Widok Biblioteka pijarów radomskich w świetle inwentarzy z 1858 i 1865 roku

K a z im ie r z Warda

BIBLIOTEKA PIJARÓW RADOMSKICH W ŚWIETLE INWENTARZY Z 1858 i 1865 ROKU

1» P i j a r z y i i o h s to s u n e k do k s i ą ż k i

Zakon p i ja r ó w s ta n o w ił je d e n z w a ż n ie js z y c h elem entów o św ia­

t o w e j , wychowawczej i p a t r i o t y c z n e j d z i a ł a l n o ś c i K o ś c i o ł a , a z a ­ razem d z ie jó w s z k o ln i c tw a i o ś w ia ty w P o l s o e . J e g o k o le b k ą b y ł Rzym, m i a s t o , w k tó ry m św. J ó z e f K a la s a n ty z a ł o ż y ł p ow szechną s z k o łą d l a u b o g i e j m ło d z ie ż y . B e z p ła tn e n a u c z a n ie n ie od r a z u ś c i ą g n ę ł o do murów s z k o ły z a s t ę p y m ło d z ie ż y , n i e od r a z u bowiem p lac ó w k a t a z d o b y ła u z n a n ie w o e z a o h s p o łe c z e ń s tw a . S to pn iow o p rz y b y w a ło j e j wychowanków, a w raz z tym r o s ł a l i c z b a w s p ó łp ra ­ cowników k s . K a l a s a n t e g o . W r o k u 1604 z ł ą c z y l i s i ę o n i w fo rm a l­

ne to w a r z y s tw o , z a ś 6 m arca 1617 r o k u , z a zg odą p a p ie ż a P a w ła V, z a ł o ż y l i osobny z a k o n pod nazwą ORDO CLERICORUM REGULARIUM PAUPE—

RUM MATRI3 DEI SCHOLARUM PIARUM.

Po p r z e z w y c ię ż e n iu t r u d n o ś c i o r g a n iz a c y jn y c h i n i e u f n o ś c i w ła d z k o ś c i e l n y c h p o d j ę l i o n i w i e l o s t r o n n ą d z i a ł a l n o ś ć , a z ł o t y o k r e s i c h r o z w o ju p r z y p a d ł n a w iek X V III. U p o d staw d z i a ł a l n o ś c i i ro z w o ju zak o n u l e g ł y n a s t ę p u j ą c e z a ł o ż e n i a : u b ó stw o za k o n n ik ó w , i c h p o s łu s z e ń s tw o i c z y s t o ś ć , b e z p ł a t n e n a u c z a n ie m ło d z ie ż y , p r z e ­ de w sz y s tk im u b o g ie j /c h o ć n i e w y ł ą c z n i e / , p ro w a d z e n ie d z i a ł a l n o ś ­ c i m i s y j n e j i n a u k o w e j. W d z i a ł a l n o ś c i t e j s z c z e g ó ln ą r o l ę o d g ry ­ w a ła p r a c a d y d ak ty czn o -w y ch o w aw cza. Gdy bowiem u z y s k a l i zgodę p a­

p ie ż y n a n a u c z a n ie d z i e c i z a m o ż n ie js z y c h r o d z ic ó w , s z e r o k o r o z p o s ­ t a r l i sw o je k o l e g i a po E u r o p ie , z a k ł a d a j ą c t a k ż e s z k o ły d l a g łu — c h o n ie m y c h , r z e m ie ś ln ik ó w i t p . J u ż po d w u d z ie s tu p i ę c i u l a t a c h i s t n i e n i a p o s i a d a l i 37 k o le g ió w i k i l k a m n ie js z y c h p la c ó w e k z o r - g an iz o w an y c h w 6 p r o w in c ja c h . o

W ro k u 1659 p i j a r z y w y s t a r a l i s i ę o z ła g o d z e n ie p r z e p is a n e g o

" n a jw y ż s z e g o u b ó s tw a ” , d z i ę k i czemu m o g li nabywać n ie r u c h o m o ś c i

i p r z e s t a l i być zakonem ż e b rz ą c y m . Z n i e s i e n i e t e j k l a u z u l i z a d e ­

cydow ało o w ię k s z e j i c h z a m o ż n o śc i i s to s u n k u do w ł a s n o ś c i p ry ­

w a t n e j , w tym do i n t e r e s u j ą c e g o n a s z a g a d n i e n i a , t j . do k s i ą ż k i .

6

W wychowawczej i naukow ej i c h d z i a ł a l n o ś c i k s i ą ż k a o d g ry w a ła b a rd z o w ażną r o l ę ja k o b a z a n au ko w a, ź r ó d ł o w ie d z y d l a n a u c z y c ie ­ l a i u c z n i a , ja k o j e j p r z e k a ź n i k , ja k o fu n d a m e n ta ln y e le m e n t p r a ­ cy d u s z p a s t e r s k i e j , a w ię c ja k o p o d s ta w a p r a c y d y d a k t y c z n e j , n au­

kow ej i w ychow aw czej, fu n d am e n t s z e r z e n i a w ia ry i g ł o s z e n i a " S ło ­ wa B o żeg o ". W yn ikało t o z i o h p o d staw ow ej m i s j i u p o w s z e c h n ia n ia o ś w ia ty i p o g ł ę b i a n i a w ia ry w s p o ł e c z e ń s t w i e . P o d o b n ie w ię c ja k u b e n e d y k ty n ó w , b e rn a rd y n ó w , dom inikanów i i n . k s i ą ż k a s t a n o w i ł a u n i c h je d e n z n a jw a ż n i e js z y c h wymiarów ż y c ia z a k o n n e g o , i s t o t n y c z y n n ik m a t e r i a l n e g o u tr z y m a n ia w s p ó ln o ty i z d ro w ia p s y c h ic z n e g o . N ic w ię c d z iw n e g o , że r e g u ł y z a k o n n e , u ch w ały k a p i t u ł g e n e r a ln y c h , p r o w i n c j a ln y c h i t p . k ł a d ł y w i e l k i n a c i s k na o r g a n i z a c j ą k s ię g o ­ z b io r ó w , i c h j a k o ś ć , u z u p e ł n i a n i e , k o n s e r w a c ję , o c h ro n ę p r z e d z n is z c z e n ie m i z a g u b ie n ie m . O d n o si s i ę t o t a k ż e do p o m ie sz c z e ń b i b l i o t e c z n y c h , do osoby b i b l i o t e k a r z a i form u d o s t ę p n i a n i a . Zna­

l a z ł o t o t a k ż e w yraz w u s ta w a c h k a p i t u l n y c h i " O rd y n a c ja c h w izy­

t a c j i a p o s t o l s k i e j " S t a n i s ł a w a K o n a r s k ie g o , k t ó r y p i s a ł ;

"N auka b ez d o b ry c h k s i ą ż e k o b e jś ć s i ę n i e m oże. N ie c h p r z e t o p r o w i n c j a ło w ie , r e k t o r z y i w szy scy n a s i o jc o w ie p a m i ę t a j ą , że po­

d o b n ie j a k k t o ś ta m , mówiąc o t r z e c h r z e c z a c h k o n ie c z n y c h do p r o ­ w a d z e n ia w o jn y , m ia ł p o w ie d z ie ć , że do p ro w a d z e n ia w ojny t r z e b a po p ie r w s z e p i e n i ę d z y , po d r u g ie p i e n i ę d z y i po t r z e c i e p i e n i ę ­ d z y , t a k t e ż do n a u c z a n ia i u c z e n i a s i ę k o n ie c z n e s ą t e t r z y ś r o d k i p o m o c n ic z e ; po p ie r w s z e k s i ą ż k i , po d r u g ie k s i ą ż k i i po t r z e c i e k s i ą ż k i . Bez n i c h u s i ł o w a n i a n a s z e p ó jd ą n a m arn e. D l a te ­ go t e ż o . o . p r o w in c ja ło w ie p o w in n i dbać o pom nożenie w każdym t r z e c h l e c i u k s i ą ż e k d l a s tu d iu m p r o w in c jo n a ln e g o , j a k ró w n ie ż o . o . r e k t o r o w i e o p o w ię k s z e n ie b i b l i o t e k w s w o ic h k o l e g i a c h . Nauczy­

c i e l e z a ś i p r o f e s o r o w ie m ają p i l n i e z n i c h k o r z y s t a ć i u s i l n i e p o le c a ć j e swoim u c z n io m , p o d a ją c im o n i c h w ia d o m o śc i" . 3

W z a l e c e n i a c h t y c h z a w a r ta z o s t a ł a c a ł a d e w iz a zak o n u w od­

n i e s i e n i u do k s i ą ż k i , a S t a n is ł a w a K o n a rs k ie g o - r e f o r m a t o r a s z k o ln i c tw a p i j a r s k i e g o - w s z c z e g ó l n o ś c i . P o tw ie rd z e n ie m t e g o s ą t e ż s ło w a , k tó ry m i s t a r a ł s i ę p rz e k o n a ć n a u c z y c i e l i o k o n ie c z n o ś ­ c i p r a c y z k s i ą ż k ą i p r z y z w y c z a ja n ia u czn ió w do l e k t u r y :

"M iędzy n a jw ię k s z y m i t u t e j s z e j e d u k a c j i p o ż y tk a m i t e n je d e n s i ę k ł a d z i e , że ichm ość m ło d z i u c z y l i s i ę i w z w y c z a ja li w c z y t a ­ n i e p ry w a tn e d o b ry c h k s i ą ż e k i do c z y t a n i a onychże s k ł o n n o ś c i n a­

b r a l i , n i e do l a d a j a k i c h k s i ą ż e k , j a k i j e s t p o d ły r o d z a j ro m a n su ,

- 7 -

a l b o in n e b e z b o żn e i c n o c ie i r e l i g i i p rz e c iw n e k s i ą ż k i , k t ó r e p r z e z s u m ie n ie c z y ta ć s i ę n i e g o d z i , k t ó r e w ia rę i o b y c z a je p su ­ j ą , a l e k s i ą ż e k m o ra ln y c h , p o l it y o z n y c h i h i s t o r y c z n y c h , do l e ­ k t u r y i w s z e lk i c h s c e n c y j n a l e ż ą c y c h . . . J e n o c z y t a n i e k s i ą ż e k l u d z i uozonym i i w ie lk im i w o j c z y ź n ie c z y n i , i t e n c a l e p r e c e p ­ t o r a żad n eg o n i e p o t r z e b u j e , k t o s o b ie k s i ą ż k i z a p re c e p to ró w b i e r z e . . . b a rd z o byśmy m ało u m i e l i , gdybyśmy t y l e t y l k o - u m ie li, co s i ę w ja k i o h k o lw ie k s z k o ła c h n a u c zy ć m o że m y ... K to w k o l l e - gium o o h o ty do k s i ą ż k i n ie w eźm ie, czy można s p o d z ie w a ć s i ę , ż e ­ by w y s z e d łs z y n a w o ln o ść i t y l e in s z y c h r o z r y w e k , m ia ł s i ę o h c ie ć k s i ą ż k ą b a w ić ? K to z a ś z m łodu do t e j g u s t weźmie zabaw y , t o od n i e j c a ł e n ie odw yknie ż y o i e " \ N ic d z iw n e g o , że b i b l i o t e ­ k i te g o zak o n u b ę d ą c e " se rc e m k a ż d e g o k o le g iu m p i j a r s k i e g o " , b y ły b o g a to z a o p a t r z o n e , s z c z e g ó l n i e w l i t e r a t u r ę k l a s y c z n ą i p o d r ę c z n i k i s z k o l n e . Do k o le g ió w t y c h n a l e ż a ł o t e ż k o le ­ gium r a d o m s k ie .

I I . P i j a r z y radom scy i i c h r o l a w u p o w s z e c h n ia n iu o ś w ia ty w m ie ś c ie

Na s z l a k u d z i a ł a l n o ś c i p ija r ó w z n a l a z ł s i ę ró w n ie ż Badom.

Ś w i a t ł e j s i o b y w a te le t e g o m i a s t a u s i ł o w a l i s p ro w a d z ić t u je z u itó w aby z a j ę l i s i ę wychowaniem m ie js c o w e j m ło d z ie ż y . J a n L e w iń s k i, z w r a c a ją c s i ę z t ą . p r o p o z y c j ą do p r o w i n c j a ł a zak o n u k s . S t a n i s ł a ­ wa B r a n ic k i e g o , o fia ro w y w a ł n a t e n c e l w ła s n ą k a m ie n ic ę zwaną a n d z ie lo w s k ą . J e z u i c i p o s t a w i l i je d n a k t a k duże ż ą d a n i a , że m iesz- o z a n ie rad om scy n i e b y l i w s t a n i e i c h s p e ł n i ć . Z a c z ę l i w ięc s z u ­ k ać p o r o z u m ie n ia z p i j a r a m i , k t ó r z y p r z y b y l i t u o s t a t e c z n i e w d ru g ą n i e d z i e l ę p o s tu 1682 r o k u . Z r a ż e n i n ie k o r z y s tn y m i w arunka­

m i, gdyż " a n i d o s ta t e c z n e g o m ie s z k a n i a , a n i s p o s o b n o ś c i u trz y m a ­ n i a n i e m i e l i " ^ , z a m i e r z a l i poo zątk ow o o p u ś c ić Radom, l e c z po­

w s trz y m a ł i c h M a rc in W ąsow icz, z a p i s u j ą c im w r o k u 1684 n a jp ie r w 15000 z ł p , a n a s t ę p n i e p r z e z n a c z a j ą c t y l e ż samo n a u trz y m a n ie i w ychow anie c z t e r e c h alumnów p rz y s z k o le r a d o m s k ie j . D a ls z e o f i a ­ ry i z a p is y s p r a w i ł y , że p o z o s t a l i i z z ap ałem z a b r a l i s i ę do p o d n i e s i e n i a o ś w ia ty i k u l t u r y m ło d z ie ż y r a d o m s k ie j . P rz e d e w sz y stk im p r z y s t ą p i l i do budowy budynku k o le g iu m . J e g o p r o j e k t w yko nał A n to n i S o l a r i , a n a jw ię k s z e z a s ł u g i p rz y w z n o s z e n iu gma­

chu p o ł o ż y ł A n to n i KONARSKI, b r a t w ie lk ie g o r e f o r m a t o r a - S t a n i -

8

s ła w a . Zapewne w i e le s p o ś r ó d r e f o r m a t o r s k i c h p r o je k tó w swego b r a ­ t a w pro w ad zał on w ż y c ie w s z k o le r a d o m s k ie j i k o n f r o n to w a ł z mo­

ż liw o ś c ia m i r e a l i z a c y j n y m i . W b u do w n icze ś la d y A n to n ie g o K o n a rs­

k ie g o p o s z e d ł je g o n a s t ę p c a k s . P l o r e n t y n PO1KAHSKI, k t ó r e g o z a ­ s ł u g ą b y ło w ybudow anie o b s z e r n e g o k o n w ik tu d l a m ło d z ie ż y .

P ro g ram n a u c z a n i a w k o le g iu m radom skim zapewne n i e r ó ż n i ł s i ę od o r g a n i z a c j i s z k o l n e j o b o w ią z u ją c e j w p o z o s ta ł y c h k o l e g i a c h p i - j a r s k i c h . Obejm ow ał 6 l a t n a u k i z d o d a tk ie m d w u le tn ie g o k u r s u f i ­ l o z o f i i , p r z e z n a c z o n e g o g łó w n ie d l a m ło d z ie ż y p r a g n ą c e j u c z y ć s i ę d a l e j . W ysoki poziom n a u c z a n i a s p r a w i ł , że u c z y l i s i ę t u n i e t y l ­ ko u c z n io w ie p o c h o d z ąc y z w ojew ództw a s a n d o m ie r s k ie g o , a l e i z in n y c h m ia s t p o l s k i c h , w tym t a k ż e ze s t o l i c y . TOjteż s t a l e n i e ­ m al w z r a s t a ł a l i c z b a u c z n ió w i n a u c z y c i e l i , a sz c z y to w y o k r e s ro z w o ju s z k o ły p r z y p a d ł n a I połow ę XIX w ie k u , co o b r a z u je t a b e ­ l a 1.

T a b e l a 1

Rozwój k o le g iu m p i j a r s k i e g o w Radomiu w l a t a c h 1816—1829

L a ta L ic z b a

u cz n ió w

L ic z b a n a u c z y c i e l i

1 81 6 /1 7 135 10

1 8 1 7 /1 8 145 9

1 8 1 8 /1 9 100 8

1 8 1 9 /20 230 b r . d 0

1820/21 b r . d . b r . d .

1 8 2 1 /2 2 230 b r . d .

1 8 2 2 /2 3 241 11

1 8 2 3 /2 4 263 13

1 82 4 /2 5 324 13

1 8 2 5 /2 6 370 12 ,

1 8 2 6 /2 7 b r . d . b r . d .

1 8 2 7 /2 8 468 14

1 8 2 8 /2 9 445 13

Ź r ó d ł o : AGAP I RStKP s y g n . 99-10 2

9

O p o z io m ie s z k o ły decyd o w ał p rz e d e w sz y stk im z e s p ó ł l u d z i n au c za jąc y c h ® Wśród n a u c z y c i e l i s z k o ły p i j a r s k i e j w Radomiu s p o ­ tykam y w i e lu ś w i a t ł y c h i z d o ln y c h l u d z i , t e j m ia ry co F r a n c i s z e k K saw ery Dm ochowski, F r a n c i s z e k S i a r c z y ń s k i , A n to n i F o r m iń s k i, Wa- w r z y n ie c K l i s o w i c z , A n to n i K o n a r s k i, F l o r e n t y n P o t k a ń s k i , Ambroży W ąsow icz, Sam uel W y so ck i, Adam W o lic k i, J ó z e f S z e le w s k i , K a z i­

m ie r z K ł a c z y ń s k i , W ielu s p o ś r ó d n i c h zanim p r z y b y ło do Radomia lu b po o d e j ś c i u z om awianego t u k o le g iu m p ra c o w a ło w W arszaw ie w C o lle g iu m N o b iliu m lu b C o lle g iu m Regium - s z k o ła c h o wysokim po­

z io m ie n a u c z a n ia i o k re ślo n y m p r e s t i ż u w s p o łe c z e ń s t w i e polskim®

Wzajemne z w ią z k i k o le g iu m ra d o m s k ie g o ze s z k o ła m i w a rs z a w s k im i, p o p is y u c z n io w s k i e , a t a k ż e s p ra w o z d a n ia p o w iz y ta c y jn e p o tw ie r ­ d z a j ą n a s z ą o p i n i ą o p o z io m ie n a u c z a n ia w t e j szkole® T o te ż p l a ­ cówka p o s z c z y c ić s i ę m ogła n a z w isk a m i w i e lu w y b itn y c h wychowan­

ków, w śró d k t ó r y c h b y l i : sław n y k a z n o d z i e j a Sam uel W ysocki; h i s ­ t o r y k , b i b l i o g r a f i ję z y k o z n a w c a - A lo jz y O s i ń s k i ; p o e t a , k r y ty k i h i s t o r y k l i t e r a t u r y — Ludwik O s iń s k i i inni®

W t r o s c e o n a l e ż y t y poziom n a u c z a n ia u tw o rz o n o ^w s z k o le s p e ­ c j a l i s t y c z n e g a b i n e t y : f i z y c z n y , c h e m ic z n y , m atem aty czn y i p r z y ­ r o d n i c z y , w k t ó r y c h zgrom adzono w ie le w s p a n ia ły c h eksponatów® W samym t y l k o g a b in e c ie p rz y ro d n ic z y m z e b ra n o k o l e k c j ę o k o ło 1200 okazów , w chem icznym 932 m i n e r a ł y , a w m a te m a ty c z n o -fiz y c z n y m 526 ró ż n y c h p rz y rz ą d ó w s ta n o w ią c y c h n i e z ł y z e sta w pomocy naukowych®

U dało s i ę t e ż z g ro m a d z ić 251 ró ż n y c h m o d e li do k a l i g r a f i i i r y — sunków , a t a k ż e 22 a t l a s y g e o g r a f ic z n e i 99 ró ż n y c h map . Q

N a j c e n n i e j s z ą w k o le g iu m b y ł a je d n a k b i b l i o t e k a , s ta n o w ią c a s ł u s z n i e c h lu b ę szkoły® J a k w ykażą d a ls z e r o z w a ż a n ia , z a w i e r a ła ona s z e r o k i z e s ta w k s i ą ż e k , g łó w n ie do h i s t o r i i P o l s k i i h i s t o r i i p o w sz e c h n e j o r a z l i t e r a t u r y r e l i g i j n e j ®

I I I . Ź r ó d ła do d z ie jó w b i b l i o t e k i

Ź r ó d e ł do d z ie jó w b i b l i o t e k i zach o w ało s i ę sto su n k o w o * m a ło , s z c z e g ó l n i e gdy c h o d z i o początk ow y o k re s j e j d z i a ł a l n o ś c i i r o z ­ w o ju . K w erenda ź ró d ło w a p rz e p ro w a d z o n a p r z e z a u t o r a n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u n i e d a ł a s p o d z ie w a n y c h r e z u l t a t ó w , J e s t w ie lc e praw dopo­

d o b n e , że m a t e r i a ł y a r c h i w a l n e , n a p o d s ta w ie k t ó r y c h można by od­

tw o rz y ć d z i e j e k l a s z t o r u , s z k o ł y , a co z a tym i d z i e k s i ę g o z b i o r u ,

z n a jd o w a ły s i ę w archiw um S z k o ły W ojew ódzkiej XX P ija r ó w i że po

10

u p a d k u p o w s ta n ia lis to p a d o w e g o p r z e j ę t e z o s t a ł y p r z e z w ład ze ośw iato w e K r ó le s tw a P o l s k ie g o i w łą c zo n e do Archiwum O ś w ie c e n ia P u b l ic z n e g o , a potem w raz ze z b io r a m i te g o Archiwum u l e g ł y z a g ł a ­ d z i e . Być m oże, i ż p o d z i e l i ł y l o s z b io ró w p o k l a s z t o r n y c h , a w ięc u l e g ł y r o z p r o s z e n i u . Paktem j e s t , i ż zachow ane o b e c n ie dane o za—

p o r t o s t a n i e b i b l i o t e k i , z d n i a 20 c z e rw c a 1828 ro k u p o d a je n p . , że b y ło w n i e j : d z i e ł - 1175 w 1213 e g z e m p la r z a c h , 2001 w olum i­

n a c h i 2070 to m a c h , 10 a t l a s ó w , 53 k a r t y g e o g r a f ic z n e w 1974 e g z . , 108 t y tu łó w c z a s p is m w 125 w o lu m in a c h , 110 p o sz y tó w wzorów p ed a—

Na s z c z ę ś c i e , o p ró c z r a p o r t ó w , zach o w ały s i ę ź r ó d ł a p o zw ala­

ją c e n a s z c z e g ó ło w s z ą a n a l i z ę z a w a r t o ś c i t r e ś c i o w e j om aw ianej t u b i b l i o t e k i . Są t o dwa in w e n ta r z e z l a t 1858 i 1865 przechow yw ane w z b io r a c h B i b l i o t e k i S em inarium Duchownego w S a n d o m ie rz u 11 . 0 w ie le c e n n i e j s z y j e s t in w e n ta r z z r o k u 1 8 58 , a t o d l a t e g o , że s p o rz ą d z o n y z o s t a ł j e s z c z e p r z e d k a s a t ą zak o n u p r z e z k o m is ję s p i ­ s u j ą c ą fu n d u s z e XX P ija r ó w o r a z d l a t e g o , że o d z w i e r c ie d l a f a k t y c z ­ ny s t a n k s i ę g o z b i o r u k l a s z t o r n e g o .

I n w e n ta r z d r u g i p o w s ta ł po u p a d k u p o w s ta n ia s ty c z n io w e g o . J a k w iadom o, ukazem c a r a A le k s a n d ra I I z d n i a 27 p a ź d z i e r n i k a / 8 l i ­ s t o p a d a / 1864 r . w ię k s z o ś ć zakonów n a t e r e n i e ziem z a b o ru r o s y j ­ s k ie g o u l e g ł a k a s a c i e . I c h m a j ą t k i , a w ięc b u d y n k i, d o b r a z ie m s­

k i e i w s z e lk ie k a p i t a ł y p r z e s z ł y n a r z e c z s k a r b u p a ń s tw a . Podob­

n i e b y ło z m a ją tk ie m p o p i j a r s k i m . C zęść k s i ę g o z b i o r u u ż y te c z n a d l a B i b l i o t e k i P u b l i c z n e j w W arszaw ie i b i b l i o t e k zakład ów pod­

l e g ł y c h K o m is ji Rządowej O ś w ie c e n ia P u b lic z n e g o m ia ła być o d e s ła ­ na. do W arszaw y. P o z o s t a ł a z a re z erw o w a n a z o s t a ł a d l a B i b l i o t e k i S em inarium Duchownego w S a n d o m ie rz u . Z r o z p o r z ą d z e n i a w ła d z r z ą ­ dowych b i b l i o t e k a , z o s t a ł a s p i s a n a p r z e z s p e c j a l n i e p o w o łan ą do te g o c e l u k o m is j ę , do k t ó r e j n a l e ż e l i :

k s . J a n K le c z k o w sk i k s . J a n S łu ż e w s k i k s . J a n G rzybow ski J u l i a n S k u p n ie w sk i

R ydzew ski i S k r z e t u s k i D o b rz y c k i

- p r o b o s z c z j e d l i ń s k i

- p i j a r z k l a s z t o r u ra d o m s k ie g o - p r e f e k t gim nazjum

- i n s p e k t o r gim nazjum

~ n a u c z y c i e l e gim nazjum

- i n s p e k t o r p o l i c j i ra d o m s k ie j 1 2 .

W sp o rz ą d z o n y m p r z e z n i c h in w e n ta r z u w y s tę p u je s z e r e g l u k , co

św ia d cz y o ty m , że m iędzy ro k ie m 1858 a 1865 k s i ę g o z b i ó r u l e g ł

- 11

j u ż w pewnym s t o p n i u r o z p r o s z e n i u . Ryć może c z ę ś ć k s i ą ż e k r o z - k r a d z i o n o , być m oże, n i e z o s t a ł y zw rócone p r z e z c z y te ln i k ó w . W sum ie z a g i n ę ł o wówczas 26? p o z y c j i , a n a jw ię k s z e b r a k i w y s t ą p ił y w n a s t ę p u j ą c y c h d z i a ł a c h : h i s t o r i a P o l s k i - b r a k 63 p o z y c j i , p o e - c i - b r a k 47 p o z y c j i , g e o g r a f i a - b r a k 25 p o z y c j i , k a z n o d z ie je - b r a k 24 p o z y c j i i h i s t o r i a po w szech n a •» b r a k 20 p o z y c j i .

P o ró w n a n ie dwu t y c h in w e n ta r z y w s k a z u je , że do k o ń c a b y ł t o k s i ę g o z b i ó r żywy, że w c ią ż p rz y b y w a ły doń nowe k s i ą ż k i , k t ó r e s k r u p u l a t n i e w pisyw ano do in w e n ta r z a . W t r a k c i e s p o r z ą d z a n i a wyka­

zu w 1865 r o k u o d n a le z io n o 103 p o z y c je w 154 e g z . , k t ó r e b y ły bez num eru i znak u w ła sn o śc io w e g o b i b l i o t e k i . P raw d o p o d o b n ie k s i ą ż k i t e b y ły o s o b i s t ą w ł a s n o ś c i ą zak o n n ik ó w . Wśród k s ią ż e k o d n a le z io ­ n y c h spotykam y d z i e ł a r ó ż n e j t r e ś c i , obok g ra m a ty k , d y k c jo n a r z e , z b io r y p o e z j i . Są w śród n i c h d z i e ł a t a k c e n n e , j a k " E n c y k lo p e d ia p o p u l a r n a ” wydana w P a ry ż u w 1828 ro k u czy " M i t o lo g i a s t a r o ż y t ­ n y c h Greków i Rzym ian" K. M o r i t z a , p r z e tłu m a c z o n a z ję z y k a n i e ­ m ie c k ie g o n a ję z y k p o l s k i p r z e z A. K ru s z y ń s k ie g o .

Obydwa in w e n ta r z e s ą n a o g ó ł b a rd z o d o k ła d n e , z a w i e r a j ą bo­

wiem o p ró c z num eru in w e n ta rz o w e g o , t y t u ł u d z i e ł a , n a z w is k a a u t o r a , ro k u w y d a n ia , i l o ś c i tomów i e g z e m p la r z y , l i c z b ę tomów opraw nych i n i e opraw nych o r a z uw agi d o ty c z ą c e f o rm a tu i s t a n u z a c h o w a n ia p o s z c z e g ó ln y c h e g z e m p la r z y . Dane t e p o z w a la ją n ie t y l k o z i d e n t y ­ fik o w a ć p o s z c z e g ó ln e k s i ą ż k i , a l e o k r e ś l i ć z a w a rto ś ć t r e ś c i o w ą z b io r u i o c e n ić s t o p i e ń d b a ł o ś c i o zgrom adzone k s i ą ż k i .

Ta d o k ła d n o ś ć o p ra c o w a n ia i n w e n ta r z a z 1865 r o k u p o z w a la m ieć w ą t p l i w o ś c i , ozy je g o podstaw ow y z r ą b wykonany z o s t a ł po k a s a c i e z a k o n u . Pi*awdopodobnie s p o rz ą d z o n y z o s t a ł j e s z c z e p r z e d ro k ie m 1865 i p e ł n i ł f u n k c ję I n f o r m a c y jn o - k a ta lo g o w ą , a p ó ź n ie j r o l ę z a ł ą c z n i k a do p r o t o k o ł u p r z e j ę c i a z b io ró w p o p i j a r s k i c h . W skazują na t o l i c z n e s k r e ś l e n i a i uw ag i ty p u : " b e z t y t u ł u " , "tom d r u g i " ,

" c z ę ś ć p i e r w s z a " , " w z ię t a do d e z y d e ra tó w B i b l i o t e k i P e t e r s b u r s ­ k i e j " , " o d e s ła n o do W arszawy" czy t e ż " n a mocy r e s k r y p t u J.W . D y r e k to r a S z k ó ł D y r e k c ji R ad o m sk iej z d n i a 22 m a ja /3 c z e rw c a 1865 r o k u n r 324 w z i ę t a d l a zak ład ó w naukow ych c y w iln y c h " . S ą d z ę , że n a p o d o b n ie s z c z e g ó ło w e uw ag i n i e m ia ła k o m is ja o z a s u w c h w i li p rz e jm o w a n ia k s i ę g o z b i o r u . S z c z e g ó ln ie d o ty c z y t o uwag p o c z ą tk o ­ wych t y p u " b e z t y t u ł u " , " b e z k o ń c a " i t p .

Mimo p o s ia d a J ii a dwóch i n w e n ta r z y , n i e można, z id e n ty f ik o w a ć

w s z y s tk i c h d z i e ł , w n i e k t ó r y c h bowiem p rz y p a d k a c h t y t u ł j e s t zmy­

12

ś l o n y , czasem z a m ia s t t y t u ł u , p odano n a z w isk o a u t o r a , n ie zaw sze podano m ie js c e i r o k w y d a n ia . W in w e n ta r z u z 1858 r o k u n p . m i e j s ­ c a w y d a n ia d z i e ł a w o g ó le n i e u w z g lę d n io n o . W i n w e n ta r z u z 1865 r . z a ś n i e z b y t k o n s e k w e n tn ie podawano dane b i b l i o g r a f i c z n e . Czasem podawano t y l k o t y t u ł , b e z a u t o r a , n p . "R o z m a ite w i e r s z e p i s a n e "

i n i c p o z a tym . W ta k im p rz y p a d k u n ie m o ż liw e j e s t z id e n ty f ik o w a — n i e d z i e ł a . To o c z y w iś c ie mocno u t r u d n i a p r a c ę nad in w e n ta r z a m i.

Mimo t o , i n w e n ta r z e t e z a s ł u g u j ą na uw agę, gdyż p o z w a la ją od­

tw o rz y ć z a w a rto ś ć b i b l i o t e k i p i j a r s k i e j , a p r z e z t o o k r e ś l i ć po­

ziom k u l t u r y i z a in te r e s o w a ń i n t e l e k t u a l n y c h n i e t y l k o sam ych z a ­ kon n ik ó w . Z b i b l i o t e k i t e j k o r z y s t a l i bowiem t a k ż e u c z n io w ie gim­

n azju m / d o 1831 r o k u / , a d o c e n i a j ą c j e j z a s o b y , Rada O b y w a te lsk a W ojewództwa S a n d o m ie rs k ie g o z w r a c a ła s i ę w ro k u 1827 do K o m isji Wyznań R e l i g i j n y c h i O ś w ie c e n ia P u b lic z n e g o z p r o ś b ą o j e j upo­

rz ą d k o w a n ie i p u b l ic z n e u d o s t ę p n i a n i e z b io ró w . W prawdzie s t a r a n i a Rady o o d d a n ie z b io ró w do u ż y tk u p u b lic z n e g o n i e z o s t a ł y z a ł a t w i o ­ ne p o z y ty w n ie , gdyż " ś r o d e k podobny n i e b y ł z a rz ą d z o n y p r z y ż a d ­ n e j s z k o l e , d o z w a lać go w Radomiu ja k o w y ją te k n ie w id z i D y r e k c ja W ychowania p o tr z e b y i n i e z n a jd u j e n a t o w p r z e d s t a w i e n i u Rady O b y w a te ls k ie j ż a d n y c h powodów" 1 3 , t o je d n a k ś w ia d c z ą p o z y ty w n ie zarów no o d z i a ł a n i a c h R ad y, j a k i o z a w a r t o ś c i b i b l i o t e k i , k t ó r a , j a k w y n ik a z i n w e n ta r z a z 1858' r o k u , l i c z y ł a 2710 p o z y c j i w ponad 3900 w o lu m in a c h .

Godna uw ag i j e s t k l a s y f i k a c j a z b io r ó w , a co z a tym i d z i e , i c h u s t a w i e n i e n a p ó łk a c h . W k l a s y f i k a c j i t e j t y l k o p o z o r n ie n i e ma l o g ic z n e g o u k ł a d u . Nie z o s t a ł a ona bowiem o p a r t a a n i n a s y s te m ie F r a n c i s z k a B a c o n a , d z i e l ą c e g o c a ł o ś ć w iedzy l u d z k i e j ze w z g lę d u n a j e j z d o l n o ś c i n a t r z y g ru p y : A - h i s t o r i ę o p a r t ą n a p a m ię c i, B — p o e z ję o p a r t ą n a w y o b r a ź n i, C - f i l o z o f i ę o p a r t ą n a r o z u m ie , a n i n a k l a s y f i k a c j i J e a n l e Rond d 'A l a m b e r ta , H e n ri S a i n t Simona czy A u g u sta Comta. W ykazuje z a t o pewne p o d o b ie ń s tw o do s y s te m a ­ ty c z n e g o u k ła d u z b io ró w z a sto s o w a n e g o p r z e z K a j e ta n a M orykoniego w B i b l i o t e c e S z k o ły P ł o c k i e j . O b ra z u je t o t a b e l a 2.

J a k w id z im y , k s i ę g o z b i ó r b i b l i o t e k i p i j a r s k i e j p o d z ie lo n y z o s ­

t a ł n a 25 g ru p tr e ś c io w y c h o z n a c z o n y c h dużym i l i t e r a m i a l f a b e t u ,

k tó ry m i p raw d o p o d o b n ie sygnow ano t e ż k s i ą ż k i i r e g a ł y b i b l i o t e c z ­

n e . T re śc io w o można w k s i ę g o z b i o r z e w y d z i e li ć dw ie g ru p y tem a ­

t y c z n e j l i t e r a t u r ę r e l i g i j n ą i ś w ie c k ą . W u k ł a d z i e d z ia łó w n ie

u w id o c z n io n y j e s t ów p o d z i a ł , l i n i a p o d z i a ł u m iędzy n im i n i e p r z e -

- 13 -

T a b e l a 2

B i b l i o t e k a P ija r ó w

R adom skich B i b l i o t e k a S z k o ły

P ł o c k i e j

D z i a ł Nazwa d z ia łu . D z ia ł Nazwa d z i a ł u

A S ło w n ik a rz e A

B

D z i e ł a c a łk o w ite z n a c z ­ n i e j s z y c h a u to ró w L i t e r a t u r ą

B P o e c i a / p o e c i w y ż si

C R om anse, p o w ie ś c i b / p o e c i m n i e j s i i r o ­ manse

D G ra m a ty k i, c h r e s t o - m a tie

c / p o e c i d r a m a ty c z n i

E Mówcy d / mówoy św ie c c y

F R e to ro w ie e / mówcy k o ś c i e l n i

G E p i s t o l o g r a f i

C

f / l i t e r a t u r a o g ó ln a g / d z i e ł a do n a u k i

języków

F i l o z o f i a i m o ra ln o ść a / f i l o z o f i a i m o ra l­

ność

b / d z i e ł a o e d u k a c j i i i n s t r u k c j e

H Praw o i z a r z ą d z e n i a k r a j owe

D P raw a i u sta w y I P ism o ś w ię te i je g o

tłu m .

a / u sta w y obcy ch k ra jó w K O jcow ie K o ś c i o ła b / p o l s k i e praw a i u s t a ­

wy

c / r ó ż n e s z c z e g ó ln e u s ta n o w ie n i a L Praw o k a n o n ic z n e ,

r y t u a l i ś c i , b re w ia ­ r z e

E T e o lo g ia i d z i e ł a r e ­ l i g i j n e

M H i s t o r i a pow szech n a F W iadom ości

N G e o g r a f ia a / g e o g r a f i a

0 H i s t o r i a p o ls k a b / h i s t o r i a po w szechna c / h i s t o r i a s z e r e g u

k ra jó w i osób d / h i s t o r i a p o ls k a

i p ism a o r z e c z a c h

p o l s k i c h

- n -

o d . t a b . 2.

B i b l i o t e k a P ija r ó w

R adom skich B i b l i o t e k a S z k o ły

P ł o c k ie j

D z i a ł Nazwa d z i a ł u Dżin Nazwa d z i a ł u

P P ism a p e rio d y c z n e H Pi3m a p e r io d y c z n e Q H i s t o r i a K o ś c io ła 1 P ism a u l o t n e i k s i ą ż ­

k i w ró ż n y c h p r z e d ­ m io ta c h

E P o le m ic y , p i s a r z e t r a k t u j ą c y o r e l i g i i

K R ękopism a

5 S t a r o ż y t n o ś c i i mi­

t o l o g i a

T Mapy, p l a n y , f ig u r y T H i s to r y c y n a t u r a l n i ,

a g ro n o m o w ie, k u ch a­

r z e , medycy

a / mapy w a t l a s i e A b / mapy w. a t l a s i e B c / mapy w a t l a s i e C U M a te m a ty c y , f i z y c y ,

chem icy

a / o d d z ie ln e w te c e

W F ilo z o f o w ie e / p la n y wojskowe

X K a z n o d z ie je f / r o b o ty r ę c z n e

Y A s c e ty c y g / f i g u r y rysow an e

Z T eo lo g ow ie Ł D u p lik a ty

A Żywoty ś w ię ty c h M D e fe k ty

b i e g a k o n se k w e n tn ie « N ie k tó r e d z i a ł y o b e jm u ją obydwa r o d z a j e p i ś ­ m ie n n ic tw a , a p o n a d to n i e ma w yraźn eg o p o d z ia ł u n a t e dwa r o d z a j e l i t e r a t u r y . Z p o ró w n a n ia system ów k l a s y f i k a c j i z b io ró w : ra d o m s k ie ­ go i p ło c k ie g o w y n ik a , że u k ła d K a j e ta n a M orykoniego b y ł b a r d z i e j p r z e j r z y s t y i l o g i c z n y . Nie z n a cz y t o , że s y s te m k l a s y f i k a c j i z b io ­ rów w b i b l i o t e c e p ija r ó w b y ł system em n ie o d p o w ie d n im . Nie b y ł on bowiem p ozbaw iony znam ion n o w o c z e s n o ś c i. T o , i ż n a p ierw szy m m i e j s c u u w z g lę d n io n o s ło w n ik i 1 e n c y k lo p e d ie , potem l i t e r a t u ­

r ę p i ę k n ą , p raw o , h i s t o r i ę , a d o p i e r o n a końcu t e o l o g i ę w y s ta w ia p ija r o m radom skim p o c h le b n ą o p i n i ę . B l i ż s z a a n a l i z a in w e n ta r z y po­

z w a la s t w i e r d z i ć , że w ew n ątrz p o s z c z e g ó ln y c h d z ia łó w b r a k p o rz ą d ­

ku i k o n s e k w e n c ji. P rz e d e w sz y stk im n i e z a sto s o w a n o a n i a l f a b e ­

ty c z n e g o , a n i c h r o n o lo g ic z n e g o u k ła d u . K s i ą ż k i w pisyw ano t a k , j a k

n a p ły w a ły one do b i b l i o t e k i , c z y l i w edług n u m e r a c ji b i e ż ą c e j / n u -

m erus c u r r e n s / . W w i e lu p rz y p a d k a c h t o samo d z i e ł o w y s tę p u je w

ró ż n y c h te m a ty c z n ie d z i a ł a c h .

15

IV« G rom adzenie i u z u p e ł n i a n i e z b io ró w

Nie d y s p o n u ją c o d p o w ie d n ią i l o ś c i ą ź r ó d e ł do d z ie jó w b i b l i o ­ t e k i f n i e możemy ja s n o o k r e ś l i ć , w j a k i sp o s ó b u z u p e łn ia n o z b io ­ r y . P r z y p u s z c z a ć n a l e ż y , że głównym sposobem p o w ię k s z a n ia b i b l i o ­ t e k i b y ły z a k u p y . Tą d r o g ą d o s t a ł a s i ę t u w ię k s z o ś ć k s i ą ż e k . P i e ­ n ią d z e n a t e n c e l u z y s k iw a l i z a k o n n ic y z o p ł a t s z k o ln y c h , s p r z e ­ d aży d u b le tó w , dochodów z m a ją tk u k l a s z t o r n e g o o r a z z a p isó w i d a­

ro w iz n m a ją tk o w y c h . Nie u l e g a w ą t p l i w o ś c i , co z d a ją s i ę p o t w i e r ­ d zać n o t k i p r o w e n ie n c y jn e , że c z ę ś ć z b io ró w p o c h o d z ił a z darów od osób t a k ś w i e c k i c h , j a k 1 z a k o n n y c h . S z c z e g ó ln ie w ie le d o s t a ł o s i ę w sp a d k u po z m a rły c h z a k o n n ik a c h . N ie w ie lk a c z ę ś ć k s i ą ż e k do­

s t a ł a s i ę t u ja k o p r z y d z i a ł y w ła d z o św ia to w y c h . Tak b y ło n p . po ro k u 1 8 1 5 , k ie d y mimo p r z e k s z t a ł c e n i a gim nazjum w “ S z e ś c io k la s o w ą S z k o łę W ojewódzką K s ię ż y P i j a r ó w “ , K o m isja W ojewództwa S an d o m ier­

s k ie g o i K o m isja Wyznań R e l i g i j n y c h i O ś w ie c e n ia P u b lic z n e g o o to ­ c z y ły j ą t r o s k l i w ą o p i e k ą , z a o p a t r u j ą c placó w kę w pomoce naukowe i k s i ą ż k i . Po n ieudan y m z ry w ie 1831 r o k u , r z ą d r o s y j s k i z a czynny u d z i a ł w ie lu n a u c z y c i e l i i u cz n ió w zam knął S z k o łę Wojewódzką K s ię ­ ży P i j a r ó w , tw o r z ą c n a j e j m ie js c e M ęskie Gimnazjum Rządowe. W tym momencie n a s t ą p i ł k o n ie c o ś w ia to w e j d z i a ł a l n o ś c i zakonników i k r e s i s t n i e n i a b i b l i o t e k i p i j a r s k i e j ja k o b i b l i o t e k i s z k o l n e j . P r z e s t a ­ ł a ona p e ł n i ć f u n k c j ę b i b l i o t e k i n a u k o w e j, gdyż w w a ru n k a ch s z k o ­ ł y r o s y j s k i e j k s i ę g o z b i ó r j e j n i e b y ł d o sto so w an y do wymogów chw i­

l i . S t a ł a s i ę b i b l i o t e k ą k l a s z t o r n ą . Z m n ie js z y ła s i ę l i c z b a j e j c z y te ln i k ó w , p r z e z co s t a ł a s i ę k s ię g o z b io re m m n ie j u ż y te c z n y m , c h o c ia ż do k o ń c a zakupywano do n i e j w c ią ż nowe k s i ą ż k i , o czym ś w ia d c z ą w j e j z b io r a c h b ie ż ą c e w ydaw nictw a XIX—w ie c z n e .

V„ A n a liz a i l o ś c i o w a z b io r u

J a k j u ż s tw ie r d z o n o w y ż e j, b i b l i o t e k a p i j a r s k a , w ro k u 1858 l i c z y ł a 2710 p o z y c j i w ponad 3900 w o lu m in a c h . O prócz t e g o , i s t n i a ­ ł a n i e w i e l k a b i l i o t e c z k a k o ś c i e l n a , w k t ó r e j b y ło 12 r ó ż n y c h k s i ą ­ ż e k , t j . m sz a łó w , e w a n g e lia r z y i t p . B i b l i o t e k a głów na w z r a s t a ł a w raz z k o le g iu m i s ł u ż y ł a je g o p o trz e b o m . T o te ż w p lacó w ce t e j n i e b y ło p ra w ie in k u n a b u łó w , a 2 p o z y c je XV—w ie c zn e t o r ę k o p i s y .

Za t o s z c z e g ó l n i e w ie le b y ło druków X V II - i X V T II-w iecznych., Można

o k r e ś l i ć t e n k s i ę g o z b i ó r ja k o barokow o—o ś w ie c e n io w y , w ię c , ja k

w ykaże d a l s z a a n a l i z a , dużo b y ło w n i e j d z i e ł k lasy k ó w l i t e r a t u ­ r y , s z c z e g ó l n i e a n t y c z n e j . S łu ż y ły one r e a l i z a c j i p ro g ra m u nau­

c z a n i a i w ychow ania w y ty c z o n eg o p r z e z "U staw y s z k o ln e " S t a n i s ł a ­ wa K o n a r s k ie g o , R zecz j a s n a , i s t n i e n i e t a k w i e l k i e j i l o ś c i wy­

daw nictw X V II - i X V III-w ie o z n y c h uwarunkowane b y ło m o ż liw o ś c ia m i nabyw czym i, a w ię c w i e l k o ś c i ą p r o d u k c j i i sto su n k o w o n i s k ą c e n ą , S ta n k s i ę g o z b i o r u p i j a r s k i e g o z u w z g lę d n ie n ie m c h r o n o l o g i i d ru — ków i l u s t r u j e t a b e l a 3 15 ,

- 16 -

T a b e l a 3

Symbol

d z i a ł u Nazwa d z i a ł u

C z a s o k re s d ru k u d z i e ł a

XV XVI XVII X V III XIX

A S ło w n ik a rz e - 8 9 20 4

B P o e c i 1 12 >2 53 26

C Rom anse, p o w ie ś c i - - - 16 16

D G ra m a ty k i 1 5 33 49

E Mówcy - 14 12 30 11

F R e to ro w ie 1 9 11 23 6

G E p i s t o l o g r a f i - cJ 6 7 1

H Prawo i u rz ę d y k r a j owe

— 4 5 27 19

I Pism o ś w ię te - 13 16 24 12

K O jco w ie K o ś o io ła 1 6 1 - 2

L Prawo k o n o n ic z n e - 17 31 52 12

M H i s t o r i a pow szech n a - 18 44 63 39

N G e o g r a f ia - 4 9 25 32

0 H i s t o r i a p o l s k a - 3 14 38 34

P P ism a p e rio d y c z n e - - - 10 57

Q H i s t o r i a K o ś c io ła - 3 9 12 16

R P o le m ic y - 4 10 17 12

S S t a r o ż y t n o ś c i ,

m i t . - 2 2 3 2

T H is to r y c y n a t u r a l n i - 24 13 24 38

U M a te m aty c y , f iz y c y - 2 9 38 16

W F ilo z o f o w ie J- 32 46 57 19

X K a z n o d z ie je - 5 86 94 16

Y A s c e ty c y - 15 76 91 13

Z T eo lo g o w ie - 19 56 48 9

A Żywoty ś w ię ty c h — 1 5 14 2

Razem 3 221 507 819 4 6 3 16

J a k w y n ik a z t a b e l i , b y ł t o k s i ę g o z b i ó r s k ł a d a j ą c y s i ę g łó w n ie z druków w ydanych w XVII i X V III wieku,,

Ciekawe b y ło b y z e s t a w i e n i e dpuków pod w zględem j ę z y k a i prow e­

n i e n c j i » N i e s t e t y z e s t a w i e n i a t a k i e g o n i e można s p o r z ą d z i ć , gdyż n i e p o z w a la ją n a t o n ie d o k ła d n e z a p is y w in w e n ta rz a c h » Raz bowiem sto so w a n o z a p is y w j ę z y k u , w k tó ry m d z i e ł o z o s t a ł o w ydane, innym znów raz e m z z a s to s o w a n ie m t r a n s l i t e r a c j i bądź p r z e k ł a d u . Z p o - b ieżn y o h . o b l i c z e ń w y n ik a , że w ię k s z o ś ć k s i ę g o z b i o r u s ta n o w iły d r u k i ł a c i ń s k i e . N io d z iw n e g o , w szak ł a c i n a n a d a l b y ł a ję z y k ie m K o ś c i o ła i l u d z i w y k s z ta ło o n y c h . Choć w s z k o ła c h p i j a r s k i o h wyz­

n a c z o n o j e j z u p e łn i e in n ą r o l ę n i ż w t r a d y c y j n e j s z k o le k l a s z t o r ­ n e j , t o je d n a k n i e z n a c z y , że zrezy g n o w an o c a łk o w ic ie z dawnych a m b i c j i 1 d ą ż e ń do l i t e r a o k i e g o w y k s z t a ł c e n i a m ło d z ie ż y w ję z y k u C y cero n a i W e rg ile g o . Na d ru g im m ie js c u p o s ta w ić n a le ż y ję z y k p o l s k i , k t ó r e g o r o l a w n a u c z a n iu i w ychow aniu m ło d z ie ż y w k o l e ­ g i a c h p i j a r s k i c h b y ł a b a rd z o pow ażn a. S poro b y ło t e ż d z i e ł w j ę ­ zyku f r a n c u s k im i n ie m ie c k im .

D ru k i z n a jd u j ą c e s i ę w a n a liz o w a n e j t u b i b l i o t e c e p o c h o d z iły ze w s z y s tk ic h n ie m a l ośrodków w ydaw niczych, s z c z e g ó l n i e F r a n c j i / m . i n . P a r y ż a , L i o n u / , N iem iec i W łoch.

- 17 -

V I. Z a w a rto ś ć t r e ś c i o w a k s i ę g o z b i o r u

A n a liz ę z a w a r t o ś c i t r e ś c i o w e j b i b l i o t e k i p i j a r s k i e j p r z e p r o ­ wadzono z zachow aniem p r z y j ę t e g o w k s ię g o z b i o r z e s y s te m u k l a s y f i ­ k a c y jn e g o , t y l k o w w y ją tk o w y c h p rz y p a d k a c h g r u p u ją c pewne d z i a ł y . A — S ło w n ik a rz e

W d z i a l e ty m , lic z ą c y m w 1858 r o k u 68 p o z y c j i w 79 e g z em p la ­ r z a c h , z n a jd u je m y s z e r e g d y k c jo n a r z y i le k sy k o n ó w . S p o śró d n i c h , na p ierw szy m m ie js c u n a le ż y p o s ta w ić c i e s z ą c y s i ę w i e lk ą p o p u l a r ­ n o ś c i ą w X V II-w ie c z n e j E u ro p ie s ło w n ik Ambrożego G a le p in o , w k t ó ­ rym w y j a ś n i ł on z n a c z e n ie słów ł a c i ń s k i c h , p o s łu g u j ą c s i ę p r z y ­ s ło w ia m i i s e n te n c ja m i z a c z e r p n i ę ty m i z a u to ró w a n ty c z n y c h lu b k o ś c i e l n y c h . S ło w n ik t e n , m ający c h a r a k t e r e n c y k l o p e d i i , w znaw ia­

ny b y ł w i e l o k r o t n i e i w zbogacany zarów no w pod staw o w ej c z ę ś c i ł a ­ c i ń s k i e j , j a k i w c z ę ś c i z a w i e r a j ą c e j o d p o w ie d n ik i w y ra z o w o -z n a - czen io w e w in n y c h j ę z y k a c h . W zbogacany i w c ią ż rozbudow ywany do­

s z e d ł ów s ło w n ik do 1 1 - ję z y c z n e j e d y c j i , w k t ó r e j sw o je m ie js c e

- 18 -

z n a l a z ł t a k ż e ję z y k p o l s k i . W edług z a p i s k i b i b l i o g r a f i c z n e j K r z y s z t o f a S a n d i u s a , a u to re m c z ę ś c i p o l s k i e j b y ł s o c y n i a n i n P i o t r M ąozyń sk i 17 . Do r o k u 1779 s ło w n ik C a le p in a w znaw iany b y ł p r z e s z ł o 200 r a z y , n a j c z ę ś c i e j w o f ic y n a c h W e n e c ji, P a r y ż a , B a z y le i i L i o - n u . W b i b l i o t e c e p ija r ó w ra d o m s k ic h spotykam y k i l k a w ydań ,, spo­

ś r ó d k t ó r y c h n a uwagę z a s ł u g i w a ło 1 1 - ję z y c z n e w y d an ie z 1590 r o ­ ku o r a z b a z y l e j s k i e z 1605 p t . " D i c t i o n a r iu m L a tin u m " .

Na d ru g im m ie js c u p o s ta w ić n a le ż y " T h é s a u r u s P o lo n o - L a t in o - G recu s s e u p ro m p tu a riu m l i n ą u e l a t i n a e e t g r e c a e P o lo n o ru m u s u i accom odatum " G rz e g o rz a K n a p s k ie g o . J e g o d z i e ł o b y ło n a jw ię k sz y m o s ią g n i ę c i e m p o l s k i e g o s ło w n ik a r s tw a XVII w iek u i c a ł e j doby s t a r o p o l s k i e j . P i j a r z y z a k u p i l i s z e r e g wydań K a n p s k ie g o , w tym w ydanie p ie r w s z e t e g o d z i e ł a , k t ó r e g o d ru k a rz e m b y ł C e z a ry . Uka­

z a ło s i ę ono w K rakow ie w 1621 r o k u . Z n ajdu jem y t u t a k ż e d ru g ą e d y c ję te g o s ło w n ik a , k t ó r a w ydana z o s t a ł a j u ż po ś m i e r c i a u t o r a w 1643 ro k u p t . "Synoniraa s e u d i c t i o n a r i u m P o lo n o — L a tin u m ex T h e s a u ro G r e g o r i i C n a p ii c o l l e c t u m " . Z n aczn a i l o ś ć d y k c jo n a r z y K n a p sk ie g o n i e d z iw i w s p ó łc z e s n e g o c z y t e l n i k a , gdyż s ło w n ik t e n b y ł podstaw ow ą k s i ą ż k ą we w s z y s tk io h s z k o ła c h pod k o n ie c X V III w ie k u . K ito w ic z n p . n i e r o z s t a w a ł s i ę z t ą k s i ą ż k ą n i g d y , podob­

n i e j a k M ic k ie w ic z , S ie n k ie w ic z czy Ż ero m sk i n i e r o z s t a w a l i s i ę ze s ło w n ik ie m S .B . L in d e g o 1 fi .

Godny o d n o to w a n ia j e s t "Nowy d y k c jo n a r z , t o j e s t mownik p o l s k o - f r a n c u s k o —n ie m ie c k i" M ic h a ła Abrahama T o tz a o r a z " D i c t i o ­ n n a i r e de l^A kadem ie F r a n ç a i s e " .

O prócz d o m in u ją c e j ł a c i n y , p i j a r z y d ą ż y l i do o p an o w an ia j ę z y ­ ków n o w o ż y tn y c h . D la te g o spotykam y t u le k s y k o n y i d y k c jo n a r z e , o p ró c z ł a c i ń s k o - p o l s k i c h i p o l s k o - ł a c i ń s k i c h , ł a c i ń s k o - n i e m i e c - k i e , ł a c i ń s k o - f r a n c u s k i e , f r a n c u s k o - w ł o s k i e , a t a k ż e s ło w n ik i do n a u k i języków n ie m ie c k ie g o i f r a n c u s k i e g o .

Z p o l s k i c h w ydaw nictw e n c y k lo p e d y c z n y c h z n a jd u je m y w k s ię g o ­ z b io r z e "Nowe A ten y" B .J . C h m ie lo w sk ie g o , b ę d ą c e p rzejaw em ś w ia ­ dom ości i m e n t a ln o ś c i s p o łe c z e ń s tw a s z l a c h e c k i e g o doby s a s k i e j , o r a z I . K r a s ic k i e g o " Z b ió r p o t r z e b n i e j s z y c h w ia d o m o ś c i" .

K o le k c ję sło w n ik ów zg rom ad zo n ych w b i b l i o t e c e p i j a r s k i e j oce­

n i ć n a le ż y b a rd z o w y so k o , gdyż n a i c h p o d s ta w ie u c z n io w ie m o g li

opanować zarów no ł a c i n ę , j a k i j ę z y k i n o w o ż y tn e . Mankamentem j e s t

b r a k " E n c y k lo p e d ii f r a n c u s k i e j " D i d e r o t a i d 'A l a m b e r ta .

19 - B - P o e c i

J e s t t o j e d e n z b o g a ts z y c h d z ia łó w b i b l i o t e k i /2 2 5 p o z y c j i w 253 e g z ./® Podstaw ow ą je g o c z ę ś ć s ta n o w ią d z i e ł a s t a r o ż y t n y c h k lasy k ó w l i t e r a t u r y p i ę k n e j , a w ię c O w id iu sz a / m . i n . "M etam orfo—

zy n/ , H o ra c e g o , W e r g i li u s z a / ’’E n e id a ”/» E u r y p id e s a / ’’T r a g e d i e ”/ , Homera / ’’I l i a d a ” i " O d y s e a " /, L u can a / " P h a r s a l i a " / , S e n e k i /" T i’a—

g e d i e " / , A n a k r e o n ta , T e r e n c j u s z a / " L i r y k i ”/ , H e z jo d a /m . i n . ’’Ope­

r a " / i w i e lu in n y c h . Z n ajd u jem y t u d z i e ł a w i e lu p o l s k i o h p o e tó w , a w ię c J . K ochanow skiego / " P s a ł t e r z Daw idów ", " T re ­ n y" , " P r a s z k i " , " P i e ś n i " / , I . K r a s ic k i e g o / " D z i e ł a p o e ty c ­ k i e " / , W. P o t o c k ie g o , M.K® S a rb ie w s k ie g o /" L y r ic o r u m l i b r i t r e s " / . K. J a n i o k i e g o / " P o e m a t a " / , S z . Szymonowioa / " S i e ­ l a n k i " / , W. B o g u sła w sk ie g o / ’’D z i e ł a d ra m a ty c z n e ”/ , S t . Trem­

b e c k ie g o , A. F e l i ń s k i e g o , P r . D. K n ia ź n in a / ’’P o e z j e ”/ , P r . W ężyka, J . P . W o ro n icza / " P o e z j e " , " ś w i ą t y n i a S y b i l l a " , "Poe—

m ata h i s t o r y c z n e " / , J . K o rz e n io w sk ie g o / " T e a t r p o l s k i " / , A. M a lc z e w s k ie g o , T. L e n a r to w ic z a / " L i r e n k a " i " Z a c h w y c e n i" /, M.

G o sła w sk ie g o / " P o e z j e ”/ , A .E . Odyńca / " F e l i c y t a c z y l i m ęc z e n n ic y K a r t a g i n y " / i J u l i u s z a S ło w a c k ie g o / " P o e z j e i p o w i e ś c i " / . Są w śród n i c h w ydaw nictw a k lasy k ó w l i t e r a t u r y p o l s k i e j i poetów d z i ś

ju ż z u p e łn i e z a p o m n ia n y c h , j a k J . P . K ró lik o w s k i i A. Ż d ż a r s k i . W d z i a l e tym n i e z a b r a k ło t a k ż e utworów l i t e r a t u r y z a c h o d n io ­ e u r o p e j s k i e j , k t ó r ą r e p r e z e n t u j ą m .i n . M o l i e r , W o lte r i W. Hugo.

G — Romanse 1 p o w ie ś c i

Ten d z i a ł l i t e r a t u r y p i ę k n e j n i e b y ł p r z e z p i ja r ó w s z c z e g ó l ­ n i e doceniany® T o te ż w omawianym t u k s i ę g o z b i o r z e re p re z e n to w a n y j e s t p r z e z n i e w i e l k ą l i c z b ę p o z y c j i k s ią ż k o w y c h , gdyż t y l k o p r z e z 5 9 . O tw ie ra go p i ę ć p o w ie ś c i s z k o c k ie g o p o e ty i p o w i e ś c i o p i s a r z a W a lte r a S c o t t a " R o z b ó jn ik " , " A s t r o l o g " , " P u r y t a n ie s z k o d z e y " , "Dok­

t o r sp o w ie d n ik ie m " i " L e o n id a c z y l i s t a r a S u re n n y " - utw orów c i e ­ s z ą c y c h s i ę zapew ne w ie lk ą p o c z y tn o ś c ią w śród m ło d z ie ż y ze w z g lę ­ du n a p l a s t y k ę , r e a l i z m i w a r t k i to k o p o w ie ś c i. Są t u "P rzy g o d y T elem acha" — p o w ie ść p e d a g o g ic z n a P e n e lo n a j e s z c z e w ję z y k u f r a n ­ c u sk im , gdyż w ję z y k u p o ls k im u d o s tę p n io n o j ą c z y te ln ik o m d o p ie r o w 1750 r . Godne o d n o to w a n ia s ą " P rz y p a d k i I d z i e g o B la s a " A.R.

L e s a g e 'a o r a z " T y s ią c d n i i je d e n " - z b i ó r b a ś n i a r a b s k i c h z n a­

ny ch pod t y tu ł e m " T y s ią c i je d n a n o c" lu b " B a ś n i z t y s i ą c a i j e d ­

n e j n o c y " . P o l s k i c h p i s a r z y r e p r e z e n t u j ą t u J . I . K r a s z e w s k i, D.M.

20 -

K r a je w s k i , K® z T a ń s k ic h H offm anow a, S. R zew uski i Ł . G o łę b io w sk i«

N a j l i c z n i e j r e p r e z e n to w a n y j e s t p ie r w s z y z w y m ien io n y ch t u p i s a - r z y , k t ó r e g o p o w ie ś c i " L a t a r n i a c z a r n o k s i ę s k a ’1, "K a w a ler m a l ta ń ­ s k i " , " H i s t o r i a g łu p s tw a " i "Rok o s t a t n i p a n o w a n ia Zygm unta I I I "

c i e s z y ł y s i ę z a in te re s o w a n ie m « C iekaw e, że w śród p o w ie ś c i n i e z n a jd u je m y " M ik o ła ja D o ś w ia d c z y ń sk ie g o przypadków " Ig n a c e g o K r a ­ s i c k i e g o , d z i e ł a , k t ó r e z a p o c z ą tk o w a ło ro zw ó j n o w o c z e sn e j p o w ie ś­

c i p o l s k i e j . B io r ą c pod uwagę n i e c h ę tn y s to s u n e k do l i t e r a t u r y ro zry w k o w ej daw nych m o r a lis tó w i pedagogów , t ę n i e w i e l k ą k o l e k c j ę b e l e t r y s t y k i można o c e n ia ć ja k o w y raz n o w o c z e s n o ś c i k s ię ż y p i j a ­ rów .

D - G ra m a ty k i i c h r e s t o r n a ti e

Wśród d z i e ł z t e g o z a k r e s u n a p ierw szy m m ie js c u p o s ta w ić n a­

l e ż y p r a c e O n u fre g o K o p c z y ń s k ie g o , p i j a r a , k t ó r y z p o l e c e n i a Ko­

m i s j i E d u k a o ji N arodow ej o p ra c o w a ł g ram a ty k ę ję z y k a p o l s k i e g o i ł a c i ń s k i e g o z a ap ro b o w a n ą w r o k u 1778 do s z k ó ł n a ro d o w y c h , a opu­

b lik o w a n ą w l a t a c h 17 7 8-1 78 3 p t . "G ram atyka d l a s z k ó ł narodow ych w t r z e c h c z ę ś c i a c h , d l a k l . I - I I I " . Widać p o d r ę c z n i k i t e b y ły używane w s z k o le p ija r ó w r a d o m s k ic h , s k o ro w j e j k s i ę g o z b i o r z e by­

ł o 5 e g z e m p la rz y t e j k s i ą ż k i . W 1785 r . o g ł o s i ł 0 . K o p c z y ń sk i

"U k ład g r a m a ty k i d l a s z k ó ł naro do w y ch z d z i e ł a j u ż s k o ń c z o n e g o wy- c i ą g n i o n y " , k t ó r y t a k ż e w 4 e g z e m p la rz a c h n a b y to d l a p o t r z e b s z k o ­ ł y . Z ak u p io n o t e ż wydane w 1807 ro k u " E s s à i de g ram m aire p o l o n a i s e p r a c t i q u e e t r a i s o n n e e . P o u r l e F r a n ç a i s " , a t a k ż e l i c z n e gram a­

t y k i do n a u c z a n ia języków k la s y c z n y c h : ł a c i n y / z osław ionym Aiwa—

rem n a c z e l e / , g r e k i o r a z języków n o w o żytnych - n i e m ie c k i e g o , f r a n c u s k ie g o i i n .

VÍ ro k u 1808 u k a z a ł a s i ę p r a c a 0 . K o p c z y ń sk ie g o "P o praw a b ł ę ­ dów w m ów ionej i p i s a n e j mowie p o l s k i e j " . D o p a trz o n o s i ę w n i e j u s t e r e k i n ie d o p ra c o w a ń . J ó z e f M ro z iń s k i o g ł o s i ł w 1822 r . " P ie rw ­ s z e z a sa d y g r a m a ty k i ję z y k a p o l s k i e g o , w k t ó r e j u s i ł o w a ł u j ą ć f o ­ n e ty c z n y s y s te m i r o l ę f u n k c j o n a ln ą g ł o s e k i i c h wymian we f l e k s j i N ie p r z y c h y ln a r e c e n z j a k s i ą ż k i s k ł o n i ł a a u t o r a do o d p o w ie d z i na r e c e n z j ę . R e c e n z ja z n a l a z ł a s i ę w b i b l i o t e c e , choć b r a k w n i e j by­

ł o d z i e ł a , k t ó r e k r y ty k ę w y w o ła ło . Na m a r g in e s ie d o d a jm y , że c z ł o ­

w ie k ie m , k t ó r y d o j r z a ł n i e d o s t a t k i p ra c y 0 . K o p c z y ń s k ie g o , b y ł

w ła ś n ie J ó z e f M r o z iń s k i .

21 E - Mówcy

P - R e to ro w ie

I s t n i e n i e a ż dwu d z ia łó w p o św ię c o n y c h wzorom wymowy d o b i t n i e św ia d cz y o ty m , j a k p ija r o m z a l e ż a ł o n a p i ę k n i e mowy o j c z y s t e j s k a ż o n e j barokowym g a d u lstw e m , z a c ie m n ia ją c y m t r e ś ć w y ra ż a n e j my­

ś l i . D o c e n ia ją c wagę s z t u k i p ię k n e g o m ó w ien ia w k u l t u r z e s p o ł e ­ c z e ń s tw a , p i j a r z y n a d a l i j e j nowy w ym iar. P rz e d e w sz y stk im s t a ­ w i a l i p r z e d w y p ow iedziam i językow ym i f u n k c ję u t y l i t a r n ą / j a s n o ś ć m y ś l i , z w i ę z ł o ś ć , l o g i c z n o ś ć , c z y s t o ś ć , a nade w s z y s tk o o s o b i s t e z a a n g a ż o w a n ie /. T o w a rz y sz y ł tem u p rog ram k s z t a ł t o w a n i a postaw y m o ra ln e j i o b y w a t e l s k i e j , w k tó ry m p e r s w a z ja p o z o s t a j e w praw dzie je d n ą z n a jw a ż n i e js z y c h m etod o d d z ia ły w a n ia , a l e fu n k cjo n o w ać ma p r z e z z w ró c e n ie uw ag i n a rz e o z o w o ść a rg u m en tó w , l o g ic z n o ś ć to k u dowodu, z h a rm o n iz o w a n ie s t y l i s t y k i w ypow iedzi z j e j p rz e d m io te m , s y t u a c j ą i o so b ą a d r e s a t a . S z t u k i t e j m i e l i s i ę u c z n io w ie u czyć w o p a r c i u o w zo rce s t a r o ż y t n e C ic e r o n a , I z o k r a t e s a , C e z a ra , Tu- c y d y d e s a , S a l u s t i u s z a , L iw iu s z a ,. T a c y ta , S e n e k i i t p . I c h d z i e ł a s ta n o w ił y w ię k s z o ś ć p o z y c j i t y c h d z ia ł ó w . Z godnie z

z a le c e n ia m i S t . K o n a r s k ie g o , w b i b l i o t e c e z n a jd o w a ły s i ę t e ż wzo­

ry mów p o l s k i c h , n a p r z y k ł a d z i e k t ó r y c h u c z n io w ie m i e l i w y ra b ia ć s t y l o j c z y s t y . B yły t u w ię c : S am u ela W ysockiego " O r a t o r P o lo n u s " ; S t a n is ł a w a W itw ic k ie g o "A brys d o c z e s n e j s z c z ę ś l i w o ś c i " , "Mowy s e j ' mowę" i t p .

G - E p i s to l o g r a f o w i e

Obok s z t u k i o r a t o r s k i e j , p i j a r z y w ie le m ie js c a p o ś w i ę c a l i ćwi czeniom s t y l i s t y c z n y m , s p ro w a d z a ją c j e g łó w n ie do p i s a n i a l i s t ó w . L i s t y bowiem c i e s z y ł y s i ę u z n a n ie m i w z i ę t o ś c i ą w e p o ce O św iece­

n i a , gdyż p e ł n i ł y w ie le w ażnych f u n k c j i w ż y c iu l i t e r a c k i m i k u l­

tu ra ln y m s p o łe c z e ń s t w a . Były n i e t y l k c ś ro d k ie m wymiany m y ś l i , s ty m u la to re m ż y c i a , a l e t a k ż e c z y n n ik ie m u r a b i a n i a o p i n i i s p o ­ ł e c z n e j w s to s u n k u do pewnych k o n k r e tn y c h s p ra w , d z i e ł ozy o só b . Podstawowym wzorcem b y ły t u l i s t y C y cero n a i P l i n i u s z a . Wśród

z n a jd u ją c y c h s i ę w b i b l i o t e c e p i j a r s k i e j p o z y c j i e p i s t o l o g r a f i c z - n y c h , uwagę z w ra c a o św iecen io w y l i s t o w n i k S. S zy m ań sk ie g o : "Wzory b i l e t ó w , l i s t ó w i m em oriałów " wydany w W arszaw ie w 1784 r o k u . Od­

notow ać t e ż w a r to " L i s t y J a n a I I I S o b ie s k ie g o k r ó l a p o l s k i e g o " .

22 - H - Prawo i u r z ą d z e n i a -krajow e

Poważne z a s ł u g i p o ł o ż y l i p i j a r z y ja k o a u t o r z y z b io ró w bądź p o d rę c z n ik ó w p ra w a . N a le ży t u w ym ienić S t a n i s ł a w a K o n a rs k ie g o ? k t ó r e g o z a s ł u g ą b y ło r o z p o c z ę c i e /w r a z z J ó z e fe m A. Z a łu s k im / wy­

d a w a n ia pom nikow ego, p e łn e g o z b i o r u praw p o l s k i c h i u s ta w sejm o­

wych -" V o lu m in a le g u m " , M a c ie ja P o g i ę ł a , k t ó r y ja k o p ie r w s z y w P o ls c e o p ra c o w a ł z b i ó r praw a m ię d z y n aro d o w e g o , 6-tomowy "Codex d i p l o m a t i c u s R eg n i P o l o n ia e e t M agni D u c a tu s L i t h u a n i a e " ; P. Ober- m e i e r a , W. S k r z e t u s k ie g o i P . S i a r c z y ń s k ie g o - wydawców 6 -tom o w s-

go z b i o r u p ra w , zwanego w h i s t o r i i praw a "W ielkim z b io re m p i j a r s ­ kim ” .

P o n a d to p i j a r z y , d o o e n ia j ą c z n a c z e n ie z n a jo m o ś c i praw a w ży­

c i u s p o łe c z n y m , w p r o w a d z ili j e do program ów n a u c z a n i a w sw o ic h s z k o ł a c h . U w a ż a li bow iem , że " w ie lk ą p r z y s ł u g ę p r z y n i e s i e t e n za­

k ł a d , j e ż e l i . . . b ę d z ie s i ę w y k ła d a ło w k l a s a c h ; p i e r w s z e j i d ru ­ g i e j / p o / r e t o r y c e r z e t e l n e p o d staw y o j c z y s t e g o praw a p u b lic z n e g o i p o l i t y k i , po f i l o z o f i i z a ś z a sa d y o j c z y s t e g o praw a c y w iln e g o i praw a m ięd zy n aro d o w eg o ” 20 .

R e a l i z a c j ę t y c h z a ło ż e ń w aru n k o w ało p o s i a d a n i e w z b io r a c h b i b l i o t e c z n y c h o d p o w ie d n ic h p o d rę c z n ik ó w i d z i e ł naukow ych. W s z k o le r a d o m s k ie j b y ło i c h n i e w i e l e , gdyż t y l k o 62 p o z y c je , a l e b y ły t o d z i e ł a p o d staw o w e. M iędzy in n y m i W. S k r z e t u s k ie g o ’’Prawo p o l i t y c z n e n a ro d u p o l s k i e g o ” , T. O s tro w s k ie g o "Praw o c y w i ln e , a l b o s z c z e g ó l n e , n a ro d u p o l s k i e g o " - p ie r w s z e j p r ó b a u s y s te m a ty ­ z o w a n ia praw a p o l s k i e g o , H. S tro y n o w s k ie g o "N auka praw a p r z y r o ­ d z o n e g o , p o l i t y c z n e g o , e k o n o m ik i p o l i t y c z n e j i p raw a narodów " - d z i e ł a , w k tó ry m S tr o y n o w s k i, ja k o je d e n z n i e w i e l u ów czesny ch f il o z o f ó w praw a n a tu r y - u z a s a d n i a ł t e z ę , że podstawowym zad an iem p a ń s tw a j e s t o c h ro n a p rz y ro d z o n y c h praw c z ło w ie k a . W b i b l i o t e c e zgrom adzono t e ż p r a c e p ra w n ic z e g d a ń s z c z a n in a G .B» L e n g n ic h a , wy­

dawcy s e r i i " P o ln i s c h e B i b l i o t h e k " , a p o n a d to 3 e g z e m p la rz e "Kon­

s t y t u c j i 3 M aja", w s z y s tk i e " D z ie n n ik i Praw K r ó le s tw a P o l s k i e g o " ,

"K odeks N a p o le o n a" i w ie le in n y c h k s i ą ż e k z t e g o z a k r e s u . I - P ism o Ś w ię te i je g o tło m a c z e /

K - O jcow ie K o ś c i o ła

W dwóch t y c h d z i a ł a c h b y ło w sum ie 61 p o z y c j i , w śród k t ó r y c h

z n a jd o w a ły s i ę " S ta r y i Nowy T e s ta m e n t" w ję z y k u g r e c k im , n ie m ie c

kim i o c z y w iś c ie ł a c i ń s k i m , "E w a n g e lie i e p i s t o ł y " , " K r ó tk i wy­

- 23 -

k ł a d psalm ów D a w id a ", a t a k ż e p r a c e n i e k t ó r y c h ojców K o ś c i o ł a , j a k : św. H ie ro n im a , A u g u s ty n a , J a n a C h ry zosto m a i A m brożego.

L - Praw o k a n o n ic z n e

D z i a ł t e n , je d e n z o b s z e r n i e j s z y c h w k s i ę g o z b i o r z e , o b e jm u je 107 p o z y c j i w 147 e g z e m p la r z a c h , w tym z a le d w ie 7 w ję z y k u p o l s ­ k im . Z n a jd u ją s i ę t u d e k r e t y , k o n s t y t u c j e i a k t a s y n o d a ln e , u s t a ­ wy z a k o n n e , o p is y c e re m o n ii k o ś c i e l n y c h i t p . Wśród t y c h o s t a t n i c h n a uwagę z a s ł u g u j e « O p is a n ie obrządków r e l i g i j n y c h ” k s . P io tr o w s ­ k ie g o wydane w 1815 r .

M - H i s t o r i a pow szechna

L ic z b a k s i ą ż e k z n a jd u j ą c y c h s i ę w tym d z i â l e , a b y ło i c h 212 p o z y c j i w 333 to m a c h , w s k a z u je , że p i j a r z y r o z m iło w a li s i ę w h i s ­ t o r i i , s z c z e g ó l n i e s t a r o ż y t n e j . Żaden bowiem d z i a ł n i e j e s t t a k b o g a to r e p r e z e n to w a n y , j a k w ł a ś n ie h i s t o r i a p o w sz e c h n a . U pod­

s ta w t e g o z a i n t e r e s o w a n i a ”du g ra n d t o u t h i s t o r i q u e ” l e ż a ł o p r z e ­ k o n a n ie l u d z i e p o k i O ś w ie c e n ia , że k ażdy z okresów d z ie jo w y c h n a ­ le ż y ujmować ja k o c a ło ś ć i n t e g r a l n ą o b e jm u ją c ą lu d z k o ś ć w s k a l i c a ł e j P l a n e t y , w k t ó r e j n i e może być p o m in ię ty ż a d e n r e g i o n , ża­

d en l u d , ż a d n a k u l t u r a . W ta k im u j ę c i u n i e ma n a r o d u , k t ó r y n i e n a l e ż a ł b y do d z ie jó w p o w sz e c h n y c h , a p o d z i a ł n a b a rb a rz y ń c ó w i l u — dy c y w iliz o w a n e j e s t t y l k o p a rty k u la r n y m punktem w id z e n ia 21 • Wy­

razem t e j p e rs p e k ty w y j e s t a ż 7 e g z e m p la rz y " H i s t o r i a e u n i v e r s a ­ l i s " . J a k j u ż s t w i e r d z i l i ś m y , s z c z e g ó l n i e u p r z y w ile jo w a n a j e s t h i s t o r i o g r a f i a s t a r o ż y t n a , k t ó r ą r e p r e z e n t u j ą : H e ro d o t /" E p ito m e h i s t o r i a r u m " / , E u t r o p i u s z / " H i s t o r i a Romana cum v i t i s G raecorum I m p e r a to r u m " /, L iw iu s z / " H i s t o r i a R o m an a"/, C e z a r /" C o m m e n ta rii de b e l l o G a l l i c o " / , a d a l e j P l u t a r c h , F l o r u s , W a le r iu s z M axim us, P a u z a n i a s z , T a c y t, S a l u s t i u s z i w ie lu in n y c h . Z l i t e r a t u r y h i s t o ­

r y c z n e j X V II- i X V III—w ie c z n e j z n a jd u je m y t u d z i e ł a H o r a t i u s a T u- r s e l l i n u s a " H i s t o r ia r u m ab o r i g i n e mundi l i b r i d e c em ", Sam uela P u f f e n d o r f a "L ’ i n t r o d u c t i o n 1 h i s t o i r e g e n e r a le e t p o l i t i q u e de l ’ u n i v e r s " wydane w P a r y ż u w 1753 r . , M ik o ła ja L e n g le t du F re s n o y a a u t o r a " P r i n c i p e s de 1* h i s t o i r e p o u r l ’ e d u c a t io n de l a je u n e s s e "

/ P a r y ż 1 7 3 6 / i w ie lu , in n y c h . W arto odnotow ać c ie k a w y , moim

z d a n ie m , f a k t , że p i j a r z y n i e w a h a li s i ę kupować do swych

b i b l i o t e k k s i ą ż e k u c z o n y c h w olnom yślnyoh. j a k w ła ś n ie F re sn o y

czy W o lte r . F re sn o y z powodu p o stę p o w y ch m y ś li b y ł w ię ­