Biblijne podstawy roku jubileuszowego

17(1999)

KS. WOJCIECH M ICHNIEW ICZ

BIBLIJNE PODSTAWY ROKU JUBILEUSZOWEGO

Treść: W prow adzenie; I. Rok szabatowy; II. Rok jubileuszowy; III. “Rok laski u Pana” w NT

WPROWADZENIE

W ram ach jednej z wersji D ekalogu zamieszczonej w Wj 20,1-17 znaj­ dujem y teologiczną motywację obow iązku zachow ania szabatu: «ponie­ w aż w ciągu sześciu dn i uczynił Jahw e niebiosa i ziemię, m orze i w szyst­ ko to, co jest w nich, a odpoczął dnia siódmego. Dlatego pobłogosław ił Jahw e dzień szabatu i poświęcił go» (w .ll). Ten teologiczny schemat: sześć dni pracy + jeden dzień odpoczynku, znalazł swoje odbicie w ukształto­ w aniu się izraelskiej tradycji roku szabatowego, a potem roku jubileuszo­ w ego.1 P unktem wyjścia dla obu instytucji było p raw d o p o d o b n ie p rz e ­ ciw działanie na d ro d ze legislacyjnej postępującej pauperyzacji i odchodze­ niu od pierw otnej, w przekonaniu w ielu - idealnej rów now agi społecznej z okresu federacji pokoleń.2 U trata bow iem własności ziemskiej, koniecz­ ność spłacania zaciągniętych długów w formie niew olnictw a członków ro ­ dziny, prow adziły do dalszego ubożenia jednych i w zrostu zam ożności innych. W opinii zatem M oraldiego, zarów no rok szabatow y, jak i jubile­ uszow y, posiadały ze swej n atu ry «wysoki w alor społeczny».3

1 Wydaje się, iż w jednym i drugim przypadku można znaleźć starożytne wzorce pozabiblijne (odmiennie: L. M o r a 1 d i , «Levitico», 822). Dla roku szabatowego byłoby to istnienie siedmioletniego cyklu natury według tekstów ugaryckich (zob. C.J.H. W r i g h t , «Sabbati­ cal Year», A. Definitions, wyd. CD), dla roku jubileuszowego - szereg paraleli w tekstach starożytnego Bliskiego Wschodu (C.J.H. W r i g h t , «Jubilee, Year of», D. Historical Qu­ estion, wyd.CD).

2 Por. R. de V a u x , Ancient Israel, 173; L. M o r a 1 d і , «Legge/Diritto», 796-797. Oba pra­ wa miałyby zatem źródło społeczno-ekonomiczne.

W OJCIECH M ICH N IEW IC Z

Celem niniejszego artykułu jest przedstaw ienie danych biblijnych ST na tem at roku szabatowego i jubileuszowego oraz ich ew entualnych reper­ kusji w nauczaniu Jezusa i w życiu Kościoła pierw otnego w świetle św ia­ dectw nowotestam entowych. Zanalizowane dane m ogą stad się pom ocne w pogłębionej refleksji chrześcijanina n ad w łaściw ym zrozum ieniem sensu «roku jubileuszowego» w e w spółczesnym nauczaniu Kościoła.

I. RO K SZABATOWY

N ajstarsze tradycje dotyczące roku szabatow ego p rzechow ane są w ram ach Księgi P rzym ierza (Wj 21-23). C zytam y tam następujące sfo rm u ­ łow anie praw ne: «sześć lat będziesz zasiew ał tw ą ziem ię i zbierał jej p lo ­ ny. Lecz siódm ego pozostaw isz ją całkowicie odłogiem , aby m ogli zjeść u b o d zy spośród tw ego lu d u , a to, co pozostanie p o nich, aby m ogły zjeść dzikie zw ierzęta. Tak po stąp isz z tw oją w innicą i z tw oim ogrodem oliw ­ nym » (Wj 23,10-11). W prow adzenie roku szabatow ego opiera się zatem o w sp o m n ian y pow yżej schem at teologiczny: sześć + jeden - sześć lat p racy na p olu, po których następuje rok odpoczynku. P raw odaw ca p rzy fo rm ułow aniu tej zasad y kieruje się w yraźnie dobrem najuboższych w społeczeństw ie, ^ewjônê ааттека,А nie zapom inając jed n ak o p otrzebach św iata zw ierząt.

D rugi tek st z Księgi P rzym ierza, Wj 21,1-11, p o ru sza zag ad n ien ie uw olnienia niew olnika - H ebrajczyka5 (ww.2-6) oraz niew olnicy - H e- brajki (ww.7-11). Stosow nie do schem itu teologicznego zasada p ra w n a stanow i, iż H ebrajczyk zap rz e d a n y w niew olę6, aew ed c:iwrî (w.2), m a

4 W kwestii statusu materialnego ubogich w ciągu pozostałych szes'ciu lat daje dobrą odpo­ wiedź C.J.H. Wright w punkcie «B. Fallow Year of the Land, 1. Exodus 23:10f» swego arty­ kułu «Sabbatical Year» (wyd.CD).

5 Wskutek podobieństwa terminu aiwrî z formą aapiru pojawiającą się w wielu tekstach staro­ żytnego Bliskiego Wschodu na określenie grupy społecznej bez wlasnos'ci ziemskiej i bez stałej ojczyzny, żyjącej z pracy najemnej i służby wojskowej, niektórzy egzegeci sugerują takie właśnie rozumienie tego terminu w 21,2. Uwolnienie niewolnika z klasy capiru nie zmieniałoby raczej jego statusu społecznego, dając mu jedynie możliwość szukania nowego pracodawcy (por. C.J.H. W r i g h t , «Sabbatical Year», D. Release of Slaves, wyd.CD). 6 R. de Vaux twierdzi, że ubóstwo i niewypłacalność były głównymi przyczynami niewolnic­

twa w Izraelu (Ancient Israel, 83.172). Niemożliwość spłacenia zaciągniętej pożyczki pocią­ gała za sobą prawną konieczność oddania kogoś z rodziny w zastaw jako formę spłaty długu (Ne 5,1-5; por. 2Krl 4,1-7).

pracow ać sześć lat, siódm ego zaś roku w inien stać się w olnym , chofší (w.2). Termin ten w ST w ystępuje zaw sze w kontekście u w olnienia n ie­ w olnik a7 i m ożna b y go było oddać w języku polskim słow em «w yzw o­ leniec». Św iadectw a pozabiblijne z A lalach i N u zu , listy z Tel-el A m ar- na, d o k u m e n ty asyryjskie oraz zachow ane teksty z U garit d o w o d zą n a ­ w et istnienia specjalnej klasy społecznej, której członek, chußu, lokow ał się w hierarchii p o m ięd zy w łaścicielam i ziem skim i a niew olnikam i. Czy m ożna to odnieść także do odm iennego społecznie śro dow iska izrael­ skiego, jest kw estią dyskusyjną.8

W yzw oleniec opuszczając sw ego p a n a w ro k u szab ato w y m nie otrzym uje w zam ian żadnego w yn agrodzenia i odchodzi bez płacenia w y k u p u ze swej strony, «za darm o», /á#e= c h in n ä m (w.2), jak to p o tw ie r­ d za w .ll.

D yskusji p o d leg a rozu m ien ie ro ku szabatow ego w p rz y p a d k u uw aln ian ia niew olnika. Czy jest to rok szabatow y «absolutny», ustalo n y oficjalnie dla całego kraju, a zatem o ustabilizow anej dacie k alen d arzo ­ wej, czy też - co w ydaje się bardziej słuszne - rok szabatow y «w zględ­ ny», u zależniony od m o m en tu popadnięcia w niew olę, a zatem zró żn i­ cow any dla każdego «zainteresow anego»9 ? W p rzy p a d k u ro k u szabato­ w ego «absolutnego» faw oryzow ałby on osoby, które p o p ad ły w niew olę na p rzy k ład za popełn io n e p o d koniec okresu sześcioletniego k radzieże i rychło w yszły na w olność m ając w p erspektyw ie szabatow y rok u w o l­ nienia.

Kolejne w iersze pow yższego tekstu p raw n eg o odno szą się do He- brajki niew olnicy, ^ämäh (w. 7). K ontekst w skazuje, iż ten term in należy rozum ieć jako «konkubina», d ru g a żona. Z tej racji nie m oże ona opuścić sw ego p an a w ro k u szabatow ym , jak to się dzieje w p rz y p a d k u innych niew olników , häaäwädím (w.7). O ile jed n ak jej właściciel n ie znajdzie ju ż w niej więcej upo d o b an ia m oże ją sp rzed ać kom uś spośród Izraelitów (lecz nie obcem u, w.8). Jeśli zaś po zostaw i ją w dom u, nie m oże jej o d ­ m ów ić pożyw ienia, okrycia oraz w spólnego zam ieszkania, cônäh (w.10), co w iększość egzegetów rozum ie w sensie p ra w m ałżeńskich. O ile nie spełni w obec niej tych trzech w aru n k ó w m oże ona odejść «za d arm o, bez płacenia pieniędzy», chinnäm ^ên käsef (w .ll). Odejście nie jest oczyw iście zw iązane z rokiem szabatow ym .

7 Wyjątki: Hi 39,5; lSm 17,25. 8 R. de V a u x , Ancient Israel, 88.

W OJCIECH M ICHNIEW ICZ

D ruga g ru p a tekstów om aw iających zasad y ro k u szabatow ego znaj­ duje się w K siędze Kapłańskiej (rozdz.25). Pierw szy p assu s (ww.1-7) n a ­ w iązuje w yraźnie do Wj 23,10-11, rozwijając szerzej i precyzyjniej sfor­ m u łow an ia o zakazie obsiew ania pola i u p raw y w innicy, jak i zbierania p o plon ów (ww.4-5).10 Po raz pierw szy pojaw iają się tu term iny określa­ jące rok szabatow y: šabbat šabbätôn, «szabat o ścisłej obserwancji», (w.4),

šabbat Ijhwh, «szabat dla Jahwe», (w.4), šenat šabbätôn, «rok szabatow y»

(w.5), šabbat hâ^âreç, «szabat ziemi» (w.6). N iektóre z tych określeń poja­ w iają się ró w n ież w innych kontekstach, n ato m iast jed n o w y rażen ie,

šenat šabbätôn, jest hapax legomenon w ST i w ystępuje tylko w Kpł 25,5 sta­

jąc się terminus technicus na określenie roku szabatow ego.

Drugi passus (25,18-22) daje odpow iedź na niepokojące m ieszkańców Izraela pytanie: «co będziem y jedli w ow ym siódm ym roku, jeśli nie będzie­ m y siali i nie będziem y zbierali naszych plonów?» (w.20). Jahwe obiecuje w tej sytuacji swe szczególne błogosławieństwo w roku szóstym, tak że zebra­ ne w ówczas plony w ystarczą na trzy lata aż do roku dziewiątego11 (ww.21- 22). Również cały kontekst poprzedzający jednoznacznie wskazuje na gene­ ralną potrzebę w ypełniania Bożych praw i nakazów w codziennych życiu, aby Izraelici mogli stale żyć bezpiecznie i zaw sze posiadać obfitość plonów i pożyw ienia (ww.18-19), nie tylko w roku szabatowym.

O statnia g ru p a tekstów traktujących o interesującym nasz zag a d n ie­ niu po chodzi z rozdz.15 K odeksu D euteronom icznego (Pw t 12-26). M oż­ na w śró d nich w y różn ić trzy zasad n icze tem aty: d aro w an ie d łu g ó w

(šemittäh, ww.1-3), udzielanie pożyczki (awt w koniugacji Hifil, ww.7-

11), oraz uw olnienie niew olnika lub niew olnicy pochodzenia hebrajskie­ go (šleh w koniugacji Piel + chofsî, ww.12-18).

A u to r biblijny p o raz p ierw szy w kontekście roku szabatow ego p o ­ dejm uje tem at daro w an ia d ługów .12 D arow anie w inno p rzeb iegać w e ­

10 W.6 wydaje się łagodzić powyższe zasady, gdyż mówi, że «pożywieniem dla was będzie sza­ bat ziemi». Wszystko to zatem, co wyda ziemia w roku szabatowym może stać się pokarmem zarówno dla ludzi jak i zwierząt (por. St. L· a c h , Księga Kapłańska, 270-271).

" «Wzmianka o dziewiątym roku jest związana z liczeniem lat, które pozwalało rozpoczynać rok na wiosnę, czyli wysiew ósmego roku rozpoczyna się w jesieni, tak że żniwa przypadają na rok dziewiąty» (K. E i l i g e r , cyt. za: St. Ł a c h , Księga Kapłańska, 274).

12 Zdaniem Wrighta («Sabbatical Year», C. Release of Debts or Pledges, wyd. CD) w 15,2 cho­ dzi nie tyle o darowanie długu, co raczej o odroczenie jego spłaty do następnego roku. Po­ nadto termin šemitfđh w opinii autora odnosiłby się raczej do oddania zastawu wziętego za dług, a tym był ktos- z rodziny dłużnika lub też część jego pola, niż do darowania samego długu. Dług zwracano bowiem pracą niewolnika lub plonami ziemi.

d łu g stereotypow ego p o działu: inaczej w obec эаск, «brata», lub recr, «w spółobyw atela» - inaczej wobec noćhń, «obcego». K ażdy w ierzyciel w inien d arow ać w szelkie d łu g i sw em u b ratu , tzn. Izraelicie, ze w zg lęd u na rok darow ania, šemifíäh Ijhwh, (w.2), natom iast od obcego (w.3) m oże dom agać się zw rotu pieniędzy.

Co się tyczy u d zielania pożyczki, trzeba ją dać ubogiem u w sp ó łb ra­ tu, 3äch 3ewjón (w.7), i to w wystarczającej m ierze stosow nie do jego ak­ tualnej p o trzeb y (w.8). W iązały się z tym zapew n e liczne n ad u ży cia ze strony ubogich Izraelitów , którzy, jak to sugeruje w.9, szczególnie in ten ­ syw nie dom agali się u d zielania im pożyczek u p ro g u roku szabatow ego m ając tę św iadom ość, że b ęd ą one w krótce anulow ane. P raw odaw ca n a ­ kłania jednak wierzycieli, aby m im o w szystko pom agali ubogim , b y nie obciążyć się grzechem w sytuacji, g d y p raw d ziw ie potrzebujący zo sta­ nie odepchnięty i w zw iązku z tym zaniesie sw ą skargę b ezpośrednio do Jahw e (w.9). U dzielona pom oc jest p o n ad to zw iązana z obietnicą Bożego błogosław ieństw a m ającego tow arzyszyć w szystkim p oczynaniom m iło­ siernego Izraelity (w.10).

Z asada uw olnienia niew olnika w roku szabatow ym została już p o ­ ru szona wcześniej w K odeksie P rzym ierza (Wj 21-23). K odeks D eutero- nom iczny uzu p ełn ia p o p rzed n ie w y pow iedzi p raw n e nakazem w y p u sz ­ czenia w roku szabatow ym zarów no niew olnika, jak i niew olnicy p o ch o ­ dzenia hebrajskiego (Pw t 15,12, por. Wj 21,1-11). N ie odejdą oni z p u s ty ­ m i rękam i, réqäm (w.13), lecz w inni otrzym ać w y n agrodzenie w postaci pew nej części drobnego bydła, ziarna i w ina (w. 14) z tego, co otrzym ał w d arze jako Boże błogosław ieństw o sam właściciel.13 N akaz u w o ln ie­ nia niew olników hebrajskich jest m o ty w o w an y pam ięcią o niew oli egip ­ skiej (w.15). Poniew aż bow iem Jahw e w yk u p ił (pdh w koniugacji Qal) swój naród, który był niew olnikiem (cewed) w Egipcie, dlatego też teraz m a O n m oralne p raw o żądać uw olnienia w szystkich niew o ln ik ó w sp o ­ śród sw ego lu d u .

Kolejne w iersze p o w tarzają zasady p raw n e dotyczące p o stęp o w a­ n ia w łaściciela w obec n iew o ln ik a14, który z m o ty w ó w m iłości sw ego p an a i jego d o m u 15 nie chce skorzystać z w olności (ww.16-17). Po

doko-13 Ten tekst można też rozumieć nieco inaczej: właściciel powinien dać im proporcjonalnie do tego, co sam otrzymał, albo: ponieważ sam został obdarowany przez Jahwe, winien też dać innym.

14 Pwt 15,17b rozszerza te zasady również na niewolnicę.

W OJCIECH M ICH N IEW IC Z

n a n iu ry tu przeb icia jego ucha zostan ie «stałym niew olnikiem »,

aewed aôläm (w .l7).

W p o d su m o w a n iu tekstu 15,12-17 o uw o ln ieniu niew olników p r a ­ w o daw ca zachęca właściciela do w ielkoduszności podkreślając zysk, jaki m iał z ich darm ow ej pracy: «niech to nie będzie ciężkie dla ciebie, iż w y ­ puszczasz go od siebie w olnego, gdy ż w art jest podw ójnej zap łaty n a ­ jem nika służąc tobie p rzez sześć lat» (w,18a).16 Do tego dołączona jest ty p o w a dla D eu tero n o m isty 17 obietnica Bożego b ło gosław ieństw a w e w szelkich poczynaniach człowieka spraw iedliw ego (w,18b).

O statnim tekstem , o którym należy w spom nieć, jest P w t 31,10-13. Jakkolw iek nie m a w nim sform ułow ania «rok szabatow y», jest jednak w y rażenie bemôaëd š?nat haššemitfá, «w czasie roku d arow ania długów », naw iązujące term inologicznie do P w t 15,1-2. Tekst ten nakazuje, by p o d koniec roku szabatow ego odczytano p rzed całym zgro m ad zen iem Izra­ ela polecenia P raw a m ojżeszow ego, hattôräh (31,11). Cel czytania p ra w o ­ daw ca w y raził czterem a czasow nikam i: aby słuchać, uczyć się i czcić Jahw e oraz przestrzegać zachow ania w szystkich nakazów Tory (w.12).

Patrząc na w szystkie teksty biblijne ST pośw ięcone tem atyce ro k u szabatow ego m ożna dostrzec stopniow ą ich ewolucję: od zak azu u p ra ­ w y ziem i w Wj i Kpł będącego odbiciem pierw otn eg o sensu d n ia szaba­ tow ego p rzech o d zi się do n ak azu d aro w an ia d łu g ó w w sp ó łb racio m i u d z ielan ia im pom ocy w Pw t. U w olnienie n iew o ln ik a-m ężczy zn y i puszczenie go do do m u bez w y k u p u w Wj jest zastąpione b ezw aru n k o ­ w y m uw olnieniem w szystkich niew olników : m ężczyzn i kobiet w raz z obow iązkiem obdarow ania ich ow cam i, ziarnem i w inem jako sw ego ro ­ dzaju zap łatą za służbę w Pwt. Za w ierne w ypełnianie tych p ra w dw ie księgi: K pł i P w t p rzek azu ją obietnicę Bożego błogosław ieństw a dla k aż­ dego spraw iedliw ego, tzn. m iłosiernego Izraelity. W P w t z rokiem sza­ bato w ym jest zw iązane uroczyste czytanie Tory w zg ro m ad zen iu całego Izraela celem lepszego p o znan ia i służenia Jahwe. Rok szabatow y w m y ­ śli ostatniego redak to ra-p raw od aw cy w iązał się zatem nie tyle z zacho­ w an iem p rzep isó w o zakazie u p ra w y ziemi, co z p o zy ty w n y m o tw ar­

16 Według Wj 21,32 wartość niewolnika lub niewolnicy wynosiła 30 szekli srebrnych. Kodeks Hammurabiego podaje informację, iż roczną pracę niewolnika można oszacować na około 10 szekli. W ciągu zatem trzech lat pracy niewolnik «zwracał» swój koszt (zob. R. de V a u x ,

Ancient Israel, 88, por. s.84). Nic więc dziwnego, iż prawodawca wzywa do wielkoduszności

właścicieli niewolników, skoro w ciągu sześciu lat służby dostarczają im podwójnego zysku. 17 Por. Pwt 14,29; 15,4.10; 16,15; 23,21; 24,19.

ciem się n a p o trzeb y drugiego człowieka, na razie tylko w sp óło by w ate­ la, i daro w aniem m u długów , udzielaniem pożyczek, u w o ln ien iem z n ie­ w oli. F undam entem religijnym dla rzetelnego podjęcia takiej działaln o ­ ści m iało być czytanie P raw a, a w konsekw encji, lepsze p o zn an ie w oli Jahw e.

II. ROK JUBILEUSZOWY

Z asady p raw n e dotyczące roku jubileuszow ego zostały p o d a n e tyl­ ko i w yłącznie w K odeksie K apłańskim , i to w jednym jed y n ym ro zd zia­ le (Kpł 25). N a w stępie w ww.8-10a praw o d aw ca w yjaśnia genezę tego szczególnego roku: «Policzysz sobie siedem szabatów lat, to znaczy sie­ dem razy p o siedem lat. C zas sied m iu szab ató w lat w y zn aczy tobie czterdzieści dziew ięć lat. I zatrąbisz w róg radości w siódm ym m iesią­ c u 18, w dziesiątym d n iu miesiąca. W D niu Przebłagania zatrąbicie w róg w całej waszej ziemi. Będziecie święcić rok pięćdziesiąty».

Tekst p o w yższy podaje pierw sze, p o d staw o w e określenie tego roku: «rok pięćdziesiąty», Senat hachämišším šänäh (w.lO). Pojawia się ono jesz­ cze w w .ll w niezm ienionej formie. O bok niego w ystępuje d ru g i term in:

jôwël, «róg barani» (ww.10.11), gdyż p rzy jego pom ocy m iano ogłaszać

początek ro k u jubileuszow ego.19 Pojaw ia się on też w sform ułow aniach:

jôwël qôdeš, «róg św ięty, św ięty jubileusz» (w.12) i senat hajjôwël, «rok

rogu, rok jubileuszow y» (w.13). W szystkie te określenia w y stęp u ją w ST tylko w K pł 25.20

P ierw szym , isto tn y m elem entem roku jubileuszow ego jest derór (w.10), «w yzw olenie» w szystkich m ieszkańców kraju. M ogą oni p o w ró ­ cić do sw oich posiadłości ziem skich i do sw oich rodzin (ww.10.13). P ra­ w o daw ca nie posługuje się term inem «niewolnik-(Hebrajczyk)», jak w Wj 21,2, gd y ż chodzi tu p raw d o p o d o b n ie o całkiem inną g ru p ę społecz­ ną, o d m ie n n ą od w ynajm ujących się do p racy niewolniczej Œapiru.

P rzedm iotem tego p raw a byliby zubożali Izraelici, k tó rzy w zam ian za pom oc od d ali w niew olę kogoś z ro d ziny (syna lub córkę) lub też p

rze-18 Tzn. na przełomie września i października.

19 Zob. L. M o r a 1 d i , «Legge/Diritto», 797; A. B o n o r a , «Liberazione/Libertà», 830. Tekst biblijny Kpi 25,9 ustanawiający rok szabatowy nie potwierdza tego przekonania, gdyż wymienia w tym kontekście klasyczny w ST termin Sof ar.

W OJCIECH M ICHNIEW ICZ

kazali część w łasności ziemskiej zachow ując jed n ak p ełn e p ra w o do o d ­ zyskania ich w ro k u jubileuszow ym .21

D rugim elem entem roku jest tradycyjny zakaz obsiew ania pól, zbie­ ran ia p o p ło n ó w i obcinania p ozostałych na krzew ie w in og ro n (w .ll), złago dzon y nieco p rzez redaktora kapłańskiego zezw oleniem n a sp o ży ­ w anie p lo nó w pól (w .l2b), p o dobnie jak w roku szabatow ym (15,6-7), lecz odm iennie od p raw o d aw stw a Księgi P rzym ierza (Wj 23,10-11).

Pew nym novum roku jubileuszow ego są zasad y dotyczące s p rz e d a ­ ży i k u p n a, zasadniczo odnoszące się d o g ru n tu , na terenie kraju (ww.14- 17). Przelicznikiem m a być plon z jednego roku, a w artość w in n a być obliczana stosow nie do ilości lat dzielących od jubileuszu: im jest ich więcej, tym cena będzie w yższa, im mniej - tym niższa (ww.15-16). Z a­ sad a ta jest p o p rz e d z o n a w ezw aniem , aby nie trak to w ać źle sw ego w sp ółbrata (w.14), co w ydaje się sugerow ać nie tylko uczciw ość i s p ra ­ w iedliw o ść w zaw ieran y ch k o n trak tach , ale jeszcze coś w ięcej. Takie sam o w ezw anie pojaw ia się na końcu w spom nianej zasad y (w. 17) tw o ­ rząc łącznie inclusio, co jeszcze dobitniej u w y p u k la nakaz uczciw ości i w ielkoduszności w e w zajem nym h andlu.

Swego rodzaju uzupełnieniem pow yższego tekstu jest p raw o o w y ­ kupie, ge^ulläh, w łasności gruntow ej (ww.23-28). W roku jubileuszow ym w szystkie nabyte posiadłości ziem skie w in n y pow rócić d o sw ych p ie r­ w otnych właścicieli, o ile nie zo staną w yk u p io n e ju ż wcześniej czy to p rzez sam ego sprzedającego, czy też p rzez jego krew nego.22 P odobnie

21 Zob. C.J.H. W r i g h t , «Sabbatical Year», D. Release of Slaves, wyd. CD. Wydaje się być całkiem interesująca sugestia autora w sprawie ióżnego rozumienia zasad prawnych roku sza­ batowego i jubileuszowego. Gdyby šemiffäh roku szabatowego oznaczało całkowite darowa­ nie długu, nie różniłoby się zasadniczo od jubileuszowego derór . Jeżeli zaś byłoby tylko od­ sunięciem spłaty długu, wówczas jubileuszowe derór stanowiłoby autentyczne wyzwolenie: «to byl świeży start, a nie tylko czasowy oddech» (C. Release of Debts or Pledges).

22 W ramach znacznie późniejszego dodatku do Kpł (rozdz.27) prawodawca stanowi, iż część dziedzicznego majątku ziemskiego poświęconego Jahwe (qdš w koniugacji Hifil + Ijhwh) może powrócić do pierwotnego właściciela w dowolnym czasie po uiszczeniu przez niego opłaty karnej w wysokości jednej piątej jego wartości. Wartość pola oceniano zależnie od ilości lat pozostających do jubileuszu. O ile pierwotny właściciel nie wykupił pola, lub sprze­ dał je w międzyczasie komu innemu, to nie może już być więcej wykupione, lecz powraca w roku jubileuszowym do Jahwe i staje się własnością kapłana (ww.20-21). W przypadku wła­ sności nie odziedziczonej, lecz nabytej, a następnie poświęconej Jahwe (ww.22-24), wracała ona w roku jubileuszowym do swego pierwszego właściciela i dziedzica. Szacowano ją jak zwykle na podstawie ilości lat dzielących jubileuszu (zob. S. L a c h , Księga Kapłańska, 287-288).

jak p rz y p o p rzed n iej sytuacji, cena g ru n tu u zależn io n a jest od czasu dzielącego od ro k u jubileuszow ego. Idea religijna przyśw iecająca zasa­ dzie w y k u p u stanow i, iż kraj nie m oże być w y p rzed aw an y na zaw sze, g d y ż należy on do Jahw e (w.23).23 To O n p odbił tę ziem ię i d aro w ał ją n aro d o w i w y b ra n e m u stosow nie do obietnicy danej ojcom (Rdz 12,7; 13,15; 15,18; Wj 32,13; P w t 1,35-36). Izraelici są w niej jedynie p rzy b y sza­ m i i czasow ym i m ieszkańcam i, gośćmi, gërîm wetôšäwím (w.23)24, czyli inaczej m ów iąc, dzierżaw cam i ziem i otrzym ującym i ją w d arze od Jah­ w e. Z asada ta, jak tw ierd zą niektórzy, m iała na celu zapobieżenie gro­ m adzen ia w ielkich m ajątków ziem skich w rękach nielicznej g ru p y b o ­ gatszych obyw ateli kraju i służyła zachow aniu mniej lub bardziej stabil­ nej rów now agi społecznej.

Kolejne p rzep isy p raw n e regulują nabyw anie d o m ó w w m ieście i poza nim (ww.29-31). Dom m ieszkalny, bêt-môsaw (w.29) n ab y ty w m ie­ ście otoczonym m urem , aír chômäh (w.29) - co odnosi się głów nie do Jero­ zolim y - nie m oże pow rócić do swego pierw otnego właściciela n aw et w roku jubileuszow ym , chyba że zostanie przez niego w y kupiony w p ierw ­ szym roku p o sprzedaży (ww.29-30). N atom iast w szystkie d om y znajd u­ jące się p oza Jerozolimą, czyli tzw. d om y wiejskie, bâttê hachàçërîm (w.31), nie otoczone m u rem obronnym , w racały do p ierw o tn y ch w łaścicieli w roku jubileuszow ym lub też podlegały w y k u p o w i w d o w olnym czasie (w.31).25 P raw o to nie odnosiło się do d om ów należących do lew itów . P odlegały one stałem u w ykupow i, ge°ullat côläm, (w.32), lub też w racały d o nich w roku jubileuszow ym (w.33), n aw et jeżeli były to d o m y m iej­ skie w Jerozolimie.

K ońcowe, ale obszerne p rzep isy p raw n e pośw ięcone są kw estii n ie­ w o ln ictw a w Izraelu (ww.39-55). Izraelita, który z p o w o d u u b ó stw a sp rzed ał się w niew olę sw em u rodakow i, będzie m u służył do ro k u ju b i­

23 Stosownie zatem do tej idei sprzedaż gruntu należy rozumieć jako wydzierżawienie: sprzeda­

wano nie ziemię, lecz ilość plonów, które można z niej uzyskać w przeciągu określonego od­ cinka czasu (Kpi 25,15-16; zob. L. M o r a 1 d i , «Legge/Diritto», 797). To samo dotyczy niewolnictwa: sprzedawano nie tyle człowieka, co jego pracę najemną (Kpi 25,50).

24 W podteks'cie tego sformułowania można się dopatrzyć pozytywnej informacji o opiece ze stro­ ny Jahwe nad Izraelitami, podobnie jak oni winni otaczać opieką wszystkich gërîm wetôšäwím mieszkających ws'ród nich, stosownie do 25,35.40.

25 Prawdopodobnym wytłumaczeniem tej zasady prawnej jest fakt, że domy miejskie nie były składnikiem «produkcyjnej bazy ekonomicznej» (C.J.H. W r i g h t , «Jubilee, Year of», C. Exegetical Outline, (2) Exception (і): (29-31), wyd. CD), tak jak domy wiejskie, i stąd nie musiały podlegać s'cislej ochronie prawnej jako częs'ć niezbywalnego dziedzictwa rodu.

W OJCIECH M ICH N IEW IC Z

leuszow ego26, a potem wróci do swej posiadłości rodow ej w raz ze sw y ­ m i dziećm i (w.41). W trakcie służby nie m oże być w y k orzy sty w an y jak niew olnik, lecz w inien być traktow an y jak najem nik, šächír, lub jak ty m ­ czasow ym m ieszkaniec, gość, tôšäw (ww.40.53). U m o tyw ow aniem tak ie­ go żąd ania jest idea religijna, iż w szyscy Izraelici są w łasnością Jahw e, są Jego «niewolnikam i», cäwädím, gdyż to O n ich w y k u p ił i w y p ro w a ­ dził z ziem i egipskiej, dlatego też nie p ow inni być teraz sp rzed aw an i jak zw ykli niew olnicy (ww.42.55).27

Z ubożałem u Izraelicie, oddającem u się w niew olę cudzoziem cow i m ieszkającem u na terenie kraju, przy słu g uje p raw o w y k u p u (w.48).28 M oże tego dokonać ktoś ze w spółrodaków , ktoś z pokolenia czy bliższej ro d zin y lub też on sam (w.49). C ena w y k u p u jest liczona jak za p racę najem nika i u zależn io n a od lat dzielących od ro k u ju b ileu szo w eg o (ww.50-52). Jeśli jednak nie zostanie w ykupiony, to w roku jubileuszo ­ w ym pow róci w raz z dziećm i do sw ego pokolenia i swej posiadłości (w w .41.54).

Z asady roku jubileuszow ego są w części p o w tórzeniem i m o d y fik a­ cją regulacji p raw n ych roku szabatow ego (np. zakaz u p raw y ziem i, w y ­ zw o lenie n iew olników ), w części zaś p o d ają n o w e u stalen ia (k u pn o , sp rz e d a ż i w y k u p g ru n tó w oraz w y k u p d om ów ). R egulacje p ra w n e otrzym ują swoje głębokie u m o tyw ow anie religijne: ziem ia (25,23) oraz w szyscy Izraelici (25,42.55) są w yłączną w łasnością Jahw e, nie w olno za ­ tem ani gruntów , ani lu d zi sp rzedaw ać na zaw sze. Z d an iem W righta sto­

26 Według Wj 21,2 mógł on wrócić do swego pokolenia w roku szabatowym. Tę niezgodność w prawodawstwie tłumaczy się jego zmianą i to na niekorzyść. R. de V a u x nazywa je utopią tłumacząc, iż «niewolnik, który rozpoczął swą służbę wkrótce po rozpoczęciu okresu jubile­ uszowego mógł z powodzeniem umrzeć zanim zobaczył jej koniec, albo zbytnio się zesta­ rzeć, aby zarobić na swe utrzymanie jako człowiek wolny» (Ancient Israel, 88).

27 Ww.44-46 wyjaśniają, iż niewolnikami w Izraelu mogą być wyłącznie obcy, czy to pochodzą­ cy z terenu kraju, czy też spoza. Nie przysługuje im prawo wykupu ani zasada wyzwolenia w roku jubileuszowym - pozostaną niewolnikami na zawsze, le^öläm (w.46).

28 O możliwości wykupu nic nie jest powiedziane w przypadku zaprzedania się w niewolę inne­ mu Izraelicie (ww.39-40). Czyżby wyzwolenie było wówczas możliwe tylko na drodze do­ czekania roku jubileuszowego (w.40)? Wydaje się, że obecna redakcja zasad prawnych doty­ czących niewolnictwa (25,39-55) składa się z dwu różniących się wersji, które połączono później w jedną całość. Świadczy o tym chociażby informacja z jednej strony o wyczuciu godności Izraelity, który nigdy nie powinien być traktowany jak niewolnik, gdyż jest własno­ ścią samego Jahwe, a z drugiej strony zasada prawna wyznaczająca czas jego służby aż do roku jubileuszowego (wersja poprzednia z Księgi Przymierza mówiła o roku szabatowym).

ją one rów nież n a straży integralności rodziny, starając się p rzy w racać jej jedność, a co za ty m idzie, u trzy m ać ów fu n d a m e n ta ln y zw iązek p rzy m ierza z Jahw e, zagrożony za k ażd y m razem , g d y ro zp ad a się ta p o d staw o w a kom órka społeczno-religijna.29

P ew nego w yjaśnienia d o m ag a się jeszcze kw estia rzeczy w isteg o stosow ania zasad p raw n y ch roku szabatow ego i jubileuszow ego w ży ­ ciu codziennym Izraelitów. W ypow iedzi zaw arte w Kpł 26,34-35 oraz w 2Krn 36,21 są jed noznacznym św iadectw em niezachow yw ania ro k u sza­ batow ego w okresie do niew oli babilońskiej. Rów nież tek st Jr 34,1-22 p o ­ św iadcza, iż p raw o dotyczące w ypuszczenia na w olność w ro k u szaba­ tow ym niew olnika-H ebrajczyka nie było realizow ane (ww.13-14), chyba że z m oty w u strachu w sytuacji zagrażającego n arodow i niebezpieczeń­ stw a i z obaw y k ary ze stro n y Jahwe. Tekst prorocki odw ołuje się jed n ak nie do K pł 25, lecz do P w t 15, co w skazyw ałoby, iż zasad y jubileuszow e nie były jeszcze znan e lub też, że nie m iały m ocy wiążącej. Do ro ku sza­ batow ego naw iązuje N e 10,32 m ów iąc jasno o d aro w an iu długów , jak ­ kolw iek n a in n y m m iejscu (5,1-13) nie m a najm niejszej aluzji d o tego p raw a.

W yraźnym św iadectw em zachow ania zasad y nieobsiew ania p ó l w roku szabatow ym są dopiero opisy w lM ch 6,49.53-54 dotyczące lat 163- 162 pne. P ośrednim św iadectw em funkcjonow ania ro k u szabatow ego w okresie m onarchii H ero da W ielkiego jest rabiniczna zasad a określana term inem prosbol, dająca m ożliw ość obejścia niew ygodnego p raw a. We­ d łu g szkoły H illela w ierzyciel m ógł w p ro w ad zić do u m o w y z d łu ż n i­ kiem klau zu lę, na p o d sta w ie której ten ostatni zrzekał się w szelkich roszczeń d o korzyści w ynikających z roku szabatow ego. U m ow ę tego ty p u znaleziono w grotach Murabbacat n ad M orzem M artw ym . Św iadec­ tw em przestrzegan ia zasad y nieobsiew ania pól są inne k o n trak ty zn ale­ zione w ty m sam ym miejscu, a dato w an e na luty 133 n.e. - do m n iem an y początek ro k u szabatow ego30. M ożna zatem pow iedzieć, iż jakkolw iek instytucja ro k u szabatow ego jest starożytna31, to jednak tru d n o jest co­ kolw iek p ew n ego tw ierdzić na tem at jej p rzestrzeg an ia p rzed niew olą babilońską. D ostępne św iadectw a są z okresu znacznie późniejszego. Być m oże zatem słuszna jest opinia M oraldiego, że «teksty praw n icze d o ty ­

29 Zob. «Jubilee, Year of», C. Exegetical Outline, 2. Summary, wyd. CD.

30 Zob. R. de V a u x , Ancient Israel, 174-175. O roku szabatowym pisze też Josephus Flawiusz w Dawnych dziejach Izraela, XI, V ili, 6; XV, I, 2.

WOJCIECH M ICH N IEW IC Z

czące roku szabatow ego m iały w starożytności charakter bardziej id eal­ ny niż praktyczny».32

Co się tyczy roku jubileuszow ego, zachow ane teksty biblijne, które do niego się odw ołują (Kpł 27,16-25; Lb 36,4) są raczej późniejszego p o ­ chodzenia (praw dopodobnie z okresu po niewoli babilońskiej) i zależą od Kpł 25. W spom inane wcześniej w ypow iedzi Jr 34,14 i N e 10,32 odw ołują się z kolei do zasad roku szabatow ego, a nie jubileuszow ego.33 W szystko to sugeruje, iż p raw a roku jubileuszow ego pow stały albo w okresie nie­ woli, albo też po niej, naw et po reformie N ehem iasza. O dm iennego z d a ­ nia jest W right34 tw ierdząc, iż zasady roku jubileuszow ego były p raw em starożytnym , które jednak zostało zarzucone nie tyle w skutek ekonom icz­ nych barier w jego stosow aniu, co w skutek degradacji zw iązków rodzin- no-społecznych w m onarchii Salom ona. Liczne rod zin y p a d a ły ofiarą wzrastającego zadłużenia, konieczności oddania się w niew olę za długi, konfiskat królewskich i samowoli bogatszych w arstw społeczeństw a w y ­ kupujących i komasujących własności ziemskie, jak o tym św iadczą teksty Iz 5,8 i Mi 2,1-2. Zniknął zatem podm iot p raw n y dla zastosow ania zasad jubileuszow ych, gdyż rodzina izraelska, w ydziedziczona ze swego m ająt­ ku przechodzącego w międzyczasie z rąk do rąk, p o upływ ie pięćdziesię­ ciu lat nie m iała często możliwości go odzyskać. M ożna zatem zasugero­ w ać hipotezę, iż starożytne i pozaizraelskie w pochodzeniu zasady p ra w ­ ne roku jubileuszow ego zostały zarzucone w okresie m onarchii Salomo­ nowej, lecz pow rócono do nich po niewoli babilońskiej nadając im w y raź­ n ą m otywację teologiczną. Wydaje się, iż przew ażała ona niekiedy w m y­ śli p raw odaw cy nad zrozum ieniem konsekwencji społeczno-ekonom icz­ nych tych ustaleń. W opinii de Vaux był to «ideał spraw iedliw ości i ró w ­ ności społecznej, który nigdy nie został zrealizow any. [...] Było to p raw o utopijne i pozostało m artw ą literą».35 Wiele w skazuje jednak na to, iż to pozornie "utopijne i m artw e p raw o " rozpaliło m im o w szystko serca śred­ niozam ożnych i biednych w arstw społeczeństw a izraelskiego nadzieją na lepszą przyszłość, w której zrealizują się wreszcie w pełni tęskne oczeki­ w ania na odnow ienie duchowo-religijne, społeczno-ekonom iczne, a także polityczne N arodu W ybranego.

32 «Legge/Diritto», 797.

33 Wzmiankę o roku jubileuszowym («rok wyzwolenia», šenat hadderôr ) czyni Ez 46,17. Tekst ten jest jednak uważany za późniejszy dodatek w duchu Kpi 25,10.

34 «Jubilee, Year of», D. Historical Question, wyd. CD.

35 R. de V a u x , Ancient Israel, 176-177; por. L. M o r a 1 d і , «Legge/Diritto», 798.

III. "R O K ŁASKI U PA N A " W N T

Term inologia grecka NT kształtow ała się w znacznej m ierze na b a ­ zie LXX. D otyczy to rów nież term inologii zw iązanej z rokiem szabato­ w ym i jubileuszow ym . O ba charakterystyczne dla pow yższych in sty tu ­ cji, lecz różniące się znaczeniow o pojęcia hebrajskie: šemiffäh, « d arow a­ nie długów », oraz derór, «w yzw olenie», tłum acze LXX od d ali jed n ym i ty m sam y m te rm in em greckim aphesis.36 Tę tradycję przejęli n astęp n ie au to rzy NT, jakkolw iek w w iększości miejsc w ystęp ow an ia tego term i­ nu, gdy łączy się on ze słow em hamartia (aphesis hamartiön ), n ależy go bardziej rozum ieć w d u ch u hebrajskiego pojęcia šemiffäh, jako «d aro w a­ nie, o d p u szczen ie grzechów » (Mt 26,28; M k 1,4; Łk 1,77; 3,3; 24,47; Dz 2,38; 5,31; 10,43; 13,38; 26,18; Kol 1Д4)37 niż «w yzw olenie» (Łk4,18 bis).38 M ożna zatem zauw ażyć, iż teksty NT korzystając z term in u aphe­

sis idą za hebrajskim pierw o w zo rem znaczeniow ym zaw arty m w słow ie šemitfäh, tw o rząc now e, istotne dla teologii N T pojęcie o d p u szcze n ia

grzechów .

W nau czan iu Jezusa bezpośrednie naw iązanie do idei roku jubile­ uszow ego w idać w p ro g ram o w y m w y stąpieniu w synagodze w N azare­ cie (Łk 4,16-21). Jezus odniósł w ów czas do siebie i do swojej misji d w ie w ypo w ied zi izajaszowe: Iz 58,6 i 61,1-2, z których jedna (61,1) zaw iera charakterystyczne dla roku jubileuszow ego pojęcie derór, na określenie w y zw o lenia człow ieka. Całą sw ą działalność n azw ał "o b w o ły w an iem roku łaski od Pana", këryxai idou nyn hëmera sótèrias (Łk 4,19), co z p e w ­ nością streszcza w sobie obie idee starotestam entow e. Jego misja zb aw ­ cza polegała bow iem na w y zw alan iu człowieka i to nie tyle z u zależnień społeczno-ekonom icznych, co d u chow ych, p rzez o d p u szcze n ie g rz e ­ chów. Do tej pierw szej idei naw iązał jednak Kościół pierw otny, jak to w idać n a p rzy k ład zie tekstu Dz 4,34, m ów iącego o realizacji zaleceń ro k u szabatow ego z P w t 15,4: "nie będzie p ośró d ciebie człow ieka ubogiego".

36 Przy pomocy tego terminu oddano również pojęcie jôwël (Kpi 25,10.11.12.15) oraz

senat hajjôwël (Kpi 25,13.28; 27,24), co wskazywałoby, iż «jubileusz» i «rok jubileuszowy»

stały się ok. III w. p.n.e. synonimem «darowania/wyzwolenia».

37 Takie samo znaczenie przybiera sformułowanie aphesin tön paraptömatön w Ef 1,7 czy też markowe aphesin eis ton aiöna (3,29); por. też Hbr 9,22; 10,18.

38 Jest to po czçs'ci cytat z Iz 61,1. Powyższe spostrzeżenie dotyczy także form czasownikowych pochodzących od aphiëmi we wlas'ciwych sobie kontekstach w połączeniu z rzeczownikiem

W OJCIECH M ICH N IEW IC Z

W praktyce zatem Kościoła ew angeliczne nauczanie Jezusa o d u ch o w y m w y zw o len iu człow ieka z niew oli szatana p o p rzez odp uszczen ie g rze­ chów zostało ju ż od sam ego początku połączone z troską o jego w y zw o ­ lenie społeczno-ekonom iczne i przyw rócenie go do pierw otnej godności. Tym sposobem w cielono w życie najistotniejsze w artości roku szabato ­ w ego i jubileuszow ego nadając im eschatologiczny w ym iar pełnego w y ­ zw olenia człowieka.

N a zakończenie w arto jeszcze dodać, iż w edług nauczania św. Paw ła cały "czas" Kościoła jest "rokiem łaski od Pana": idou nyn kairos euprosdek-

tos, idou nyn hçmera sôtçrias (2Kor 6,2). Cała więc działalność Kościoła w

ram ach ziemskiej doczesności jest i w inna być jednym w ielkim rokiem szab ato w y m i jubileuszow ym pośw ięconym u w aln ian iu człow ieka ze w szelkich zniewoleń, na pierw szym miejscu - ze zniew olenia grzechu.

RADICI BIBLICHE DELL’ANNO GIUBILEO

RIASSUNTO

Lo scopo principale dell'articolo è la presentazione dei testi biblici del- l'AT sull'anno sabatico e giubilare, insieme col insegnam ento di Gesù colle­ gato con questo tema. Dall'analisi dei testi si può vedere, che l'elem ento più im portante dell'anno sabatico nell'interpretazione neotestam entaria n on era il riposo della terra, m a la liberazione dei servi e remissione о sospensione dei debiti. Dal p u nto di vista del giubileo la cosa più notevole era "la libertà p er ogni abitante": і servi erano liberati e і debitori insolventi erano condo­ nati. A base di tutte queste disposizioni vi erano і motivi religiosi: la terra e і figli d'Israele appartengono a Dio, Lui è l'unico proprietario di loro.

N el NT tu tta l'attività di Gesù è considerata com e "l'an n o di grazia del Signore", come, infatti, Lui stesso l'h a interpretata. N el suo in seg n a­ m ento Gesii po n e l'accento speciale sulla liberazione dal peccato. N ella Chiesa prim itiva, invece, si aggiunge anche і m otivi sociali ed econom i­ ci, secondo la classica tradizione dell'an no sabatico e giubilare. C onclu­ d en d o si p u ò dire che le radici dell'an n o giubilare della Chiesa sono cer­ tam en te bibliche, m a questo, che si rileva in m odo particolare nella vita della com unità cristiana, è la piena liberazione dell'u o m o , al p rim o p o ­ sto - dalla schiavitù del peccato.

S kró ty

ABD The A nchor Bible D ictionary CD w y d an ie na "com pact disk"

NDTB N uovo D izionario di Teologia Biblica PSST Pism o Święte Starego Testam entu

Bibliografia

Bonora, A., «L iberazione/L ibertà», w: P. Rosano - G. Ravasi - A. G irlan­ da (eds.), NDTB, Milano: Edizioni San Paolo, 61996, 823-835, zw l. 829-831.

Josephus, F., Dawne dzieje Izraela, «Antiquitates Judaicae», P oznań - W ar­ szaw a - Lublin: K sięgarnia św. Wojciecha, 1962.

Łach, St., Księga Kapłańska. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz - eks-

kursy, PSST II-l, Poznań-W arszaw a: P allottinum 1970.

M oraldi, L., «L egge/D iritto», ws: P. R osano - G. Ravasi - A. G irlan d a (eds.), NDTB, Milano: Edizioni San Paolo, 61996, 788-801, zwł. 795-798.

M oraldi, L., «Levitico», w: P. R osano - G. Ravasi - A. G irlan d a (eds.),

ND TB, M ilano: Edizioni San Paolo, 61996, 818-823, zw ł.

821-822.

Vaux, R. de, Ancient Israel. Its Life and Institutions, London: D arton, L ong­ m an & Todd, 1961,1991 (reprint).

W right, C.J.H., «Jubilee, Year of», w: D.N. Freedm an (ed.), ABD , N ew York: D oubleday, 1997 (wyd.CD).

W right, C.J.H., «Sabbatical Year», w: D.N. Freedm an (ed.), ABD , N ew York: D oubleday, 1997 (wyd.CD).