przy zniesieniu jakiejś części instytutu.
Ponadto w ydaje się, że byłoby nie tylko rzeczą słuszną, ale i bez żadnego uszczerbku dla istotnej treści kan. 585, gdyby kan. 581 albo połączono z kan. 585, albo naw et całkow icie go pom i nięto, gdyż ■— w m yśl zasady praw nej — plus sem per in se con-
tin et quod, est m in u s 30.
K an. 587 §§ 1—3. P odaje istotne elem enty, k tó re pow inny za w ierać konstytucje instytutów życia konsekrowanego.
K an. 588 §§ 2—3. Określić w konstytucjach, czy in sty tu t jest klerycki czy la ic k i3!. *
Konieczność określenia ch a rak teru in sty tu tu w ynika z: 1. p rze pisu kan. 578: „Wszyscy pow inni w iernie zachowywać m yśl i za m ierzenia założycieli, zatw ierdzone przez kom petentną władzę ko ścielną, dotyczące n atu ry , celu i c h a rak teru insty tu tu , ja k rów nież zdrow ych jego trad y cji, co stanow i dziedzictwo tegoż in sty tu tu ”; 2. z kan. 587 § 1, gdzie między innym i jest mowa o tym ,
29 E. G a m b a r i , La v it a re lig io sa oggi, jw ., s. 545; D. X . A n d r e s , SC R IS, D e iu re p ro p rio a cco m m o d a n d o CIC , C om m entarium pro re ligiöses et m issian ariis, 65 (1984) 184.
*> V I°. R. J. 35.
® D. X . A n d r e s , SC R IS, D e iu re p ro p r io a cco m m o d a n d o CIC , jw . s. 184; E. G a m b a r i , C odice d i D ir itto C an on ico, jw ., s. 209.
[13] Z biory p ra w n e in sty tu tó w życia konsekrow anego 161
że konstytucje m ają zaw ierać norm y fundam entalne odnośnie do zarządzania instytutem . A wiadomo, że in sty tu t kleryck i „... po zostaje pod izarządem duchow nych...” (kan. 588 § 2), a laicki — pod zarządem laików (por. kan. 588 § 3).
K an. 596 §§ 1—2. P rzełożeni i k ap itu ły m ają w ładzę określo ną przez praw o powszechne i konstytucje.
Zatem konstytucje pow inny bliżej sprecyzować, kto spraw u je władzę sądowniczą, ustaw odaw czą i wykonawczą, a w odniesie niu do in sty tu tó w kleryckich na p raw ie papieskim podać, kto uczestniczy w różnych funkc ach w ładzy rz ą d z e n ia 32.
K an. 598 § 1. Zgodnie z ch a rak terem in sty tu tu , celem i spo sobem życia kon stytucje pow inny określić sposób realizow ania rad ew angelicznych czystości, ubóstw a i posłuszeństwa.
Skoro kan. 598 § 1 mówi, że sposób realizow ania rad ew ange licznych w inien być określony przez konstytucje, to konsekw en tnie i w ytyczne kanonu 600 odnoszące się do ślubu ubóstw a, chociaż odsyłają do p raw a własnego, to jed n ak p rzynajm niej czę ściowo pow inny być zamieszczone w konstytucjach.
K an. 598 § 1
„Każdy in sty tu t m ając na uw adze w łasny ch a rak ter po w inien określić w swoich kon stytucjach sposób realizow ania rad ew angelicznych czystości, ubóstw a i posłuszeństwa, zgo dnie z w łasnym sposobem ży cia”.
K an. 600
„Ew angeliczna ra d a ubóstw a do naśladow ania C hrystusa, któ ry będąc bogaty stał się dla nas cierpiących niedostatek, oprócz życia w rzeczywistości i w duchu ubogiego, pro w a dzonego pracow icie w trzeźw o ści i dalekiego od ziemskich bogactw, niesie ze sobą zależ ność i ograniczenie w używ a niu dóbr i dysponow aniu nimi zgodnie z w łasnym praw em poszczególnych in sty tu tó w ”. K an. 601. Ew angeliczna ra d a posłuszeństw a zobow iązuje do pod porządkow ania się poleceniom właściw ych przełożonych, gdy w y d ają polecenia zgodne z konstytucjam i in stytu tu.
Dlatego też konstytucje muszą bliżej określić m aterię ślubu i cnoty posłuszeństw a 33.
K an. 608. Społeczność zakonna pow inna przebyw ać w dom u praw nie erygow anym oraz pozostaw ać pod władzą przełożone go wyznaczonego zgodnie z przepisem praw a.
32 Por. kan. 622.
33 E. G a m b a r i , La v it a re lig io sa oggi, jw ., s. 335; D. X . A n d r e s , SC R IS, D e iu r e p ro p r io a cco m m o d a n d o C IC , jw . s. 184.
162 Ks. J. K ałow ski [14]
W praw dzie kan. 608 poleca, b y przełożony lokalny by ł w y znaczony zgodnie z przepisem praw a, ale porów nując kan. 608 z kan. 625 § 3 należy stw ierdzić, że w kan. 608 pod m ianem „pod w ładzą przełożonego wyznaczonego zgodnie z przepisem p ra w a ” chodzi o konstytucje, czyli w yrażenie „zgodnie z przepisem p ra w a” w inno brzm ieć „zgodnie z przepisem ko nstytucji”.
K an. 608
„Zakonna społeczność w in na m ieszkać w dom u praw nie ustanow ionym , pozostając pod władzą przełożonego w yzna czonego zgodnie z przepisem praw a. K ażdy dom pow inien mieć przynajm niej kaplicę, w k tó rej należy odpraw iać i przechow yw ać Eucharystię, ażeby była rzeczywiście cen tru m w spólnoty”.
K an. 625 § 1
„Najwyższy przełożony po w inien być u stanaw iany przez kanoniczny wybór, zgodnie z postanow ieniam i ko nsty tucji”.
§ 3
„Pozostali p rz eło żen i34 w in ni być ustan aw iani zgodnie z przepisam i konstytucji; je d nakże w te n sposób, że — gdy są w yb ierani — zawsze w ym agają zatw ierdzenia ze strony kom petentnego przeło żonego; jeśli zaś są m ianow a ni, wcześniej pow inna mieć m iejsce odpowiednia k on sulta cja”.
K an. 609 § 1. Dom y in sty tu tu zakonnego są erygow ane przez ko m petentną władzę zgodnie z konstytucjam i i po uprzednim uzy skaniu na piśm ie zgody biskupa diecezjalnego.
K an. 614. K lasztory m niszek złączone z jakim ś in sty tu tem m ę skim pow inny, zgodnie z w ytycznym i konstytucji, zachować w ła sny sposób życia i zarządzania.
K an. 615. K o nstytu cje ok reślają zakres w ładzy przełożonego względem jakiegoś klaszto ru niezależnego złączonego z innym instytutem .
W kan. 615 chodzi o tak ie klasztory niezależne, k tó re poza w łasnym przełożonym ani nie m ają żadnego innego wyższego przełożonego, ani też nie są złączone z jakim ś in sty tu tem za konnym w te n sposób, by przełożony tego in sty tu tu m iał o k re śloną przez k onstytucje w ładzę n ad ty m i klasztoram i. W w y m ienionym w yżej p rzypad ku k lasztory tego ro dzaju podlegają,
34 Chodzi o wyznaczanie przełożonych wyższych i niższych, z wyłą czeniem przełożonego generalnego, gdyż zgodnie z kan. 625 § 1: „Naj wyższy przełożony powinien być ustanawiany przez kanoniczny wy bór...”
Zbiory p ra w n e in sty tu tó w życia konsekrow anego 163
zgodnie z przepisam i praw a, szczególnem u nadzorow i b isk u p a diecezjalnego 35.
K an. 616 § 1. Dom zakonny p raw n ie erygow any może być znie siony przez najw yższego przełożonego zgodnie z k onstytucjam i, po zasięgnięciu opinii biskupa diecezjalnego.
K an. 616 § 4. K o nstytucje m ają ustalić, do kogo p rzy należy m ajątek zniesionego k laszto ru m niszek.
K an. 617. K on stytucje — przy n ajm n iej w głów nych zarysach — pow inny określić zakres i sposób w ykonyw ania w ładzy przez po szczególnych przełożonych 36.
K an. 621. K onstytucje pow inny określić, jak i przełożony jest k om petentn y do erygow ania p ro w in c ji37.
K an. 623. K onstytucje m ają obowiązek określić czas, jak i po w inien upłynąć od profesji w ieczystej lu b d e fin ity w n e j38, aby członkowie m ogli być w ażnie m ianow ani lub w y b ra n i n a urząd przełożonych wyższych.
K an. 624 § 1. Czas trw a n ia kaden cji przełożonego generalnego oraz innych przełożonych w yższych pow inien być określony w ko nstytu cjach 39.
K an. 625 § 1. N ajw yższy przełożony in sty tu tu życia ko nsekro wanego pow inien być u stan aw ian y przez kanoniczny w ybór zgo dnie z w ytycznym i konstytucji.
K an. 625 § 3. Wszyscy przełożeni pow inni być u stan aw ia n i zgod nie z przepisam i kon stytucji. G dy są w ybierani, wówczas zawsze konieczne jest zatw ierdzenie kom petentnego przełożonego w yższe go, w p rzyp adk u zaś nom inacji m usi być przeprow adzona odpo w iednia k o nsu ltacja 40.
35 D. J. A n d r e s , II diritto dei religiosi, jw ., s. 74: „II leg isla to re, stim an d o ch e n o n sono su fficien ti: 1) l’in terv en to d ella S a n ta S ed e a p - provando le C ostituzioni; 2) n é la u lterio re dip en d en za d a lla m ed esim a, a norm a d el diritto; 3) n é la d ip ed en za com u n e d a g li O rdinari del luogo; 4) n é la loro a p p arten za ad u n d eterm in ato O rdine, F am iglia, Ramo...; 5) n é la loro p o ssib ile fed era zio n e eon a ltri m o n a steri sim ila ri e la co n séq u en te p resen za d el V isitatore relig io so in n o m e d ella S an ta S ede, v a a l passo di p o ssib ili isolazioniism i e devâazioni, raccom an d an d o i d etti m on asteri a lla p ecu lia re v ig ila n z a d el V esoovo d io cesa n o ”.
36 Por. kan. 587 § 1; E. G a m b a r i , Codice di Diritto Canonico, jw ., s. 211.
37 Por. kan. 581, 585; E. G a m b a r i , Codice di Diritto Canonico, jw ., s. 211.
38 W yrażen ie p ro fesja d e fin ity w n a oznacza, że ch od zi o in sty tu ty , w k tórych czło n k o w ie sk ład ają ślu b y ty lk o czasow e, a le po p ew n y m cza s ie , a za leży to od k o n sty tu c ji p o szczeg ó ln y ch in sty tu tó w , p ro fesja ta ka u w ażan a jest za d efin ity w n ą , a człon ek za in k orp orow an ego na
sta łe do in stytu tu .
39 E. G a m b a r i , Codice di Diritto Canonico, jw ., s. 211.
40 D. J. A n d r e s , II diritto dei religiosi, jw ., s. 113—114. A u tor p o daje różne sp osob y przep row ad zan ia k o n su lta cji.
164 Ks. J. K ałow ski [16]
K an. 627 § 1. We w szystkich in sty tu tac h życia konsekrow anego przełożeni pow inni posiadać w łasną radę, ustanow ioną zgodnie z w ytycznym i konstytucji, i korzystać z niej przy spraw ow aniu sw o jego urzędu.
Mówiąc o radach istniejących przy przełożonych, należy zw ró cić uw agę zarówno na fakt, jak i na p rak ty k ę stosowaną odnośnie do tej in sty tu cji w w ielu instytu tach życia konsekrow anego. Tak więc rad y przełożonych mogą przybierać, w zależności od praw o daw stw a poszczególnych instytutów życia konsekrow anego, różne
postacie i form y działania 41:
1) przełożony nie jest członkiem ra d y i nie głosuje w czasie jej posiedzeń, ale im przewodniczy 42;
2) przełożony wchodzi w skład rady, czyli jest jej członkiem, głosuje i przewodniczy w czasie sesji ra d y 43;
3) w niektórych przypadkach ra d a przyjm uje postać kolegium , w którym przełożony jest jego przewodniczącym , głosuje w nim i jest tylko w ykonaw cą podjętych decyzji 44.
Kodeks P raw a Kanonicznego przew iduje tylko jeden wypadek, przy rozpatry w aniu którego ra d a w ystępuje jako kolegium i m u si się składać przynajm niej z czterech członków. P rzypadek tak i zachodzi przy podejm ow aniu decyzji, k tó ra zm ierza do usunięcia zakonnika z insty tutu: „Najwyższy przełożony ze swoją radą, k tó ra do ważności pow inna się składać z czterech przynajm niej człon ków, ma kolegialnie przystąpić do dokładnego rozw ażenia dowo dów, argum entów i obrony oraz — jeśli zostanie to zadecydow a ne w tajny m głosowaniu — w inien w ydać d ek ret w ydalający, k tó ry do ważności m usi zaw ierać przynajm niej sum aryczne um o tyw ow anie praw ne i faktyczne” (kan. 699 § 1).
E. G am bari, znawca praw a instytutów życia konsekrowanego, d ługoletni pracow nik K ongregacji Zakonów i Insty tu tó w Św iec kich, mówi, że Stolica Apostolska zatw ierdza konstytucje, a stanow ią one większość, w edług których przełożony wchodzi w skład rady, przew odniczy jej oraz głosuje razem z innym i jej członkam i 4S.
41 E. G a m b a r i , La vita religiosa oggi, jw . s. 571. 42 E. G a m b a r i , Codice di Diritto Canonico, jw ., s. 153.
43 E. G a m b a r i , La vita religiosa oggi, jw ., s. 571, 576; ten ze, Codice di Diritto Canonico, jw ., s. 153.
44 Por. kan. 699 § 1; E. G a m b a r i , Codice di Diritto Canonico, jw ., s. 153.
45 E. G a m b a r i , Codice di Diritto Canonico, jw . s. 154: „La S. S ed e dopo il 1917 e anche in q u esti u ltim i an n i per i testi rev isio n a ti seco n - do la norm a comciliare, ha approvato costitu zion i, e son o la m aggioran - za, secondo le q u a li an ch e il superiore fa p arte del con siglio, pertanto e g li v o ta nelPadum anza del consiglio. La giu risp ru d en za com e la con- su etu d in e son o un v a lid o criterio di in terp retazion e d ella le g g e ”.
Z biory p ra w n e in sty tu tó w życia konsekrow anego 165
A skoro ju risp ru d en c ja jest najlepszym k ry te riu m in te rp re ta c ji ustaw , należy się opowiedzieć za opinią Gambariego.
K onstytucje przeto, w celu uniknięcia licznych wątpliwości, a naw et i nieważności podjętych decyzji, pow inny dokładnie sp re cyzować rolę przełożonego i sposób działania jego r a d y 46.
Ponadto p rzy podejm ow aniu decyzji należy stosować w ytycz ne konstytucji, innych zbiorów praw nych insty tu tó w życia konse krow anego oraz powszechnego p raw a kościelnego.
Szczególną uw agę powinno się zwrócić na przypadki, do w aż ności których głos rad y jest decydujący. „Gdy ustaw a postana w ia, że przełożony do podjęcia pew nych aktów potrzebuje zgody lub rady niektórych pojedynczych osób, wtedy:
1° jeśli jest w ym agana zgoda, ak t przełożonego jest niew ażny bez zw rócenia się o w yrażenie zgody przez te osoby albo podjęty w brew ich zdaniu lub któregoś z nich;
2° jeżeli jest w ym agana rada, niew ażny jest ak t przełożonego bez w ysłuchania zdania tych osób. W praw dzie przełożony nie m a żadnego obowiązku pójść za ich zdaniem , chociażby było zgodne, jednakże bez przew ażającego powodu -— przez siebie oceniane go <— nie pow inien odstępować od w yrażonego przez nich zdania, zwłaszcza gdy jest zgodne” (kan. 127 § 2, 1°, 2°).
K an. 631 § 1. K ap itu ła g eneralna m a — zgodnie z k o n sty tu cja m i — najw yższą w ładzę w instytucie.
Z tej przeto ra cji k onstytucje pow inny dokładnie określić sp ra w y i zadania podejm ow ane przez kapitu łę generalną.
K an. 631 § 2. K o nstytucje pow inny określić skład k ap itu ły i za kres jej w ładzy, tj. uczestników z w yboru, urzędu, doradców, udział ekspertów , kto ich pow ołuje i jak i m ają głos — czy decy dujący, czy tylko doradczy.
K an. 634—640. Poniew aż przepisy odnoszące się do dóbr do czesnych i ich ad m in istracji m ają podstaw ę w praw ie powszech nym Kościoła, dlatego m uszą być, choćby w skrócie, zamieszczone w k o nstytu cjach 4fia.
K an. 647 § 2. K onstytucje w in ny zaznaczyć, że do ważności no w icjatu w ym agane jest, aby odbył się w dom u in s ty tu tu p raw nie do tego celu przeznaczonym 47.
K an. 647 § 3. Byłoby rzeczą bardzo stosowną, gdyby k o n sty tu cje zaznaczyły, k tó ry z w yższych przełożonych i czy sam czy z gło
46 Tam że, s. 155: R iten go n ecessa rio ricordare c h e in o g n i caso la fig u ra del con siglio n e lla su a com p osizion e, n e lla sua azione, n ei su o i co m p iti e in te r v e n ti d ev e e ssere chiara e co eren te ev ita n d o o gn i am b igu ita e con trad d izion e n e i d iv ersi a rtico li d e lle co stitu zio n i che n e trattano. La fig u ra d el co n sig lio in cu i il su p eriore en tra com e m em - bro d ev e essere ch ia ra m en te esp ressa n e lle co stitu zio n i”. T am że przyp. 31.
4#a p o r _ p r z y p i s 18.
166 Ks. J. K aław sk i [18]
sem rad y, a jeśli z głosem rady, to z jakim , może pozwolić, aby zespół now icjuszy przebyw ał przez pew ien okres czasu w innym dom u in sty tu tu , wyznaczonym przez przełożonego 48.
K an. 648 § 2. K onstytucje m ogą przew idzieć dla now icjuszy je den lub k ilk a okresów p ra k ty k i apostolskiej podejm ow anej poza w spólnotą now icjacką.
K an. 650 § 1. K onstytucje pow inny zaw ierać istotny prog ram kształtow ania nowicjuszy.
W niosek ta k i nasuw a się z porów nania kan. 650 § 1 z kan. 587 § 1.
K an. 640 § 1
„Cel no w icjatu w ym aga, aby now icjusze byli kształtow ani pod k ierow nictw em m istrza, zgodnie z program em k ształ tow ania określonym w łasnym p ra w em ”.
K an. 587 § 1
„Dla lepszej ochrony w łas nego pow ołania oraz identycz ności poszczególnych in sty tu tów kodeks fu ndam entalny, czyli k o nstytucje każdego in sty tu tu , oprócz tego, co n ak a zuje zachować kan. 578, po w inny zaw ierać także norm y fundam entalne odnośnie do za rządzania in sty tu tem i dyscy pliny członków, w łączania członków oraz ich form acji, jak rów nież przedm iotu podej m ow anych św iętych zobowią-K an. 656, 3°, 5°. Chodzi o ważność profesji czasowej, tj. by do złożenia jej dopuścił w sposób w olny w łaściw y przełożony zakon n y po (wysłuchaniu głosu swej rady, zgodnie z praw em , oraz b y została przy jęta przez kom petentnego przełożonego osobiście lub przez jego zastępcę.
Należy zaznaczyć, że chociaż kan. 656, 3°, 5° nie mówi, w ja kim zbiorze m ają być zamieszczone powyższe wytyczne, to, po ró w n ując kan. 656, 3°, 5° z kan. 587 § 1 trzeb a stw ierdzić, że przepisy kan. 656, 3°, 5°, przynajm niej w istotnej form ie, pow in n y się znajdow ać w k o n sty tu c ja c h 49.
K an. 656
„Do ważności profesji cza sow ej w ym aga się, aby: 3° dopuszczenia dokonał w sposób w olny kom petetny
K a n / 587 § 1
„... kodeks fu ndam entalny, czyli k o nstytucje każdego in stytutu..., pow inny zawierać także norm y fundam entalne
48 Tamże.
4® Por. kan. 587 § 1; D. X . A n d r e s , SC R IS, D e iu re p ro p r io a cco m -
{19] Z biory p ra w n e in sty tu tó w życia konsekrow anego 167
przełożony , po w ysłuchaniu odnośnie do ... w łączania człon -głosu rady, zgodnie z p ra - ków...”
w em ;
5° została p rzy jęta przez właściw ego przełożonego, oso biście lub przez innego”.
K an. 659 §§ 2—3. K onstytucje, chociaż kanon o ty m nie wspo m ina, pow inny zaw ierać isto tne elem enty odnośnie do fo rm acji po pierw szej p ro f e s ji50. W niosek ta k i w y n ik a z porów nania tego k an o n u z kan. 587 § 1.
K an. 661. K onstytucje pow inny podać zasadnicze elem en ty fo r m acji ciągłej S1.
K an. 662. N aśladow anie C h rystusa ukazane w E w angelii i w y rażone w kon sty tu cjach w inno być uw ażane za najw yższą zasadę życia zakonnego 52.
K an. 663 § 3. K o nstytucje pow inny dokładniej sprecyzow ać to w szystko, co dotyczy obow iązku odm aw iania litu rg ii godzin, o ile ta k a p ra k ty k a istn ieje w jakim ś insty tu cie życia kon sekrow ane go lub stow arzyszeniu życia apostolskiego. W niosek ta k i w ypływ a z zestaw ienia kan. 663 § 3 z kan. 1174 § 1.
K an. 663 § 3
„P ow inni czytać Pism o św ię te i odpraw iać rozm yślania według przepisów w łasnego praw a, spraw ow ać godnie li tu rg ię godzin...”
K an. 1174 § 1
„O bow iązkiem spraw ow ania litu rg ii godzin są zw iązani d u chowni, zgodnie z przepisem kan. 276 § 2 n r 3; członkowie zaś in sty tu tó w życia konsekro w anego oraz stow arzyszeń ży cia apostolskiego, zgodnie ze sw oim i k o n sty tu cjam i”.
K an. 665 § 1. Byłoby rzeczą bardzo pożądaną, gdyby k o n sty tu cje określiły, jak i przełożony w yższy jest w łaściw y do udzielania zakonnikom pozw olenia na przebyw anie poza w spólnotą n a okres jednego ro k u 53.
K an. 666. K ongregacja Zakonów i In sty tu tó w Świeckich, za tw ierdzając k o n stytucje in sty tu tó w życia konsekrow anego, żąda, by w k o nstytucjach zaznaczono, że przy k o rzystaniu ze środków społecznego przekazu należy zachować roztropność i unikać w szy
54 Tamże. 51 T n r t i 7 P
52 Por. kan. 598 § 1—2.
168 Ks. J. K atow ski [20]
stkiego, co m ogłoby przynieść szkodę pow ołaniu oraz stanow ić za grożenie dla cnoty czystości 54.
K an. 667 § 3. K lasztory m niszek, k tó re oddają się jakiejś dzia łalności zew nętrznej, m ają obowiązek zachow ania k lau zury dosto sow anej do ich c h a rak teru życia i określonej w k o n sty tu c ja c h 55. K an. 670. In s ty tu t ma obowiązek zapew nienia członkom tego, co zgodnie z w ytycznym i kon sty tu cji konieczne jest do realizacji celu zw iązanego.z ich powołaniem .
K an. 684—704. N ależy rów nież zaznaczyć, że K odeks P ra w a K a nonicznego w prost nie w ym aga, by to wszystko, co w jakiś spo sób odnosi się do przejścia z jednego in sty tu tu do drugiego, w y j ścia z in sty tu tu , w ydalenia oraz ponownego przyjęcia, było za mieszczone w konstytucjach. W szelkie jed nak kw estie m ające związek z w yłączaniem członków z in sty tu tu pow inny być w spo sób kró tk i i przejrzysty oraz quoad substantiam zaw arte w k on stytucjach. Za powyższym tw ierdzeniem opowiada się p ra k ty k a K ongregacji Zakonów i Insty tu tó w Świeckich, k tó ra każe isto t ne elem enty dotyczące separacji członków od in sty tu tu zamiesz czać w konstytucjach, a naw et je przenosić z dodatkow ych zbio rów praw nych poszczególnych instytutów życia konsekrow anego do konstytucji 5e.
K an. 712. W in sty tu tac h św ieckich k onstytu cje pow inny u sta nowić św ięte więzy, przez k tó re przy jm u je się w instytucie rad y ew angeliczne, oraz określić obowiązki, jakie w prow adzają te w ię zy, lecz zawsze z uw zględnieniem specyficznego sposobu życia właściw ego dla instytutó w św iec k ic h 57.
K an. 714. K onstytucje pow inny określić sposób życia człon ków in stytutó w św ieckich 58.
K an. 717 § 1. K onstytucje pow inny określić w łasne zasady za rządu, czas spraw ow ania urzędu przez przełożonych oraz sposób ich wyznaczania.
K an. 720. K onstytucje w inny sprecyzow ać dokładnie, jak i prze łożony wyższy dopuszcza do próby (nowicjatu), czasowych, w ieczy stych lub definityw nych zobow iązań oraz jak i jest w ty ch aktach udział rad y 59.
54 Por. kan. 587 § 1; Konstytucje Zgromadzenia Sióstr Służebnic Je
zusa w Eucharystii oraz inne.
55 D. J. A n d r e s , 11 diritto dei religiosi, jw ., s. 357—358.
и D. X . A n d r e s , SC R IS, De iure proprio accommodando CIC, jw . s. 185; Bor. przypis 18.
57 Por. przypis 27; F. M a r l o t , Gli istituti secolari. Breve commen- to del nuovo Codice, G li is titu ti seco la ri n el n u o v o C odice di D iritto C anonico, M ilano 1984, s. 3 3—1 3 4; M. A l b e r t i n i , I vincoli sacri negli
istituti secolari, s. 75—79. 58 F. M a r 1 o t, jw ., s. 36— 37.
59 Por. kan. 587 § 1; F. M a r l o t , jw ., s. 43: „II d iritto di a m m e tte re sia a lla prim a form azion e sia a ll’im pegno sp etta ai r esp a n sa b ili m a g
-[21] Z biory p ra w n e in sty tu tó w życia konsekrow anego 169
K an. 722 § 3. Sposób i czas próby (now icjatu) przed pierw szym i w ięzam i w insty tucie św ieckim nie może trw a ć krócej niż dw a lata i pow inien być określony w konstytucjach.
K an. 723 § 2. P ierw sze w łączenie do in sty tu tu świeckiego, k tó re nie może trw a ć krócej niż pięć lat, powinno być zgodnie z ko n sty tu cjam i czasowe 6°.
K an. 723 § 4. W k onstytucjach należy bliżej określić sk u tk i w łą czenia definityw nego 41.
K an. 724 § 1. Zgodnie z w ytycznym i k on sty tu cji kształcenie po pierw szym podjęciu zobow iązań powinno być ustaw icznie kon tynuow ane 62.
K an. 725. K o nstytucje pow inny określić więzy, na podstaw ie których m ożna by włączyć do in sty tu tu inne osoby, k tóre dąży łyby do ew angelicznej doskonałości zgodnie z duchem in sty tu tu i uczestniczyłyby w jego m is ji63.
K an. 729. K onstytucje, oprócz przyczyn w ynikających z kan . 694 i 695, m ogą ustanow ić inne powody w ydalenia członka z in sty tu tu , byleby przyczyny te były proporcjonalnie ważne, zew nę trzne, poczytalne i p raw n ie u d o w od nion e64.
K an. 731 § 1. W stow arzyszeniach życia apostolskiego w łasny sposób życia pow inien być określony w konstytucjach.
giori eon il loro con siglio. II C odice non précisa ch i sono i resp o n sa - b ili m aggiori n eg li Istitu ti secolari; per analogia con il can. 620, si d e v e co n clu d ere ch e sono il resp on sab ile gen era le e, dove esiston o, i r e - sp on sab ili region ali; se l’istitu to com porta dei ram i fed erati, il resp o n sa b ile di o gn i ram o; in assanza di una n orm a chiara, sarebbe u tile ch e le co stitu zio n i lo p recisa ssero ”.
,0 F. M a r 1 o t, jw ., s. 47— 48; M. A 1 b e r t i n i, jw ., s. 77— 78. ” F. M a r l o t , jw ., s. 49: „In fatti l’iincorporazione d e fin itiv a dà a l m em bro una sta b ilité n e ll’istitu to n e l sen so ch e q u e sto non p u ó più, alio scad ere del tem po lim ita to dal su o im p egn o, n on am m etterlo a rin - novarlo, sa lv o n ei casi p rev isti dal can. 729” ; Por. M. A l b e r t i n i , jw ., s. 78.
62 Por. kan. 661.
63 In stru k cja Ś w ię te j K on gregacji do sp raw Z ak on ów C u m S a n c tissi-
m u s , 19 III 1048, In sty tu ty św ie c k ie w w y p o w ied zia ch M agisterium K o
ścioła, R om a 1975, s. 42, n. 7a: „M ogą n a to m ia st b y ć p rzy jęte do S to w a rzy szen ia jako czło n k o w ie w szerszym zn aczen iu tego sło w a i w łą czone w sposób m n iej lu b b ardziej śc isły i sta ły osoby, k tóre dążą do d osk on ałości ew a n g elicz n e j i starają się ją p rak tyk ow ać w sw o ich w a runkach, ch ociaż n ie pod ejm u ją lu b n ie są w stan ie podjąć n a w y ższy m poziom ie k ażd ej rady e w a n g e lic z n e j”; Por. F. M a r l o t , jw ., s. 49—510: „A lcu n e p erson e ... non v o g lio n o o n on possono tu tta v ia fa rn e parte: per esem p io n o n v o g lio n o assu m ere g li im p egn i pr'opri d e ll’istitu to, o n on v o g lio n o partecip are a ile opere d e ll’istïtu to; il caso più freq u en te è q u ello d elle p erson e sp osate ch e non possono esse r e a m m esse fra i m em bri in senso stretto ... N u lla in fa tti im p ed isce loro di e ssere a sso cia te a ile riunioni, a i ritiri, ecc. E sse non p osson o essere r esp o n sa - b ili d el g overn o d ell’istitu to , m a possono e ss e r v i a sso cia te per q u el ch e con cern e il lo ro gruppo”.
1-170 Ks. J. K ałow ski 122]
K an. 731 § 2. Jeśli w stow arzyszeniach życia apostolskiego członkow ie pod ejm ują ra d y ew angeliczne przez jakieś więzy, to w in ny one być określone w konstytucjach.
K an. 734. Z arząd stow arzyszenia pow inien być określony w konstytucjach, z zachow aniem przepisów kan. 617—633, zgodnie z n a tu rą każdego stow arzyszenia.
K an. 736 § 1. O ile k onstytucje nie postanaw iają inaczej, to w stow arzyszeniach kleryckich duchow ni są in kardy now an i do stow arzyszenia 65.
K an. 737. In k orporacja do stow arzyszenia pociąga za sobą p ra w a i obowiązki określone w konstytucjach. N a stow arzyszenie n a kłada to obowiązek tro sk i o członków, aby zgodnie z k o n sty tu cja m i osiągnęli cel w łasnego pow ołania 66.
K an. 738 § 1. W tym , co dotyczy życia w ew nętrznego i dyscy pliny, wszyscy członkow ie — zgodnie z k on sty tu cjam i — podle gają w łasnym przełożonym ®7.
K an. 738 § 3. K on stytucje lub szczegółowe um ow y określają relacje z w łasnym biskupem członka inkorporow anego do die cezji 68.
K an. 739. Obowiązki członków pow inny być określone w ko n stytucjach 69.
K an. 741 § 1. Jeśli inaczej nie postanaw iają konstytucje, to sto w arzyszenia, ich części i dom y są osobam i p raw n y m i i jako tak ie m ają zdolność nabyw ania, posiadania, zarządzania i alienow ania dobr doczesnych70.
K an. 742. W yjście i w ydalenie członka nie włączonego jeszcze definityw nie jest regulow ane przepisam i k onsty tu cji każdego sto w arzyszenia.
K an. 765. K onstytucje pow inny określić, jak i przełożony jest w łaściw y do udzielenia kapłanom pozw olenia na w ygłaszanie Słowa Bożego członkom in stytu tów życia konsekrow anego w ich kaplicach lub kościołach 71.
K an. 832. K onstytucje pow inny określić, jak i przełożony w yż szy jest w łaściw y do udzielenia członkom in sty tu tó w pozw olenia na w ydaw anie książek trak tu jąc y ch o religii lub o b y czajach 72. K an. 833, 8°. Zgodnie z konstytu cjam i przełożeni w kleryckich
65 Por. kan. 266 § 2. 66 Por. kan. 670. 67 Por. kan. 678 § 2. 68 Por. kan. 715 § 1. 69 Por. kan. 719 § 1— 4. 70 Por. kan. 6S4 § 1, 6316, 638 i 639.
71 A. G u t i e r r e z , Canones circa instituta vitae consecratae et so-
cietatis vitae apostolicae vagantes extra partem eorum propriam, C om -
m en ta riu m pro relig io sis e t m issionaniis, 65 (1984) 210— 211. 72 T am że, s. 211.
