Biblioteka Warszawska, 1858, T. 1

3 ^ 3 l S 3

BIBLIOTEKA

WARSZAWSKA.

1 § 5 §. ^{7 A}

NOWA SERYA.

S T Y C Z E Ń . Z E S Z Y T X I I I .

W A R S Z A W A .

W D R U K A R N I G A Z E T Y C O D Z I E N N E J

prey ulicy Daiulowiczowskiej N° 617, w dawnźj Bibliotece Zyły^duch.

* i <(.u 1 8 5 8 .

OGÓLNEGO ZBIORU ZESZYT CCV.

w orn vi mmi.

BIBLIOTEKA

WARSZAWSKA.

P IS M O P O Ś W IĘ C O N E

NAUKOM, SZTUKOM I PRZEMYSŁOWI.

<| tvnw nV ) sitmłirrto» w niu*)ioł*( «rai JnriTitw x .inw rpJm b onloW

1858

MOWn A 'J(I a h , •

■ i i l i i w R l e i n r . t i t

NOWA SERYA. 25W

^2 /

Tom pierwszy. /

w a r s z a w a

.

W DRUKARNI GAZETY CODZIENNEJ,

przy ulicy Daniłowiczowultićj Nr. 617, w dawnej Bibliotec» Załuskich.

A a a T o u a i a

AH8WAS8flAW

9Mooąrwfeoq ^{o m b u}

.¡WO.Ifi/MaSHH I MOJiUTS« .M 02U A H

W oln o drukow ać, z warunkiem złożen ia w K om itecie C enzury, po ydrukow aniu, prawem przepisanej lic?by egzem plarzy.

W arszaw a, dnia 17 ( 2 9 ) grudnia 1 8 5 7 r.

Cenzor , R A D C A DWORTJ

I t a n i d a w i k i .

J f M t

A W OM

m o l '

A W A S 8 H A W

^UKyiaisooo ythsao lwiAJwiia w

O D R E D A K C Y I .

Pismo poznańskie Przyroda i 'przemysł, ze szla- chetnemi chęciami na obu polach przez siebie za godło przyjętych, pracujące, w numerze 34 z ro­

ku 1857 zamieściło gorącą odezwę do redakcyi Biblioteki Warszawskiej, o zajęcie się zbliżeniem i »jednoczeniem słownictwa chemicznego polskie­

go, dotąd przez różnych pisarzy i wykładają­

cych tę naukę, rozmaicie używanego lub przera­

bianego. Wezwanie to, w nader zaszczytnych dla redakcyi Biblioteki wyrazach podane, mo­

głoby samo stać się dla niej silną pobudką do usiłowań w doprowadzeniu do skutku ważnego dla nauki zadania, chociażby nie była powodo-

a

II

wana własnćm

o

i po­

żytku ustalenia słownictwa chemicznego. Prze­

świadczenie to już oddawna redakcyą kieruje, i jeszcze przed pięcią laty, zamierzywszy posłu­

żyć za pośrednika, dla wspólnego porozumienia się chemików naszych, przyłożyła czynnie rękę do dzieła tego, starając się podać ułatwienia w jej mocy będące, i stać się ogniskiem głównem, za którego pomocą, uczeni polscy mogliby przyjść do jedności coraz więcej pożądanej. Trudności na tej drodze napotkane, odezwa Przyrody i prze­

mysłu bardzo trafnie odgadła, przywodząc: że w ujednostajnieniu słownictwa chemicznego, „z je­

dnej strony występuje zamiłowanie mowy rodzin­

nej, dążące do wyrobienia słownictwa jak naj­

bardziej odpowiedniego duchowi języka i wyma­

ganiom nauki; z drugićj strony chęć odznaczenia się... co jest dążnością dla nauki zgubną“. Re- dakcya Biblioteki mogłaby jeszcze z nabytego doświadczenia dodać: że miłość własna żle zrozu-

miana, niemałe zajmuje miejsce w oddalaniu wzajemnóm, zdań ludzi badaniom łub zastosowa­

niom nauki poświęconych. Jednak błędem by­

łoby mniemać, tak jak wielu osobom powierzcho­

wnie rzeczy sądzącym zdawać się może, że tru­

dność dojścia do zgody co do słownictwa między chemikami polskiemi, l©^y wyłącznie w uprze­

dzeniach, lub bezzasadnym uporze pewnej ich

liczby. Jeiżeli gdzie, to w zadaniach naukowych,

a mianowicie w naukach przyrodzonych, wywo-

ni łujących spostrzeżenia pojedynczych badaczy, zdanie osobiste jest poszanowania godne i pomi­

jane być iiie możet Wszakże nauka i kraj mają prawo żądać, aby każde zdanie takie było uspra­

wiedliwieniem poparte i przed nieomylny areopag ogółu ludzi naukowych stawione. Kto tej pró- by wyrzeka się, opuszcza pole bez sławy; wcho­

dzi w rzęd najszkodliwszych w społeczeństwie naukowem ludzi bez zdania, obojętnych na po­

stęp nauki, a tylko w kółku swojego widzenia rzeczy zacieśniających się. Prawdziwy więc mi­

łośnik nauki po tein się poznaje, że dobro ogólne postępu, nad własne przenosi zdanie.

Już pierwsze usiłowania redakcyi Biblioteki Warszawskiej bez owocu nie pozostały, bo skut­

kiem licznych i sumiennych narad za jćj pośre­

dnictwem odbytych, był ogłoszony w r. 1853 Projekt do słownictwa chemicznego, podany przez mężów znanych z głębokiej nauki i ważnych w kraju zasług. Ze jednak do dzieła tego nie przystąpili wszyscy chemii oddający się , któ­

rzy do wspólnych narad wzywani byli, redakcya Biblioteki nie poczytywała jeszcze zamierzonego sobie celu za osiągnięty, i postanowiła stanowcze jego urzeczywistnienie zostawić dalszemu wyro­

bieniu, przez stopniowe uznanie dokonanej pracy, w świecie nauki krajowej. Od tego «zasu sło­

wnictwo chemiczne znakomitemu już poddane

zostało doświadczeniu: nietylko projekt z r. 1853

wszedł w użycie w wielu pismach, ale nadto po­

dane zostały do wiadomości publicznej i sądowi naukowemu przedstawione nowe w tej mierze prace w Krakowie, Poznaniu i Wilnie. Sądzi więc redakcja Biblioteki, że nadszedł już czas, w któ­

rym z tych wszystkich usiłowań, ostateczny wy­

padek będzie m ógł być wyprowadzony, i zamie­

rzyła na nowo przedsięwziąć starania, ażeby jej pośrednictwo w tej mierze użytecznem się stało.

Jednak zobowiązanie redakcyi nie może iść poza granice jej możności, a przedstawiając się jako pośredniczka dla ludzi naukowych dobrćj woli.

dbałych o postęp chemii i języka naukowego w kraju, redakcya gotowa jest im udzielić wszel­

kie ułatwienia w jej mocy będące, i szczęśliwą się ujrzy, jeżeli w skutku, tych nowych jej zachę­

ceń, zdoła otworzyć karty swoje dla słownictwa chemicznego, na wspólnej zgodzie miejscowych chemików opartego.

Jeżeli ten pożądany cel osiągnięty będzie, redakcya z przekonaniem, że działa dla dobra ogółu, chętnie zobowiąże się nie przyjmować do pisma swego prac z innćm słownictwem chemi- cznem jak to, które ustanowione zostanie, i do­

łoży wszelkiego starania, aby i inne pisma na tę samą drogę w eszły, względem czego ze strony Przyrody i 'przemysłu już wyraźne ma oświadcze­

nie, a z wielu innych miejsc zapewnione przy­

zwolenie.

IV

Do Redakcyi Biblioteki Warszawskiej.

Do bogactw języka polskiego należy wielka w nim ilość wyrazów blizko-znacznych czyli syno­

nimów, których dokładne oznaczenie, a odcieni onych rozróżnienie, wielce byłoby pożądane.

Na ten koniec upraszam redakcyą Biblioteki Warszawskiej, ażeby ogłosiła od siebie nagrodę za najlepszy słownik ogólny wyrazów blizko-zna­

cznych języka polskiego. Ofiaruję potemu złp.

4,000, które wypłacić obowiązuję się za pośre­

dnictwem redakcyi i na jej zawezwanie, zostawia­

jąc pisarzowi wszelkie dalsze z wydania swego

dzieła korzyści.

VI

Czas do wykończenia takowego dzieła i zło­

żenia go pod sąd redakcyi, oznaczyć wypada, jak mniemam, na lat trzy, jeżeli nie więcej, ażeby praca mogła być dostatecznie wytrawiona, dokła­

dna, a przeto w zupełności celowi odpowiednia.

Słownik rzeczony obejmować powinien wszy­

stkie języka polskiego wyrazy blizko-znaczne, bez żadnego pominięcia czyli wypuszczenia, ści­

śle wykazując ich właściwe znaczenie, związki i różnice.

Podejmującemu pracę takową, nieodzownern będzie obznajomienie się bliższe z celniejszemi tego rodzaju około języków obcych dokonanemi już dziełami; z ich rozpoznania ułoży sobie stałe zasady do przedsięwziętej pracy własnej. Wska­

zują się tu przeto z dzieł owych co znamienitsze.

Dla języka greckiego, Amnonius; dla łacińskiego, Gardin Dumesnil; dla francuzkiego, V Abbé Roubaad, Beauzée, Diderot, d‘ Alembert, Duclos, Dumarsais, F. Guizot; dla niemieckiego, Joh. Chris. Gottsclied, S. J. E. Stosch, «7, A. Eh er kard, J. G. E. Maass, Fr. Delbrueck, J. F. John, Joh. Fr. Heyncitz.

W Warsr.awio, d- 15 grudnia 1857 r.

E d. Rastawiecki.

Ogłaszając w piśmie naszem odezwę pana Edwarda Rastawieckiego, oceniamy należycie jej wartość i szlachetne pobudki. Redakcya ma za­

szczyt zawiadomić, iż czas do nadesłania prac tego rodzaju ostatecznie oznacza do 1 stycznia 1861 r. Rękopisma mają być nadsyłane opie­

czętowane, właściwem godłem opatrzone, a od­

dzielnie z tćrnże godłem imię i nazwisko, oraz miejsce zamieszkania autora: pod adressem: „Do Redakcyi Biblioteki Warszawskiej“. Po ocenie­

niu nadesłanego słownika synonimów polskich przez właściwych sędziów, i uznaniu jego warto­

ści, nagrodę ofiarowaną złp. 4,000 natychmiast autor otrzyma, wraz ze swym rękopismem, aże­

by przez ogłoszenie drukiem, dalsze korzyści

z wydania swej pracy otrzymał.

ZACZATKI PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO.

P U ZE Z

D o m in ika S z u k a .

A y ją c e dziś p o k o len ie je s t s p a d k o b ie rc ą b o g atej p u śc iz n y m yślow ej, k tó re j całość stan o w i p n n k t w yjścia do p rz y ­ szłego u d o sk onalen ia. Z ajm u jące w ięc je s t p y ta n ie : na jak ió j p o d sta w ie , na jakiej d ro d ze ro zw ijało się p iśm ien ­ n ictw o nasze i zdob y ło w e w szelkich g a łęziach w iedzy i sm aku znakom ite sk a rb y ; jak ie są śro d k i w łaściw sze, k ró ts z e i pew niejsze w o sią g n ię ciu w ię k sz y c h jesz c ze ko rzyści.

P iśm ie n n ic tw o po lsk ie, ja k o część sk ład o w a p o w sze­

ch nej lite r a tu r y , ulegało ty m że sam ym p raw o m p o s tę p u . • R az p rz e w o d n ic z ą c ośw iacie ogólnćj, d ru g i ra z id ą c za jć j ru c h e m , w y ro b iło sobie w y so k ie sta n o w isk o we w sp ó l­

n y ch umiłowaniach ludów . J a k każde in n e w yszed łszy z dzikiej c ie m n o ty , pow oli, p rzez setk i lat, w śród n ajn ie- p rzy ja ź niej szy ch p rze sz k ó d p o stę p o w a ło do p o ż ą d an y c h ulepszeń. W zn aczn y ch bow iem ty lk o o d s tę p a c h zdo­

byw ało ja k ą p raw d ę, czystsze u czu cie, p ra k ty c z n e n a rz ę ­ dzie, lub sp ra w ie d liw o ść b ra te rsk ą ; często stało n ie p o ru - szone, p ó k i nie zaczęło znow u o d k ry w a ć , trafiw szy na p r ą d p rzy jazn y , n o w y c h praw d i sto su n k ó w . T y m c z a ­ sem w ady p rz e sta rz a łe c ią g n ę ły się p rzez n a stę p n e stu le­

cia, bo zasady głęb sze i p ło d niejsze w od m iany nie p rzy j­

m ow ały się na g ru n c ie ogółu n ie u p ra w n y m , a n a w e t i w e p o k a c h n ajo św ie c eń sz y c h niezaw sze b y ły b e z p ie ­ czne. Z n o w u w ięc złudzenie co do p o w sz e c h n eg o p o -

Tom I. S ty cz eń 1858. 1

s tę p a lu d zk o ści, zn o w u zasm ucający zaw ód. W oddali ty lk o w idzieć m ożna, ja k na p o d w a lin a c h w yrozum ow a- ny cli w zniesie się k ied y ś o k azały b u d y n e k u d o sk o n alo ­ n ej m yśli. C ały zatem p rz e b ie g p o w o d zeń, zaw odów i n a d z ie i w o siąg n ięciu p o ż ą d a n e g o u sp o łe c z n ie n ia i ośw iaty sk ład ać w in ien w y b itn y ob raz p iśm ien n ictw a k ra jo w e g o , o p a rty nie na b ib lio g raficzn y ch , najczęściej p rz e s ta rz a ły c h zd a n ia c h , ale na w łaściw y ch ź ró d e ł ro z ­ b io rz e i p o g ląd zie p isz ą c y c h n a su ro w y m a te ry a ł. P e - ry ó d p ie r w s z y , d o c h o d z ą c y do sejm u rad o m sk ieg o , 1504 r ., je s t w ido czn ie n ajub o ższy m w o sn ow ę, ale nie p o zb aw io n y m zajęcia. W y s tę p u ją tu ty lk o d u c h o w n i i ziem ian ie, p o sia d a c ze w y łą c zn i niew ielkiej w iedzy, są n a w e t ludzie w y ją tk o w i w ielce znakom ici; p o z o sta ła je ­ d nak część n a ro d u w y staw ia ob raz o d rętw ie n ia , zdzicza- ło ści i u bóstw a.

S ta n nieruchom y.

L u d p rzez ty sią c e la t o d d a n y czci b ó stw ro ln i­

czych nag le się sp o tk a ł tw a rz w tw a rz w X ty m w iek u ery zw yczajnej z re lig ią m ającą z u p e łn ie o d m ienne cele, p r z e ­ p o w ia d a ją c ą ró w n o ść p rz y ro d z o n ą w obliczu teg o , k tó ry

deszcz spuszcza ró w n ie n a zły ch ja k d o b ry c h . L ei, P o - .św ist, M arzanna, D z ie w a n n a u s tą p ić m iejsce m iały praio- dzie, która lu d zi unjm obudza. A le d u ch o w ień stw o tej cie­

m nej e p o k i, dalekie jeszcze b y ło od zro zu m ien ia zasad g ło sz o n y c h przez J e z u s a N az a re ń sk ieg o na ziem i izrael­

skiej. Sam ej sto licy rzym skiej szło b ard ziej o u p o w sz e ­ ch n ien ie c h rz e śc ia ń stw a na p ó łn o c y , aniżeli o b e z p o ś re ­ dnie k o rzy ści serca. D la te g o g d y M ieczysław zebrał sejm z w yobrazicieli sw o jeg o lu d u , w iększość b y ła za za­

chow aniem b ó stw d o m o w y ch, a N iem iec J o rd a n p rz y sła ­ n y z M ag d eb u rg a znojem się o k ry ł, nim p o tra fił n ak ło n ić ziem ian p o lsk ic h do zrzeczen ia się p rz y ro d z o n e j w iary.

M ieczysław ro zd a ł ludow i no w e suk m any , czap e c z k i z p ió ­ rem paw iem i stro je n iew ieście, ale ten w zd y chał za sobo - tk am i i w iankam i, rzew n ie żału jąc z a to p io n y c h p o są g ó w w G ople. W odleglejszych p ro w in c y a c h , n a M azow szu, P o d lasiu , P o m o rz u jesz c ze w iększy niż w W ielk o p o lsce

2 ZACZĄTKI

b y ł u p ó r, k tó ry orężem B olesław p rze łam y w a ć m usiał.

R o d z in y s p o k re w n io n e z P o p ielam i, św ią tn ic y p o g a ń scy i w ieśuice duszą p rzyw iązani do bó stw r o k u ją c y c h obfite plon y, m ieli w s trę t do su ro w y c h p o sta n o w ie ń B olesław a, k tó ry k arał w yrw aniem zęba za u ż y c ie m asła w p ią te k . O ba w ięc panow an ia ojca i sy n a nie zd o ła ły p rz e ro b ić g łęb o k o zak orzen ioneg o uczucia. Z a m ylną m ożna uw a­

żać w iadom ość D łu gosza, iż M ieczysław I u rz ą d z ił d y e c e- zye w k ra ju , bo list M atyldy pisan y do zięcia jej M ieczy­

sław a I I m ów i o n a w ra ca n iu przez p rz o d k ó w d ro g ą tylko nam ow y i oręża; je m u zaś p rzy p isu je u rz ą d z e n ie d u c h o ­ w ień stw a i służbę o łtarza. L e c z i te s ta ra n ia ok azały się p ró ż n e . Z aledw o M ojsław dzielny p an na M azow szu d ał h asło do p o w stania, cala W ielk o p o lsk a z dziećm i i trz o d ą cisnęła się za W isłę dla p o łą c z e n ia z o b u d zo n y m żyw io­

łem ; w k ró tc e m iejsca nie było dla p rzy c h o d n ió w . P o ­ zostali w P o zn ań sk iem i w K r a k o w s k im b u rzy li kościo­

ły i kam ienow ali księży; zniszczenie k raju b y ło p o w sze­

chne; R y k sza z P olsk i u c iek ać m usiała, a za n ią p o nieja­

kim czasie i m łody k ró le w ic K azim ierz. W ten czas k o ­ rz y s ta ją c z zam ieszenia km iecie, w ybijali p an ó w za uciski.

L u d mas,sami zaczął się zbierać w św iąty n iach p o g ań sk ich , p o d p rze w o d n ic tw e m s ta ry c h k ap łan ó w ; znalazły się u k ry te b óstw a, i znow u zab rzm iały p rz e p o w ie d n ie szczę­

śliw ych u rod zajów , sta ro p o lsk ie g o obyczaju, i sław y n a ­ ro dow ej. W opisie tej ep o k i ileżby się znalazło k o lo ry tu i c h a ra k te ry sty k i dla ty lu zd olnych p isarzy pow ieści, zd obiący ch nasze czasy. A le ja k się tk n ą ć teg o , kie­

dy k ro n ik a rz e pow iesili M ustaw a w P ru s a c h i JNfie— Ma- sław w aleczny, o b ro ń c a p rzed ch rześciań sk iej m yśli n a ro ­ dow ej, w róg d ow o ln ości P iastó w nie b y ł pow ieszony, ale z g in ą ł odw ażnie, z o rężem w ręk u , przeciw k o p o siłk o m K azim ierza, z za B uga nadeszłym . J e s tto ta k w ielka po stać, ja k ą w późniejszym czasie była b o h a te ra K ry s ty n a z Grozdowa.

O d ustalenia w ład ztw a K azim ierza ro zp o czy n a się utrw alenie ch rz e śc ia ń stw a w P olsce. Książę te n zrzek ł­

szy się ty tu łu k rólew skiego, za o trz y m an e posiłki w ojenne od cesarza niem ieckiego, p o sta n o w ił utw ierdzić los dy- nastyi sw ojej za p o m o cą klasztorów i silnej h ierarch ii k ra -

p i ś m i e n n i c t w a p o l s k i e g o. 3

4 ZACZĄTKI

jo w ćj. T y m ko ńcem sp ro w a d ził B e n e d y k ty n ó w do T y ń ­ ca, oddaw szy im d o b ra na sk a rb zab ran e w o sta tn iśm p o w stan iu , jed n e j z n ajd aw n iejszy ch ro d zin. Z a ty m p rzy k ła d em poszli i inni k sią ż ę ta , z a k ła d a ją c w duchu pobożnym w szelkiego ro d z a ju k lasz to ry . A le p rzy do - m ek M nicha u trz y m a ł się w y łączn ie p rz y K azim ierzu , ja k o n ajgorliw szym zako n ów zw olenniku; z czego niedo­

łężni k ro n ik a rz e w ym yślili n ied o rz ec z n ą p o w ia stk ę , iż w h ab icie p rzez siedm la t chodził, i że na tę p am iątk ę d w ór rzym ski polecił Polakom golić w ło sy n a głow ie.

N ie k tó re z założonych k laszto ró w , m ianow icie B e n e d y ­ ktyńskie sły n ęły gdzieindziej n a u k ą , ale w P o lsce p ró c z d o sta tk u żad neg o ślad u nie zostaw iły ośw iaty, a tem b a r­

dziej w sp ółudziału w życiu n aro d ow ein. N ie zaleciły się k ro n ik arstw em , nie w zniosły dla p o ż y tk u krajo w eg o szkół W yższych, nie z a sły n ę ły n a u k ą . O p a t tylko ty nieck i p o ż y c zy ł 2,000 grzyw ien s re b ra K azim ierzow i W. na w ojnę. W teraźn iejszy m w ieku zapleśn iałe ich biblio­

te k i w eszły do sk ład u księg o zb io ru pu b liczn ego w W a r­

szaw ie, za staran iem d y re k to ra b ib lio tek i Sam uela L in ­ dego. O p ró c z B en e d y k ty n ó w osiedli w k ra ju C y stersi, F ran ciszk an ie, D om inikanie, T e m p la ry u sz e , A u g u sty an ie, S tró że g ro b u C h ry stu so w eg o , B e rn a rd y n i. W szyscy n ie­

szkodliw i, n a w e t D om inikanie, k tó rzy otrzym ali p o le c e ­ nie w r. 1326 zaprow ad zen ia ink w izy cy i w P o lsce. N ie­

k tó rz y z n ich je d n a k o trzym ali szkodliw y dla o g ó łu k ra ju przyw ilej p rzy jm o w an ia do zakonu sam ych N iem ców , z w yłączeniem Polaków . N ieb aczn y ten p o s tę p e k cierp kie w k ró tc e w y d a ł ow oce. M nisi albow iem cudzoziem scy, c h c ą c się oto czy ć życzliw ą sobie m ow ą, usuw ali ludność krajo w ą, sp ro w ad zali o sad n ik ó w n iem ieck ich do d ó b r ze szczodrobliw ości k sią ż ą t i p anó w p o lsk ic h sobie n a d a ­ n y ch ; w szk ołach p o c z ątk o w y c h w ykładali n a u k ę p o nie­

m iecku, i au to ró w łaciń sk ich na ten ję z y k tłum aczyli; na- dew szystko w kazan iach innej m ow y p ró c z niem ieckiej, do osadników z ro d z o n y c h w P olsce nie używ ali.

Silniejszą o trzy m ało o rg an iz ac y ą d u chow ieństw o ś w ie c k ie , w cześnie o p a trz o n e znacznem i dochodam i.

Biskupi k rak o w scy od dziesięcin przyszli z czasem do p osiadania ośm nastu m iast i księztw a siew ierskiego; p ło c ­

PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO. 5

cy byli książętam i n a S ieluniu i w ładcam i szlach ty tej części ziem i pozbaw ionej b ezp o śre d n ie j zależności od k ró ­ l a / D o b ra kościelne najpierw ćj u w o ln io n e z o stały od p o ­ d atk u p o rad ln e g o dw u n astu sz tu k s re b ra z łan u , o raz p o ­ w in ności k rajo w y c h , a p o zy sk ały p raw a k siążęce. Sam i zaś b isk u p i d osyć w cześnie weszli do sen atu ja k o p rz e w o ­ d n icy dusz, u rz ą d swój w im ien iu nieba sp ra w u ją c y . P rz e z niezn ajo m o ść pisow ni XVI w ieku n iek tó rzy chcieli w n a ­ szych c z asach dow ieść, że ksiądz i książę daw niej z n a­

czy ło je d n o , poniew aż Z y g m u n t A u g u st w r. 1552 nazyw a się księdzem litew skim . A le te n ksandz, w ym aw iał się księć, ja k ok azuje p rz y p a d e k d ru gi, księcia. I B ogufal z XIII w ieku św iadczy, że k sia n d zi, t. j. k sięć w ięcej waży niż p a n daw ny, i zn aczy w ladzcę, k ró la. P ro b o szcze mieli g r u n ­ ta, o p łatę od m ałżeństw , c h rz tu i p o g rzeb u . Od XII w ieku m ajątek po zo stały po księd zu nie sp ad ał na ro d z i­

nę, ale p o w ięk szał fu n d usz k o ścieln y. P rz y c z y n ą tak w ielkich d o statkó w i znaczen ia d u ch o w ień stw a sta ła się zależność k ró ló w i k sią ż ą t polskich, k tó rz y uciskani od cesarzy n iem ie c k ich , p o su w a ją c y c h coraz dalej sw oje zd o b y cze n a k ra ju rolniczym , szukali p o m o cy w R zym ie, k ieru jąc y m u m iejętnie spraw am i europejskiem i.

P rz e z dłu g i czas n a u k a d u ch ow ień stw a k o ń c z y ła się n a k lassach p o c z ą tk o w y c h , w k tó ry c h w y k ład ały się tak nazw ane sztu k i w yzw olone, z e n c y k lo p e d y stó w rzy m ­ skich, p rz y u p a d k u p a ń stw a ży jący ch , w ypisane. R zadko kiedy w yborow sze zdolności udaw ały się d o u n iw e rsy te ­ tów z a g ra n ic z n y c h p o w yższą ośw iatę; z ich liczby b y ł J a ro s ła w S k o tn ic k i, znakom ity p ra w n ik i a rc y b isk u p g n ieźn ień sk i za K azim ierza W . Zw ykle k o ń czy ło się w ychow anie n au ko w e n a szkole n o szącej nazw ę irivium lub quadrivium . W piérw széj z n ich w y k ła d a ła się g ram - m atyk a, re to ry k a i d y alektyka; w d ru g ie j m uzyka, a ry tm e ­ ty k a, a s tro n o u ra i jeo m e try a . K ażd a k a te d ra b isk up ia je d n ę z ty c h uczelni m usiała u trzym y w ać. N a jp o s p o ­

litsze było trivium , ja k o nieodbicie p o trz e b n e dla k ażde­

go k się d z a : w nićm gram m aty k a u c z y ła ję z y k a ła c iń ­ sk ie g o , r e to ry k a w ym ow y k a z n o d ziejsk iej, a d y alek ty ­ ka ro zp raw ian ia o p y ta n ia c h teo lo g iczn y ch . J a k daleko te um iejętności s ię g a ły , pow ziąć m ożem y w yobrażenie

6 ZACZĄTKI

z g ram m atk i lichej rzym sk ieg o D o n a ta , k tó ry w p ierw ­ szej części u m ieścił w yk ład głosek, syllab, i stó p , a w d ru - giéj ośm iu części m ow y. A le i dla naszego czasu nie p rz y n o si to zaszczytu, że ośm je g o częśqi napisane w r.

354 po C hr. w wielkiej św ietności d o tąd się u trz y m u ­ ją , kiedy w całej p rz y ro d z ie są ty lk o rzeczy, w łasn o ści

i sto s u n k i: trz y części, k tó re się o d b ijają w m yśli i m o­

wie. N a u k a je d n a k o sto p a c h , czy tan ie p o etó w łac iń ­ s k ic h , w p ływ ały czasem sk u teczn ie n a u tw o ry k ra jo ­ we w tym że jęz y k u , n iezg rab n e w praw d zie i w ym uszone, ale św iad czące o wyższej u p raw ie um ysłow ej. N ie m o­

żna bez pod ziw ien ia szczególnego sp o jrz e ć na p o ezy e K a ­ dłu b k a alleg oiyczn e, ku czci i p am ięci K azim ierza S p ra ­ w iedliw ego n ap isan e; k om iczność staje o b o k ro sz c z e n ia p raw a do w yk o ń czen ia sztu ki sta ro ż y tn e j. R ów nież w y­

m uszony i ciem n y je s t w iersz G rz e g o rz a z S anoka 139!) r. napisany na zgon córeczki Ja g ie łły z J a d w ig i w ę g ie r­

skiej. P re te n s y a więc do poezyi łacińskiej d u c h o w ie ń ­ stw a w ś re d n ic h w iekach w cale się nie p o w io d ła. P ieśń n a n a w ró c en ie z bałw ochw alstw a P o ls k i, p rzy to c zo n a przez M iechow czyka ,,B enedic dom inum re g u m c u n c to - ru m , C o n v ersa gen s V an d a lo ru m ” no si znam ię cu d z o ­ ziem skie.

W yższe niby u m iejętn o ści daw ane b y ły w quadri­

v iu m , jak : m uzyka, astro no m ia, a ry tm e ty k a i je o m e try a , d o p ełn iające liczbę siedm iu n au k w yzw olonych. Ale m uzy ka by łato tylko n au k a śpiew u ko ścielnego , w y m a ­ g a ją c a do w y dosko n alenia się lat dziesięciu p rz e d w yna­

lezieniem znak ów p isan y ch , a kilku lat później; ta k zw ana a stro n o m ia obliczała dni św iąt p rz y p a d a ją c y c h w roku;

ary tm ety k a o g ran iczała się na p o c z ątk o w y c h działaniach, a je o m e try a najm niej na siebie śc ią g a ła tro sk liw o śc i, jak o w iedza tru d n a , a p raw ie ob ca dla p o w o łan ia d u ch o w n eg o . C o do nauk p rzy ro d z o n y c h , te w m istycznćm u sp o so ­ bien iu w ieku by ły w z g ard zo n e, i zastąpio ne dziw am i nad p rzy ro d zo n em i w rze c z ac h n a jp ro stsz y c h , a n ajczę­

ściej grubem i zabobonam i. D lateg o dziwić się należy, ja k w takiej ciem nocie m óg ł się znaleźć u m y sł szu k ający praw łam iącego się św iatła. Vitellio, to zjaw isko. P isarz te n sam się m ianuje Polakiem ; w ks. X. w spom ina o B o r­

ku krakow skim , p o d 50 stopniem szerokości północnćj,

PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO. 7

ja k m ówi, leżącym in noslra Ierra Poloniae; lecz że p o ­ czątek swój z T u ry n g ii w y p ro w ad za (T u rin g o -P o lo n u s), w nieść należy, że b y ł raczej zakonnikiem , aniżeli k się ­ dzem św ieckim . V itellio u czeń akadem ii pad ew skiéj ze­

b r a ł najstaran n iej w X I I I w ieku w szystkie w iad om ości t y ­ cz ąc e się téj gałęzi fizyki. L u b o zw ykle się trzym a A lha- zem a, k tó ry ży ł r. 1100 po C hr. zdaje się jed n a k , iż nie ob ce m u b y ły i inne dzieła téj epoki. J a n L e c k h a m pro f.

m a te m a ty k i w P a ry ż u n a p isa ł r. 1292 „Perspectiva com- m u n i f s w sp ó łc ze sn y m u R o g e r B acon czerp a optykę z P to lem eu sza tłu m a c z o n e g o n a ję z y k łaciński, bo p o ­ śred n ik am i w iedzy arabskiej i eu ro p ejsk iéj byli hiszp ań ­ scy żydzi, p rz e k ła d a ją c y pism a m uślem ińskie n a ję z y k łaciń sk i.

Z try w ió w w yszli k ro n ik a rz e n asi; n ik t się z a te m po n ich nie spo dziew a w yższego u sp o so b ien ia i szczeg óln e­

g o p ió ra. K ro n ik i s ą w yrazem dzieciństw a w iek u i bez­

m yślny m najczęściej zasobem w iad o m o ści. Z e s ta n o ­ w iska dziejów k o śc ie ln y ch p isan e, sta ły się stro n n e i nie- w ia ro g o d n e . Z niedorzeczności zw ykle przez n astęp ców p o w ta rz a n y c h , z tru d n o ś c ią praw dziw sze w ybrać m ożna zd arz e n ia w sp ó łczesn e au to ro w i, a i te pozbaw ione są k o ­ lo ry tu , d o k ład n o ści i życia to w arzy sk iego . O d X I do XV w ieku, c z te ry stu lecia są dla nas praw ie stra c o n e, i n a j­

dzielniejszą w y o b ra ź n ią odtw o rzy ć się ju ż nie dadzą. W ie­

le dok azał tale n te m sw oim S zajn o ch a, ale ja k blady je s t je sz c z e je g o P rzem y sław , ja k n iew y d atn a rzeźb a ziem ian p o lsk ic h z owćj epoki! J e s tto n ajzn ak o m itszy p isarz dziejow y czasów n aszy ch , k tó ry , p rze z z ręczn e u g r u p o ­ w anie w y p adkó w je d n o ro d n y c h , rz u c ił n iez n a n ą do tąd św ietność n a h is to ry ą polską. R ozw ój ż y cia n a ło n ie p rz y ro d y b ard zo m ało zajm ow ał ro zm y ślaczy n a d b y tem p rzyszły m . A jed n a k ch ęć p o k azania wiedzy n ie p rz y d a ­ tn ej, a n aw et szkodliw éj opanow ała u m y sły s ta ry c h k r o ­ n ikarzy . K ad łu b e k n a p rz y k ła d ośw iadczyw szy z g ó ry że „ trz e j, z trz e c h p rz y c z y n te a tra ln ą zn ien aw idzili w y ­ s ta w ę ” udaje się co ry ch le j do K a ry n ty i, i sam ego R zy­

m u, po założyciela P olski, aby n a tém tle m ó gł łatw iej snuć h a ń b ią c e je g o u m y sł bajki. N ie m oże się zaś cie­

m n o śc ią w ieku w y tłu m a c zy ć , bo Gall, w e d łu g p o d o b ień ­

8 z a c z ą t k i

stw a do p raw d y P re je k t, B en ed y k ty n ty n ie c k i, o sto la t od nieg o sta rszy śm ieje się z baśni k ad z ie ln y c h i w yb rań - sze tylko podaje szczeg ó ły . W też ślady idzie B ogufał, w ypisu jąc z k ro n ik czeskich śm ieszności o L e c h u i r y ­ cerzach k ra ju niem ieck ieg o. W yżej sięga M arcin P o lak a u to r k ro n ik i c esarzy i p ap ieży , lecz że p o c h o d z ił z niem - czejąceg o Szlązka, że nie ina w sobie p ierw ia stk u o jczy ­ stego, że się zu pełnie k rajem nie zajm o w ał, i całe ży­

cie spęd ził za g ra n ic ą , nie w iem czy ściśle rzecz b io rą c należy do piśm ien n ictw a polskiego. Inaczej p o stę p u je sobie D ługosz, d u szą o d d a n y ojczyźnie: p o p raw ia ja k m o­

że b łę d y p o p rze d n ik ó w k ro n ik a rsk ic h , d o p e łn ia dzieje, nie szczędzi osób w ysoko s to ją c y c h , a n adew szystko za­

m ieszcza n iem ało d ow o d ów u rzę d o w y ch , k tó re w iększą m ają w agę niż m arzenia b ła h y c h p isarzy. D ługosz jest, najlepszym i najobfitszym m a te ry a fe m do znajom ości w ie­

ków średnich; on też chlubnie zam yka p ie rw sz y o k res p ra c h isto ry cz n y c h .

S tre sz c zo n y ob raz o św iaty zak on n ej i św ieckiej dość w yraźnie o kazuje, że ro ślin a cudzoziem ska do g r u n ­ tu nie b y ła zastosow ana, a sam a w sobie w ątła, źle się p rzy ję ła . W yjątek od te g o zaszczy tny sta n o w i, jakeśm y p o w ied zieli, D łu g o s z , z życiem n a ro d o w e m najściślej

zw iązany.

N ajlepszym dow odem m ałego w p ły w u d u c h o w ie ń ­ stw a n a ośw iatę je s t czyn, że sam język rodzim y nie w zra­

stał do godności p iśm ien n ic tw a ja k we W ło szech . W o b o jętn o ści pow szechnej, n iek tó re tylko o soby z d u ­ chow ieństw a, zam iłow ane w m owie ojczystej, jakożkol- wiek n ią się z a tru d n ia ły . W idać, że b rak w yższego u sp o ­ sobienia i p o jęcia ab stra k cy jn e tłu m iły p o lo t w yo b raźn i ku przy ro d zie, a o d c ią g a ły rzeźk o ść u m y sło w ą od p y tań żyw otnych sp o łeczeń stw a. Inaczej się n iec o rzecz m a p o d w zględem p ro s to ty i szczero ty uczucia p ieśn i k o śc ie l­

n y c h , z ło ż o n y c h n a głów ne u ro cz y sto śc i re lig ijn e . T e niety lk o m ają tę w a rto ść , że są n ajdaw niejszem i p o m n i­

kam i języ k a, g d y p ieśn i p o g a ń sk ie , tak dla n a s ciekaw e, b e z p o w ro tn ie zaginęły; ale b u d zą dla siebie w w ysokiem s to p n iu d ziecinne p rzy w ią z a n ie czy teln ik a. M uzeum ta ­ kiej s ta ro ż y tn o śc i są k a n ty c z k i, p o czątk o w eg o zw łaszcza

w ydania, w k tó ry c h się w całej szan o w n o ści, ję z y k ja k z ie ­ lo n y pien iąd z o d k o p an y , i p o jęcie kolebki sp o łeczeń stw a naszego odbija. D o liczby niew ielkiej m iło śn ik ó w ję z y ­

ka należą b isk u p B n iński, o p a t W itow ski i S ta n isław C iołek, w czćm je d n a k W ielkopolska celuje. T łu m a c z e ­ nia biblii p rzez d łu g i czas b y ły cząstk ow e, d o p iero w X V w ieku w n iajak ą całość zlew ać się zaczęły, ale psalm y zaw sze w ięcej zajm ow ały niż ew angelie, ów k o d ek s d o b ro ­ ci i sp o łe c z n ej p raw d y .

Z po m ięd zy w szy stk ich za b y tk ó w ję z y k o w y c h n ajw ięk szą m a w a rto ść h isto ry cz n ą p ieśń B ogarodzicy, z p o w o d u ozn aczonéj swojej sta ro ż y tn o śc i; g d y in n y ch d aw ność ściśle nie je s t o k reślo n a. Czas jej p o w s ta n ia zbija m n iem an ie n iera z p o w ta rz a n e p rz e z filologów sło ­ w iań sk ich , jak o b y p o m n ik i ję z y k a p o lskiego b y ły p ó ­ źniejsze od c z e s k ic h , i że w ep o ce p rz y ję c ia c h rz e - ściaństw a, niczćin się p raw ie nasz nie ró ż n ił od in n y c h . N a p o p a rc ie zd an ia sw ego p rz y ta c z a ją rę k o p is zw an y k ró lo d w o rsk im z X III w ieku, k ie d y B o g aro d zica p o d łu g , n ich należy do X V w ieku. D la -zapew nienia sobie w y­

g ranej zasłan iają się w ielkiém im ieniem C zackiego, k tó ry te w ątpliw ości w y c z y tał w a u to rz e postylli ew angelickiej, K ra iń sk im . A le od d a ty téj pieśn i kościelnej, a p o tem bojow ćj, sław a w ielkiego h isto ry k a nic w cale nie u cierp i.

Za je g o życia m niem ań tak n ieu w ażn y ch nie puszczano w obieg, g d y b y się zaś to w y d arzy ło , C zacki nie p o p rz e ­ staw ałb y na p rz y to c z e n iu jed n eg o , n iek ry ty cz n e g o p isa ­ rza, ale ze zw y czajną sobie p rzen ik liw o ścią zgłębiłby n a ­ leżycie p y tan ie.

D łu g o sz p isz ą c o w y p raw ie ru d zk iéj nazyw a p ieśń B ogarodzicy naro d o w ą. T o p ięk n e m iano n ab y te zo sta­

ło nie w X V tém stuleciu, ani tćż za B olesław a W ., ale za K rzy w o u steg o 1106 r. S tanow cze w ty m w zględzie są w y­

razy w sp ó łc ze sn e g o h isto ry o g ra fa G-alla. „ W so b o tę, p o ­ w iada, p rzy b y w ają p o d K o ło brzeg ę; n o c y p o p rzed zającej B olesław kazał odśp iew ać pieśń na cześć B o garodzicy, k tó rą p o tém z d u c h a p obo żn ego w stałe u ży cie w p row a­

d z ił” . D o k ładniejsze w yjaśnienie rzeczy d ają B aroniusz p od r. 1095, i A rn o ld Vuion L ig. vit. 1. 20. P ierw szy

Toin J . S ty r io * 1858, 9

PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO. 9

1 0 ZACZĄTKI

f

z n ich , św iadczy, że na w niosek U rb a n a II, concilium w C lairin o n t, dla o trz y m an ia w staw ienia się M atki B oskiej u S y n a o szczęśliw e zd o b y c ie G ro b u Ś w ięteg o , p o s ta n o ­ w iło, aby du ch o w n i razem ze św ieckiem i śpiew ali po­

chw alę N ajśw iętszej P a n n y ; d ru g i, że na ty m soborze w szyscy n a leżący do w y p ra w y , i p o sia d a jąc y sz tu k ę czy­

tan ia , mieli u sta n o w io n ą dla sieb ie cześć tak zw aną sobo­

tn ią. W ięc zaraz po r. 1095, to je s t w X Item stu le c iu pieśń B o g a ro d z ic y została p rz e tłu m a c z o n ą z łac iń sk ie g o dla P o ­ laków , ja k i dla in n y ch ludów ; z k o śc io ła d o p iero n a pole walki z p og anam i p rze sz ła za K rzyw oustego, i stała się odtifcd h a słe m do n a ta rc ia na n iep rzy jació ł. P o m n ik ten z a te m daw niejszy je s t od z a b y tk u k ró lo d w o rsk ieg o i in ­

n y c h sło w iańskich .

Co do ró ż n ic y z u p e łn e j obu jęz y k ó w w n ajd a w n ie j­

szych czasach h isto ry c z n y c h , o tem p rze k o n a ć m o g ą ź ró ­ d ła d a w n e , a szczególniej sam a p ie ś ń -B o g a ro d z ic y . G łów n ą, ja k w iadom o, ró ż n ic ę p o lsk ie g o od czesk ieg o s ta ­ n o w ią b rzm ien ia ą, ę, ó, dź, ść. T e d źw ięki znajdu jem y u o d r. 1054 w im ien iu - S w ię to ch n y , a p o d r. 1065 w n a­

zw ie G o łąb . W B o g a ro d z ic y zaś znajdujem y: p o tę p ie n ie , za­

s tą p ił, św ięta, r ę c e , gdzie, dzieci, g o sp o dzin , zjść, sp u ść, d o m ieść, śm ie rć , c ie rp ia ł, rad o ść, m iłość. Z te g o się o k a ­ zu je, że m ow a p o lsk a nie b y ła d y alektem sło w iańskim , to je s t odm ianą m iejscow ą, ale oddzielnym języ k iem , ja k a n ­

gielski, d u ń sk i, szw edzki w ob ec z niem ieck ieg o .

W ym ow a kazn odziejsk a p ierw sz y c h c z te re c h w ie­

ków nosi na so b ie znam ię c ię ż a ru i sm ę tn o ści, jak o sk u ­ te k um y sło w eg o u sp o so b ien ia. P rz y p o m in a o n a p o n u re p o są żk i E g ip c y a n , zm artw iałe b e z w a ru n k o w ą zależnością w życiu i p o jęc iu . Ci, k tó rz y n ad in n em i w ty m zaw o­

dzie celow ali, p o w o d o w an i zapew ne p ró ż n o śc ią lub le k ­ cew ażeniem m ow y o jczy stej, p rzek ład ali kazania na języ k , n o szący p óźn ićj im ię k u c h a rsk iej łaciny. S to sy ta k ic h rę k o p isó w nie doczekały się d ru k u . Z tej liczb y K azim ierz ze S k a rb iin ie rza , czyli S zkahnierza, u chodzi za g ó ru ją c y ta le n t. L e c z kazanie, k tó re m iał na p o g rz e b ie p ięk n ć j Ja d w ig i w r . 1399 dosyć je s t nudne z tre ś c i i w ykładu, ja k w szy stk ie w ygłoszenia te g o ro d za ju n aw et w p ó ź n ie j­

szy ch czasach. M ówim y tu o zb y teczn ej przew ad ze w y­

PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO. 11 o b rażeń te o lo g ic z n y c h n ad m y ślą to w a rz y s k ą i ż y w o tn ą, bez k tó rej się żad n a w ym ow a p u b liczn a, nie o b rażając p r a ­

w a p rz y ro d y obejść nie m oże.

N ależało się spod ziew ać, że p o c z ą tk o w a b łah o ść ośw iaty c zerp an a ze szkół k a te d ra ln y c h i z a k o n n y c h w ś ró d najciem niejszy ch zabobonów , zam ieni się n a św ie­

tn y p o stę p ro zum u przez zało żen ie szk o ły głów nej w k ra ­ ju , p rze z d ziałalność jej u m ie ję tn ą n a sp o łe c z eń stw o i niż­

sze zak ład y n auk o w e. N ad zieje te je d n a k nie w w ielkiej m ierze z o s ta ły s p e łn io n e . P rz y c h y ln y w szelkim u lep sze­

niom K azim ierz W . w yjed nał w r. 1364 p o z w o le n ie w R zy ­ m ie na założenie ak ad em ii p ra w n e j, z w y łączen iem te o lo ­ gii; w zn ió sł w p rz e c ią g u sześciu la t m u ry n a p rzed m ieściu , zam ów ił część p ro fe sso ró w z P ra g i, ale dla zaw czesneg o zg o n u nie m ó g ł u tw o rzy ć te g o ta k p o trz e b n e g o dla k raju p rz y b y tk u nau k. W ład y sław J a g ie łło w y p e łn ia jąc o sta ­ tn ią w olą J a d w ig i d o p ro w a d z ił do s k u tk u p o ż y te c z n y za­

m y sł K azim ierza P iasta, w yjed naw szy w R zym ie p o w tó r ­ ne zało żen ie ak ad em ii, ale ju ż z teo lo g ią . W p rzy w ile ju n a te n cel danym r. 1400 k ró l w y n u rz a ży czen ie, aby ta w sz e c h n ic a n a u k sta ła się zdrojem gaszącym p ra g n ie n ie n a ro d u , ab y na w zó r sław nej w G erm anii szko ły głów nej o x fo rd sk iej zajaśn iała blaskiem u m iejętn o ści. O m y łk a je o - g raficz n a co do O x fo rd u leży w n ieu sp o so b ien iu w ieku, bo i s o b ó r k o n sta n e y e ń sk i zaliczył b isk u p ó w p o lsk ich do n a­

ro d u g erm ań sk ieg o . K le jn o ty k ro lo w ej p o szły na k u p n o d o m ó w , a p ła c a p ro fe sso ró w o p id rała się na d o c h o d a c h k ró le w sk ic h , ż u p a c h so ln y c h i p ro b o stw a c h kollacyi p a n u ­ ją c e g o . W łaściciele ziem scy żad neg o w tem u działu nie okazali. W kollegium te o lo g ó w , k an o n istó w i a rty s tó w w yk ładali n aukę Czesi, P o la cy i N iem cy .

A k adem ia k rak o w sk a słu ż ą c szczególniej p o trz e b ie d u ch o w n ej, m ającćj n a celu o sią g n ię cie w y ższych d o s to ­ jeń stw , w pierw szej p o ło w ie w ieku X V go nie m oże b y ć uw ażana za czy n n ik cyw ilizacyi, bo żadna m yśl w znio­

ślejsza n ie p rze w o d n ic z y ła u czonem u sk łado w i. K rzesła tylk o teo lo g ic z n e m iały wyższe w y n ag ro d zen ie i b o g atsze p ro b o stw a ; inne wcale źle b y ły o p a trz o n e. M ożnaby na u sp raw ied liw ien ie lic h e g o p o s tę p u p rz y to c z y ć b rak le­

p szy ch k siążek w tej ep o ce, i Cyenę ich nadzw yczajnie w y ­

12 ZACZĄTKI

so k ą, ale tu idzie o zasadę, czy ośw iata w akadem ii sw o ­ b o d n ie ro zw ija ć się m ogła? O tóż m im o p o w ag i czasu i u p rzed zen ia, cel te g o zak ład u zdaje się być w s p rz e c z n o ­ ści z poszanow aniem dla sam o d zieln ego zdania. D ługosz św iadczy, że sz k o ła g łó w n a u sta n o w io n a była ,,dla w strz y ­ m ania h e re z y i” (to m 1, s tr. 168). K ie d y na soborze kon- sta n c y e ń sk im Z aw isza C zarn y b ro n ił od śm ie rc i H ussa, ja k o p rz y b y łe g o za listem żelaznym cesarza Z y g m u n ta, nie z a słu g u ją c y m na lek cew ażen ie, p o k a z an o oskarżon em u p ism o z akadem ii k rak o w sk ie j p rz y w ie z io n e , w łasnej je g o rę k i, o n a u c e W ecklefa, i na m o cy teg o , ja k o h e re ty k a bez w zględu na list żelazny, na sp alenie skazano . D o p ie ­ ro w d ru g ić j p o ło w ie X V go s tu le c ia d źw ig nęła się szk o ­ ła g łó w n a w w ym ow ie, p o e z y i, a s tro n o m ii, a m ianow i­

cie m ate m a ty ce , tak je d n a k , że n a u z u p e łn ien ie in n y c h nauk, ja k ję z y k a g re c k ie g o , now szej filozofii i m ed y cy n y , m ło d e p o k o len ie udaw ało się do u n iw e rsy te tó w w ło sk ich .

S to ją c a n a czele te o lo g ia trz y m a ła się odw ieczn ego d zieła P io tr a L o m b a rd a , m istrzem zdań p o w sz e c h n ie zw a­

nego . N a u k a b y ła u łożo na d y alek ty czn ie, to je s t zaw ie­

ra ła z a rz u ty i o d p ow iedzi na założenia c z e rp a n e z pism ś. A u g u sty na. D zieło to w d ru g ie j p o ło w ie X V w ieku c z te rn a śc ie razy b y ło w ydane. W y jaśn ien iem je g o w aka­

d em ii k rak o w skiej tru d n ili się A ndrzej z K o k o rzy n a, J a n z K ę t, M ichał z B y stry k o w a , M ichał z W ro c ła w ia , n aw et W o jc ie c h B ru d zew sk i, k tó rz y utw ierdzali u m y sły słu c h a ­ czy p rzeciw k o w szelkim w ątp liw o ścio m ludzi, u żyw ają­

cy ch ty lk o zdolności p rz y ro d z o n y c h , i n iew y ro b io n e g o te o lo g ic z n ie ro zsą d k u . M istycyzm J a n a z F id a n zy i T o ­ m asza z K e m te n m niej m ia ł tu w pływ u.

Filozofia, k tó rej n ajuczeńszym u nas b y ł w y ob raź i- cielem J a n z G łogow y, n o siła n ajsilniejsze znam ię schola- sty c z n o śc i. P ro fe s o r obo w iązany b y ł m ów ić o w szy stk ich częściach filozofii A ry sto te le sa , p o d łu g w yjaśn ień a ra b ­ sk ich . Z adaniem w ięc n au k i było ciąg łe u trzy m y w an ie się w jed n em p o ło żeniu. N ow sze w y o b rażen ia w ło sk ie ko nie m óg ______olastyki w yw ikłać, ale codziennie tra c ił, przez w zrastające um ysłow e zak u cie. W ielkie w rażenie z ro b ił M ichał z B ystrzy k ow a, k ied y w róciw szy

nie m iały R o z są d e k zaś p rz y ro d z o n y n iety l-

PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO. 1 3

55 P a ry ża 1485 r. d y sp u to w ał pu b liczn ie z trz y d z ie stu przeciw nik am i, „ c zy m atery a p ierw sz a je s t is to tą rze ­ c z y w istą ” ? N a s tę p c a J a n a z G ło g o w y , J a n ze S to b n ic y b y ł u czn iem teg o g ło śn e g o m istrza.

M o raln o ści św ieck iej, w y p ły w a ją ce j z n u leży to ści i p o w in n o śc i sp o łe c z n y c h w cale nie b y ło . O d erw an e ty l­

ko m yśli sch o lasty k ó w o c n o ta c h i w y stęp k ach , zw ane zw ierciadłem , lub ro zw iązy w an ia sofistyczne p o stę p k ó w w danym p rz y p a d k u , sk ład ały całą dziedzinę słabej filo­

zofii obyczajow ej. J e d n e g o z ty c h p isa rz y L e o n a rd a A re tin a d al p o z n a ć m ło d zieży k rak o w sk iej J a n ze S to ­ bn icy.

C ollegium a rty s ty c z n e w ięcej zajęcia, w ięcej ży w io ­ łów sp o łe c z n y ch w ystaw ia, zaw sze n a tle sch o la sty c z n e m . W y m o w a ja k j ą n azyw ano , t. j. re to ry z m staw szy się p o ­ trz e b ą k ra ju św ietn iej się niż d o tą d rozw ijać p oczął. U czeń akad em ii k rak o w sk iej J a k u b S ien ień sk i, syn o w iec Z b i­

gniew a p rzy b y w szy do M an tu i od k ró la K azim ierza w p o ­ czcie dw orzan okazałym , dla złożen ia p o słu szeń stw a n a­

czelnik o w i k o śc io ła Piusow i I ł, zach w y cić m iał w sz y st­

k ic h w ym ow ą. B yła to p o p r o s tu g ład k a re to ry c z n o ś ć , k tó ­ r a W ło c h ó w m niej zadziw iła ja k tłu ste k o n ie, czapeczki z p ió ram i i k o łcz a n na ra m ie n iu zaw ieszony, p rz y b ra n e g o w je d n o s ta jn y stró j orszak u . G ło śn e tak że w ty m w iek u je s t kazanie m iane w P ło c k u do w ojska id ą c e g o na K rz y ­ żaków p rz e d b itw ą ta n e n b u rs k ą czyli ru d zk ą; m iało ono do łez w szy stk ich p o b u d z ić . L ecz kazania tak ie m ają na celu w zb u d zen ie zapału i odw agi w sp o tk a n iu się z n ie p rz y ja ­ cielem , m ianow icie chciw ym i o k ru tn y m , u k ro n ik a rz y zaś słu c h a c ze zaw sze p łac z ą , n aw et Czesi, k ie d y o b c e g o ro d u k ró la , w osobie W ład y sław a Ja g ie llo ń c z y k a o trz y ­ m ują. R ów nież chw alo n a je s t m ow a a rc y b is k u p a g n ie ź ­ n ień sk ie g o n a czele poselstw a, m iana do K a z im ierz a k sią -

żęcia litew sk ie g o , w zyw ająca do o b jęcia rzą d ó w w K o ­ ro n ie . W idać tam bezw ątp ien ia w iele ro z są d k u , p rzy ­ zw o ito ści i g o d n o śc i w o b ec k sięcia litew sk ieg o , ale ża­

dnej w ym ow y; je s t to raczej n o ta d y p lo m a ty c z n a u s tn ie w ygłoszona. Bo do czegóż w ięcej m o g ła d o p ro w a d z ić re to ry k a A ry sto te le sa daw ana w akadem ii, bez zn ajo m o ści

14 ZACZĄTKI

w ie lk ic h w zo ró w sta ro ż y tn o śc i, w o d m ie n n y c h okoliczno­

śc ia c h k ra ju p o w sta ły c h .

P o e z y a łaciń sk a w w ie k a ch śre d n ic h liczy ła w ielu p isa rz y najrozm aitszej osn o w y , z k tó ry c h m ało u d o w o ­ dniło sam o ro d n o ść, a te in bardziej jen iu sz . F o rm a w ie r­

szy le o n iń s k a , to je s t ry m o w a , ja k u G alla, zam ieniła się później n a sto pow ą. L e o n iń sk a b y ła skażona najdziw a- czniejszem w y k rę c e n ie m w an ag ram m y i p o d o b n e sz tu c z ­ ki dziecinne; sto p o w a w zn io sła się do h e x a m e tru . Cała E u r o p a sc h o la sty c z n a w ysilała się na u tw o ry p o e ty c z n e , w sp ó łu b ie g a jąc się niby z rzy m sk iem i o pierw szeństw o.

W ło si je d n a k w y p rzed zili F ra n c u z ó w , A nglików i N iem ­ ców . T re ś ć ty c h p o e m a tó w m aluje kolebk ę sp o łeczeń ­ stw a; ta k ą je s t n a p rzy k ład : o ta jem n ych silach kam ieni.

U czeńsza nierów n ie o A lek san d rze W ., w ojnie tro jań sk iej i czyn ach A chillesa; elegie zaś, ep ig ram m y i sa ty ry u z u ­ p e łn ia ją tę galeryę sztuki. D la p o to m n y c h s a ty ra m a tę w ażną k o rzy ść , że k reśli obraz o by czajó w ó w c z e sn y ch . R zecz dziw na, iż po p ie rw sz y c h p ró b a c h p rz e d u n iw e rsy - te c k ic h , o k tó ry c h e śm y w spom nieli, K rak ó w w d ru g iej p o ło w ie X V go w ieku, ow a m atk a ży w icielk a, także n ic zn ak o m itszeg o w po ezy i nie w ydała. O w szem d o w ia d u ­ je m y się z D ą b ró w k i, że dzieło G anifreda o sztu ce p o e ty ­ cznej, w ielk ą tu m iało cen ę. N ajlepszym u tw o rem z tej e p o ­ k i je s t elegia A dam a Ś w ink i na śm ie rć Zaw iszy C zarnego , k tó ry ziom ków sw oich na zgu b ę przez cesarza Z y g m u n ta w y staw io n y ch , nie o p u ścił. W aw rzy n iec K o rw in o b d a ­ rz o n y p rzy je m n y m talen tem i d o b ry w ierszo pis łaciński, k tó ry zaszczepił utw o ram i sw ojem i sm ak w m łodzieży uni­

w ersy te c k ie j, b y ł Szlązakiem ; n a ro d o w y c h zn ak o m ito ści w cale nie w idać. O w szem ze sm utkiem p o strz e g am y , że ow a g ra m m a ty k a D o n a ta w łaściw a ty lk o trivium , p rz y k tó re j w y k ła d a n o w ersyfikacyę, g ram m aty k a A le­

k s a n d ra g alijsk ieg o do X V I w ieku w całej w iośnie s w o ­ je j k w itn ą w ak ad em ii krak o w sk iej. N ajlepszem tego św iadectw em są p ism a J a n a z G łogow y, w y dan e w 1503 i 1504, w yjaśniające te z a b y tk i zbutw iałe.

M ed y cy na w p ierw szy ch czasach chrześciań stw a znajdow ała po w szechne i d o sta te cz n e lek arstw o w szczerej w ierze, relikw iach i g ro b a c h św iętych; n iek ie d y w zam ó­

PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO. 1 5

w ieniu czyli zaklęciu c h o ro b y . U czoność a ra b sk a inny je j dala k ieru n e k . D z ib e r w y nalazł p o w sz e c h n e le k a r­

stw o tak pew ne, jak kam ień filozoficzny alchem ików . M y­

ślano o zlocie, sre b rz e , d ro g ic h kam ien iach , kości sło n io ­ w ej, azali nie m ają pew nego zw iązku, jak o tw o ry szlach et­

nej n a tu ry z c z erstw o ścią zdro w ia. K ie d y to nie p o m a ­ gało , rz u c o n o się n a k o n ie c do w łasności ro ślin i diety.

Z teg o stan o w isk a ułożyli dzieła sw o je: Y bn S ina czyli A vicena, i Kazes. Z a p o ży czen ie rę k o p is u ostatniego z nicli L u d w ik X I król fra n c u z k i ofiaro w ał w r. 1471 s re ­ b ra sw oje i sz la c h cic a : ta k a b y ła w ażność p ism a Hani E lkavi. U n iw e rsy te ty p ow szechniej się trz y m a ły A vice- ny . Ze w szy stk ich śro d k ó w u ż y w a n y c h w m ed y c y n ie, je d n a d ieta była zbaw ienna; in n e ja k sm arag d y , ru b in y i złoto, n a w e t m ylne w łasn o ści ro ślin , w ięcej szk o d y niż p o ży tk u p rzy n o siły . P ra k ty c z n ie jsz a , lubo z a o stra b yła m eto d a niby krajow a: J a n R ad łick i lek arz królew ski, m a­

ją c w p o d e jrz en iu p o k arm sobie p o d a n y i sp ożyty, k azał się u belk i za nopi p o w iesić g ło w ą n a dół, i cienkiem i p rą tk a m i sm ag ać się po żo łąd k u . T en e n e rg icz n y e x p e ry - m en talista nie b y ł członkiem k rak o w sk iej akadem ii, k tó ra b y ła te o re ty c z n ie jsza i s p rz y ja ła zasadom g a le n o -a ra b - skim . W te ra p ii n ieb ard zo u stęp o w ała u n iw ersy teto m z a g ra n ic z n y m , a n aw et Padw ie, gdzie K o p e rn ik zaczer­

p n ą ł n ieco p rzy m iotów alchem iczn ego lek arza, u ży w ając d ro g ic h m etalli i kam ieni dla w zm o cnien ia zdrow ia. A n a­

tom ia m ało z ro b iła p o s tę p u w K rak o w ie, bo ty lk o ro z b ió r g o sp o d a rsk ic h zw ierząt był znany; gdzieindziej L e o n a rd o da V inci u ż y ty m był do ry su n k ó w an ato m icznych. N a u k a życia, biologia, lubo tak ż e bez zasady, na d rodze fizyo- logicznćj w in n a była m yśl ciek aw ą J a n o w i z G łogow y.

W y k ła d a ją c on tr a k ta t A ry sto te le sa o d u szy , p o d łu g w i­

doków k ra n io sk o p ie z n y c h V ersora, p rzy ta cz a zdanie b ry - tańskieg o le k a rz a G ordon a, że w szystkie zdolności z w ie­

rzęce ja k p am ięć, w yobraźnia, uw aga, d om ysł s ą częścią nierozd zieln ą org anizm u, azatém m atery aln e; szczęśliw y zaś i boski ro zu m , leżąc za g ra n ic ą o rg an u , je s t niem a- tery a ln y m .

C zego nie rozw iązała m ed y cy n a, d o k o n y w ała a s tro ­ logia, w ielce szaco w an a od m ożny ch , k tó ry c h bogactw a

1 6 z a c z ą t k i

u w aln iają zw ykle od grun tow n iejszeg o na rzeczy p o glądu.

J e s t n aw et rzeczą p ew n ą, że ta ic h łatw o w ie rn o ść p r z y ­ czy n iła się do w zrostu ścisłej n a u k i astro n o m iczn ej, przez zabezpieczenie b y tu ubogim m iłośnikom p ra w d y , bo za p rzep o w ied n ie p rzy szło ści d o b rze p łaco n o . N ie obwi­

niam y akadem ii k rak o w sk iej, że m iała w XV w ieku a s tro ­ logów , lio sław ny K e p p le r w X V II b y ł jej zw olennikiem ; ale z c h lu b ą pow iedzieć m ożem y, że B ru d zew sk i jej nie hołdow ał, ow szem c z y stą astro n o m ią p o staw ił na takim sto p n iu sław y że H a rtm a n S ch ed el N o ry m b e rc z y k ro zle ­ głej n a u k i człow iek, astro n o m ii krakow skiej dał p ierw sz e ń ­ stw o p rz e d w y kładem jej w n ajceln iejszy ch u n iw e rsy te ­ ta c h niem ieck ich : ,, astronom iae tam en studium, máxime, vi ret, ncc in tota G erm ania clarior illa repéritur” . D la p o czątk o w y ch słu c h a c z y w y k ła d a n o w akad em ii sta re dzieło o sferze J a n a z H oliw ood czyli de S a cro b o sco , ja k w idzim y ze w stęp u J a n a z G łogow y do téj elem entarnej książki, k tó ra d o trw ała w całej E u ro p ie do X V I wieku;

ale B rudzew ski jasn y , d o k ład n y i uczo n y p ro fe s s o r m a te ­ m atyki, od r. 1483, k tó re g o u czeń K o p e rn ik n ietylko nic now ego w ty tn w zględzie nie p o sły sz a ł we W ło szech , ale z ucznia m ed y cy n y i filozofii w P ad w ie w p ro st b y ł w zięty do Rzym u n a p ro fe sso ra m atem atyk i; B ru d z e w sk i p o ­ w iadam y m ate m a ty k , n a p isa ł tak ż e w yjaśnienie do te o ry i p lan e t P e u rb a c h a a stro n o m a w ied eń sk ieg o, k tó re by ło z a ­ lecon e p rzez O tto n a de V alle U ra c en se jed n e m u z k siążąt w ło sk ic h jak o dzieło znakom itsze. W yszło ono w M edyo- lan ie 1495 r. P isa ło wielu p rz e d i po B ru d zew sk im tak zw ane teo rik i planet: do n ajd aw n iejszy ch należy J a n C a m p a n u s z N o w a ry , r. 1200; ale w szyscy i B ru d zew sk i m ylnie. D lateg o nie m niem am y b ynajm niej ab y p ro fe sso r ak ad em ii k rakow skiej o d k ry cie ja k ie w a stro n o m ii zrobił, lu b uczniow i do w ielkiego w ynalazku d ro g ę w skazał, ale je ste śm y teg o zdania, że w y k ła d ro zsą d n y , ja s n y i g r u n to ­ w ny m a te m a ty k i w ielką b y ł p o m o cą m łodej zdolności do p o su n ię c ia astro nom ii. P o B rud zew sk im n a s tą p ił J a n z G ło ­ gow y, znajom y nam scho lasty k . T en n a p isa ł w stęp a s tro ­ n o m iczn y do k alen d arza i w yjaśnienia p raw d ziw ych r u ­ chów p lan e t p o d łu g J a n a R eg io m o n tan a. P rzy n o si to za­

szczyt G łogow czykow i, że ju ż nie P e u rb a c h a , ale R e g io -

PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO. 17 m o n ta n a w ziął za przew odn ik a w p ostępie czasu; uderza je d n a k ta uw aga, że pow ażne k o rp o ra c y e uczone silą się n a p o w tarzan ie rzeczy ubitych , k ied y gieniusz m ało kom u znany, sam je d e n bez pom ocy i z ach ęty życia publicznego, odkryw a now y p o rz ą d e k , i w ychodzi na praw odaw cę w szechśw iata. Je o m e try a E u k lid esa i try g o n o m e try a słu ­ żyły za n a u k i p om o cn icze do obliczeń p lan e tarn y c h .

Cóż m am y pow iedzieć o w ykładzie h isto ry i, k r y ty ­ ce i zam iłow aniu do niej? J a n D ąb ró w k a czytał z ucznia­

m i K a d łu b k a, i objaśniał je g o tru d n o śc i. N a sam ym w stęp ie k ie d y tłum aczył, co znaczył K o d ru s w tek ście w sp om n iany , ja k o nie lu b iący te a tra ln e j w ystaw y; jed e n ze słu c h a c zy z a rz u t m u g ło śny uczy nił, że to nie b y ł w cale k ró l g re c k i ja k n au czy ciel pow iadał, ale ja k a ś inna osoba z tra d y c y i kro n ik arzo m znana, A z osnow y K a d łu b ­ k a, w ątpliw ość sw ą udow odnił. U m iera D łu g o sz w r . 1480 sk ła d a jąc dzięki O p atrzn o ści, że m u dozw oliła p ięćdzie­

sięcioletniej p r a c y dokonać. W troskliw o ści o dalszy c ią g dziejów ojczystych, ta k m ozolnie p rzez s ię zebrany ch, b łag a akad em ią k rak o w sk ą, ab y zdolnej osobie po jeg o zgonie tę p rac ę pow ierzyła, odpow iedni w ynalazłszy fun­

dusz. U czone zgrom ad zen ie przezn aczy ło dodatkow e do innej p ła c y w y n ag ro dzen ie dla h isto ry o g rafa, k tó ry p rzy ko ń cu ro k u p o jed n y m ark u szu , czasem nie sp ełn a r o ­

cznika sw ojego p rzy n o sił.

D ru k a rstw o , k tó re się od r. 1472 upow szechniać za­

częło w E u ro p ie , w e dw adzieścia kilka lat dopiero z a p ro ­ w adzone zostało w K rakow ie dla odbicia m szałów . P ó ­ źniej h u ssy ci czescy polecili Violovi odlanie głosek sło ­ w iań sk ich i w ytło czen ie ok to ich a, to je st śp iew nika k o ­ ścielnego, ale d ru k arz m usiał k raj o p u ścić p o d n a c i­

skiem k a p itu ły krakow skiej. O jczenasz p o polsku znaj­

duje się w agiendzie w rocław skiej, a dłuższa pieśń B og a­

ro d zic y d o p iero o d bitą zo stała w S ta tu tac h Ł a sk ie g o 1506 ro k u .

P o ty c h sm u tn y ch o b razach n a rz u c o n y c h p o jęć i b ezw ład n ości, przejdźm y na weselsze pole żyw otnego p o stę p u , w pierw szej epoce ośw iaty.

T um 1. S t j c i e i 1858. 3

S Ł Ó W K I L K A

o s t a r o ż y t n e j o d b u d o w i e k o p a l ń o l k u s k i c h, i m a c h i n a c h

w TYCHŻE, O PŁOCZKACH, PRAŻENIU RUDY OŁOWIANEJ,

I HUTACH DAWNYCH POD OLKUSZEM.

P R ZEZ

H iero n im a Łabęckiego.

l;z y to pozbawieni św iatła dziennego p rzy rąbaniu pod ziem ią niek ształtnych bry l ru d y , czy przy zbytecznym żarze ognia, w ysączając kruszec z roztopionej ru d y , górnik i h utn ik poszczycić się nie mogą, aby ich żm udne rze ­ miosło b y ło nacechow ane poetycznością. Jed n ak że i to zatrudnienie m a swoje pow aby, bo przecież z zamiłowaniem górnik doń przyw iązany; w nićm ma on swoje podania, wspom nienia ubiegłych pokoleń, tajem nicze uprzedzenia, a sam w zbliżeniu z n a tu rą i jej tajnikam i, nabyw a skłon­

ności do rozm yślania. Owionie go nie raz w sam otnćm odcięciu od św iata i ludzi, tęsknota poetyczna, która rzeczywiście ludzi tego zawodu odznac2a w ich życiu, uczuciach i toku myśli.

Lecz nie o tern tu mówić zam ierzam y, nie tu miejsce przedstawiać: czćm je s t górnictwo, jak obszerne w niem p ra­

cy pole, jak ie przedstaw ia trudności, jakich w ym aga środ­

ków, jakie czerpie pomocy z nauk przyrodzonych i ścisłych, jak a jego zacność i jakie przynosi ludzkości korzyści.

Zam ierzyliśm y przerzucić się w u b ieg łe wieki, dotknąć starożytności górniczych polskich w słyn nych niegdyś kopalniach olkuskich ze stanow iska sztuki i krótko skrćślić

O KOPALNIACH OLKUSKICH. 1 9

ja k to rzem iosło było prowadzone, jakiem i środkam i ob­

chodzono się przy w ydobyw aniu ru d ołow ianych i ich przetap ianiu na ołów lub odciąganiu srćb ra.

Do opisu takiego m a te ry a ły prawie zatarte, bo dawne kopalnie olkuskie od półtora w ieku zniszczone i nieczynne, h u ty rozwalone; widoczne jedy n ie są liczne warpie i zaw a­

liska szybów , zapadnięcia tu i owdzie ziemi nad dawnerni w yrobam i; sączą się wody stokam i sztolniów, dżiś zała- złych piaskiem i zaro sły ch , a które niegdyś ciągnęły się daleko na około O lku sza; gdzieniegdzie tylko porzu­

cone stosy bogaty ch zuzli po ołow iu, świadczą o obszer­

nym przem yśle, a podania m iejscow e i baśnie urojone o olbrzym ich bogactw ach daw nych gw arków , o przepychu mieszczan olkuskich, głuchy rozgłos o przeszłój świetności górnictw a srebrnego w tern miejscu roznoszą.

W iele w tych podaniach przesady; wprawdzie obfite to i bogate b y ły kopalnie ru d y ołow ianej, która i sróbro zaw ierała, n aw et dobrze się miewali ich gwarkowie; zbyt jednak wiele nakładów w ym agało ich prowadzenie, aby zbogacić się można było łatw o, to też raptow ne fortuny nie często tu pow staw ały, ani nie b y ły pospolitą rzeczą.

Od czasu do czasu, zwłaszcza w latach suchych, m iejscami łatw iejsze zdarzało się kopanie, głębiej wówczas pod ziemię sięgnąć się daw ało po bogatszą rudę, b yw ały więc i lepsze zyski w ręk u zam ożniejszych gw arków , a mieszczanie K rakow a, n aw et szlachta okoliczna w tedy nie pogardzała gw arectw em w kruszcodajnym zakątk u krakow skiej ziem icy.

O tem dowiedzieć się można szczegółów najcieka­

wszych z daw nych ak t żupniczych olkuskich; w pomoc im idą częstokroć a k ta w ójtow skie a później radzieckie m iasta; lecz w spółczesnych pisarzach, uporne milczenie lub zaledwie wzmiankę ogólnikową a m ało znaczącą o kopalniach olkuskich natrafić można. A kta przeto żu- pnicze stanow ią obfite i głów ne dla nas źródło, zaw ierają one bowiem rozliczne i szczegółowe wiadomości; lecz po większej części dostępne są jedynie dla tego, kto jest św iadom y języka naszego górniczego. Szkoda, że dla ich uzupełnienia nie dochow ały sie n iestety żadne rysunki daw niejsze w archiw ie olkuskióm , bo najw cześniejsza map- pa, k tó ra nas doszła, je s t dopiźro z końca panowania