978- 83- 8012- 493- 6
Gatunki mowy i ich ewolucja
Tom IV
Gatunek
a komunikacja społeczna
NR 2845
Gatunki mowy i ich ewolucja
Tom IV
Gatunek
a komunikacja społeczna
pod redakcją Danuty Ostaszewskiej
przy współudziale
Joanny Przyklenk
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2011
Redaktor serii: Językoznawstwo Polonistyczne
Olga Wolińska
Recenzenci
Stanisław Borawski Władysława Bryła
Redaktor: Olga Nowak
Projektant okładki i redaktor techniczny: Małgorzata Pleśniar Korektor: Lidia Szumigała
Copyright © 2011 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208-6336 ISBN 978-83-226-1992-8
(wersja drukowana) ISBN 978-83-8012-493-6
(wersja elektroniczna) Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl
Wydanie I. Ark. druk. 34,5. Ark. wyd. 42,0.
Papier offset. kl. III, 90 g Cena 50 zł (+ VAT) Łamanie: Pracownia Składu Komputerowego
Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, Spółka Jawna
ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek
Spis treści
Kszta³towanie siê systemu transferu informacji w formê dyskursów i ga- tunków zamkniête (Danuta Ostaszewska) . . . . 9
Część pierwsza
Rozważania teoretyczne
Aleksander Wilkoñ
O gatunkach niemaj¹cych nazwy. Komunikat . . . 19
Bo¿ena Witosz
Interakcyjny model relacji gatunku i dyskursu w przestrzeni komunika- cyjnej . . . 23
Halina Grzmil-Tylutki
Gatunek jako kategoria spo³ecznojêzykowa . . . 33
Maria Wojtak
Osobliwe byty gatunkowe i tekstowe w ich uwik³aniach komunikacyjnych 44
Romuald Cudak
Genologiczne pogranicza i ekwiwalencje . . . 57
Aldona Skudrzyk
Rudymenty gatunków . . . 67
Jacek Warchala
Gatunek jako zamys³ perswazyjny. Rozwa¿ania nie tylko o reklamie . 75
Ewa S³awkowa
Miejsce i rola gatunku mowy w komunikacji miêdzykulturowej (perspek- tywa translatologiczna) . . . 86
Część druga
Analizy i interpretacje
Ewa Bi³as-Pleszak, Katarzyna Sujkowska-Sobisz
Strategiczne gry gatunkami — blog i recenzja w witrynach internetowych perfumerii . . . 97
Jerzy Biniewicz
Rodzenie siê polskiego dyskursu naukowego. Pragmatyka, struktura i jê- zyk traktatu Olbrychta Strumieñskiego O sprawie, sypaniu, wymie- rzaniu y rybieniu stawów . . . 111
Ewa B³achowicz, Jadwiga Lizak
Funkcje pamiêtnika w komunikacji spo³ecznej (rekonesans badawczy) . 123
Stanis³aw Borawski
Dwie XVII-wieczne nowiny. O propagandowym u¿yciu listu prywat- nego . . . 135
Ma³gorzata Dawidziak-K³adoczna
WielofunkcyjnoϾ komentarzy w diariuszach Sejmu Wielkiego . . . 147
Ewa Ficek
Zaczarowana, inspiruj¹ca, pouczaj¹ca... Jaka jest bajka terapeutyczna? . 159
Beata Grochala
Ten sam gatunek w dwóch odmianach — o telewizyjnej i internetowej relacji sportowej na ¿ywo . . . 169
Magdalena Hawrysz
Rozmowy chrystyjañskie Marcina Czechowica jako komunikat kszta³tuj¹- cy wspólnotê arian . . . 181
Maciej Kawka
Internet jako Ÿród³o plotki . . . 194
Ma³gorzata Kita
Œmieræ wywiadu? Gatunek w ponowoczesnej Polsce . . . 201
Maria Krauz
Wzorzec strukturalny dedykacji drukowanej a model relacji miêdzy adre- satem i autorem . . . 214
Iwona Loewe
Globalny gatunek w lokalnej ods³onie. Teleecho Ireny Dziedzic . . . 231
6 Spis treœci
Ewa Malinowska
Komunikowanie w³adzy ze spo³eczeñstwem . . . 241
Anna Matuszewska
Laudacje polskie i niemieckie — podobieñstwa i ró¿nice . . . 251
Ma³gorzata Nowak-Barciñska
Drugie ¿ycie gatunku . . . 266
Danuta Ostaszewska
Reporta¿ — wspó³istnienie kodów: werbalnego i ikonicznego (na mate- riale tekstów w National Geographic Polska) . . . 285
Iwona Pa³ucka-Czerniak
Funkcje czasowników pierwszoosobowych w pos³owiach do wspó³czes- nych polskich publikacji naukowych . . . 297
Edyta Pa³uszyñska
Zró¿nicowanie zachowañ komunikacyjnych rozmówców w gatunkowych realizacjach rozmowy (dyskusja, debata a talk show) . . . 309
Magdalena Pietrzak
„Pozytywnienie” felietonu w drugiej po³owie XIX wieku . . . 321
Romualda Piêtkowa
Dialog w œwiecie tekstów naukowych . . . 332
Olga Przybyla
Gatunek listu a kompetencja lingwistyczna i komunikacyjna dzieci upo- œledzonych umys³owo . . . 343
Magdalena Steci¹g
Jak wiele zale¿y od gatunku, czyli obraz ekologa w wiadomoœci i repor- ta¿u informacyjnym . . . 356
Agnieszka Szczaus
Instrukcja jako forma komunikacji (na przyk³adzie Informacyi matema- tycznej Wojciecha Bystrzonowskiego z 1749 roku) . . . . 369
Ewa Szkudlarek-Œmiechowicz
Modu³y makrosytuacyjne w radiowej i telewizyjnej debacie publicznej . 383
Wies³awa Troszczyñska-Nakonieczna
Komunikacja pracodawców z pracobiorcami w ofertach pracy . . . 397
Marzanna UŸdzicka
Notatki z wyk³adu w perspektywie komunikacyjnej . . . 409
Spis treœci 7
Anna Wojciechowska
Protoko³y jako œwiadectwo komunikacji spo³ecznej (rekonesans badaw- czy) . . . 425
Olga Woliñska
Oœwiadczenia i deklaracje w komunikacji spo³ecznej A.D. 2007 . . . 439
Katarzyna Wyrwas
Reklama typu homeshopping jako wzorzec dla reklamy wyborczej . . 446
Miros³awa Ampel-Rudolf
Schemat informacyjny gawêdy szlacheckiej . . . 456
W³adys³awa Ksi¹¿ek-Bry³owa
Elementy „nowiniarskie” w wierszach Wac³awa Potockiego . . . . 469
Joanna Przyklenk
Poznawczy aspekt gatunku — o œlepcu, niedowidz¹cym i jednookim (na przyk³adzie epigramatu i gatunków pokrewnych) . . . 477
Artur Rejter
Przeobra¿enia gatunków literackich w kontekœcie komunikacji spo³ecznej (na przyk³adzie noweli) . . . 493
Teresa Wilkoñ
Genologiczne aspekty poematów Ga³czyñskiego . . . 504
Część trzecia
Panel dyskusyjny
Moderatorzy dyskusji: Maria Wojtak, Zofia Bilut-Homplewicz, Halina Grzmil-Tylutki, Waldemar Czachur . . . 515
8 Spis treœci
Kształtowanie się systemu transferu informacji w formę dyskursów i gatunków zamknięte
Tom niniejszy jest kolejn¹ — czwart¹ — publikacj¹, która prezentuje doro- bek katowickich spotkañ, podejmuj¹cych aktualne ci¹gle zagadnienia gatunku.
Referaty wyg³oszone na poprzednich konferencjach, gromadz¹cych uczonych z najwa¿niejszych oœrodków w Polsce, tak¿e z zagranicy, z³o¿y³y siê na trzy tomy: T. I: Mowy piêkno wielorakie (Katowice 2000); T. II: Tekst a gatunek (Katowice 2004); T. III: Gatunek a odmiany funkcjonalne (Katowice 2007).
Tom IV kontynuuje genologiczn¹ tradycjê badañ, tym razem ze szczegól- nym uwzglêdnieniem zwi¹zków, jakie istniej¹ miêdzy gatunkowym zró¿nico- waniem uniwersum mowy a formami komunikacji spo³ecznej — dziœ i w daw- nej Polsce. Podtytu³ czwartej konferencji (i tomu): Gatunek a komunikacja spo³eczna pozwoli³ jej uczestnikom przedyskutowaæ wiele problemów do- tycz¹cych kszta³towania siê systemu transferu informacji. Ów transfer wymaga wielu gruntownych studiów, zw³aszcza jeœli w centrum uwagi pozostaj¹ po- szczególne okresy rozwoju komunikacji miêdzyludzkiej — od czasów staro- polszczyzny po komunikacjê wspó³czesn¹, pojmowan¹ jako jeden z g³ównych wyk³adników nowoczesnej historii, kultury i mentalnoœci.
*
* *
Artyku³y zgromadzone w tomie zawieraj¹ wiele cennych teoretycznych wnio- sków i rozwi¹zañ. Badacze odnieœli siê m.in. do wspó³czesnej teorii tekstu, akcen- tuj¹c z³o¿onoœæ i wieloaspektowoœæ ocen formu³owanych w badaniach nad tek- stem. Podkreœlano, ¿e w ogl¹dzie historycznie zmiennego sposobu profilowania tego obiektu w centrum zainteresowania pozostaj¹ wspó³czeœnie dwa nadrzêdne modele: gatunek oraz dyskurs — kategorie wa¿ne dla teoretycznych ustaleñ.
Pojêcie dyskursu i zagadnienie miejsca tekstu w tej przestrzeni epistemolo- giczno-metodologicznej znalaz³y odzwierciedlenie w szerszym wymiarze — jako prezentacja stanowisk badawczych zwi¹zanych z rozumieniem tych kate- gorii w genologii polskiej, francuskiej, niemieckiej i anglosaskiej.
Obiektem zainteresowañ badaczy genologów pozostawa³o równie¿ zagad- nienie komunikacji jako szeroko pojêtej transmisji informacji i jej gatunkowych
„wcieleñ”. I tak, spostrze¿enia na temat przeobra¿eñ kompetencji komunikacyj- nej, wpisane w szersze, wieloaspektowe rozwa¿ania na temat zmian kulturo- wych we wspó³czesnym spo³eczeñstwie, ³¹czono z rozwojem narzêdzi komu- nikacji — mass mediów, zw³aszcza Internetu. Obserwacja innorodnych stylistycznie formu³ jêzykowych w wypowiedziach najm³odszego pokolenia Polaków nie tylko ka¿e w zjawisku tym widzieæ akcydentalny wp³yw jêzyka mediów, ale wymaga równie¿ potraktowania tego zagadnienia jako sygna³u obecnoœci ró¿nych gatunków / dyskursów w œwiadomoœci wspó³czesnych u¿yt- kowników jêzyka. Tak sformu³owane wnioski upowa¿ni³y do postawienia pyta- nia o rudymenty gatunkowej œwiadomoœci.
W rozwa¿aniach uwzglêdniaj¹cych ró¿norodnoœæ typów komunikacji spo-
³ecznej, wpisuj¹cych siê w najnowsz¹ sferê kulturowych przemian, badacze podnosili problematykê œwiadomoœci gatunkowej, wi¹¿¹c j¹ z zagadnieniem ga- tunków nowych, czêsto nie do koñca rozpoznanych, które — z jednej strony — jako byty innowacyjne istniej¹ in potentia, bez nazwy i bez opisu czy te¿ — z drugiej strony — akcentuj¹ wspó³czesn¹ transgresjê norm ró¿nych gatunków, co znajduje uzasadnienie m.in. w kierunkach genologicznych otwaræ literatury.
Na marginesie rozwa¿añ o gatunkach wspó³czesnej reklamy, akcentowano równie¿ problematykê zasadnoœci teorii gatunków. Uzasadnieniem s¹ takie cha- rakterystyki gatunku, jak jego rozmytoœæ, brak granic ostro dyferencjuj¹cych poszczególne gatunki i ogólnie ich polimorficznoœæ. W¹tpliwoœci budz¹ zw³asz- cza gatunki nieliterackie — mówione.
Inny obszar zwi¹zków miêdzy gatunkiem a komunikacj¹ spo³eczn¹ odzwier- ciedlaj¹ obserwacje gatunków, które postrzegane s¹ jako formy osobliwe — in- teresuj¹co przedstawia siê interpretacja gatunku w formie kolekcji — sk³adaj¹- cego siê wprawdzie z ró¿norodnych gatunków, ale trwale ze sob¹ wspó³wystê- puj¹cych i maj¹cych kompozycyjne (strukturalne) zwieñczenie. Te wyk³adniki pozwoli³y zaklasyfikowaæ kolekcjê do odrêbnego bytu gatunkowego.
Rozwa¿ania teoretyczne zamkniête zosta³y uwagami na temat przydatnoœci nauki o gatunkach w praktyce translatologicznej.
*
* *
W tomie znalaz³y siê równie¿ rezultaty szczegó³owych opracowañ wielu ga- tunków, reprezentuj¹cych poszczególne odmiany dyskursu. Badania dotyczy³y 10 Kszta³towanie siê systemu transferu...
— z jednej strony — gatunków u¿ytkowych (odmiana naukowa, religijna, kan- celaryjno-urzêdowa, publicystyczna, masowa, potoczna), z drugiej — artystycz- nych. Badano zarówno gatunki wspó³czesne, jak i reprezentuj¹ce epoki dawne.
W wielu artyku³ach zaprezentowane zosta³y rezultaty badañ nad ewolucj¹ ga- tunków.
Problematyka gatunków naukowych koncentrowa³a siê m.in. na takich za- gadnieniach, jak: dialogowy charakter tekstu naukowego, problematyka tekstu jeszcze nierozpoznanego typologicznie, jakim jest notatka z wyk³adu, analiza pocz¹tkowych etapów kszta³towania siê gatunku naukowego w œwietle jego dyskursywnych kwalifikacji. To pozwoli³o spojrzeæ na analizowany gatunek jak na dynamiczny obiekt, zorganizowany tak, by móg³ wype³niaæ komunikacyjne zadania adekwatnie do etapu rozwoju cywilizacji.
Czêœæ artyku³ów poœwiêcona zosta³a komunikatom reprezentuj¹cym odmia- nê kancelaryjno-urzêdow¹. Badacze opisuj¹ gatunki najnowsze, takie jak: usta- wa lustracyjna, deklaracje podatkowe, wspó³czesna oferta pracy. Przedstawiono ich gatunkowe wyznaczniki na tle pozajêzykowych kontekstów, w jakich teksty pojawiaj¹ siê i funkcjonuj¹. Pokazano model strukturalny i jego sytuacyjne przeobra¿enia, o których decyduje przede wszystkim sytuacja komunikacyjna, np. czêste zmiany na rynku pracy. Zwrócono uwagê na inn¹ funkcjê konteksto- wych (spo³ecznych) uwarunkowañ, które — jak w przypadku protoko³u — wa- runkuj¹ wysoki stopieñ konwencjonalizacji zachowañ jêzykowych.
Stanowisko diachronii odzwierciedlaj¹ m.in. analizy dyskursu prawnoustro- jowego. Badacze obserwuj¹ — z jednej strony — gatunek w aspekcie jego ewolucji, jak w przypadku polskiej konstytucji, gdzie odnotowuje siê zmien- noœæ relacji nadawczo-odbiorczych w badanych tekstach, a tak¿e ustala strate- gie dyskursywne realizuj¹ce siê w poszczególnych etapach rozwoju spo³e- czeñstwa polskiego, przyjmuj¹c jako nadrzêdny czynnik obserwacjê zmian w komunikowaniu siê w³adzy ze spo³eczeñstwem. Konstatacja — z drugiej strony — dotyczy specyfiki gatunku historycznego, jak w odniesieniu do dia- riusza sejmowego (rejestruj¹cego obrady sejmu w latach 1788—1789), prezen- tuj¹cego siê jako gatunek heterogeniczny, zbudowany z wielu tekstów pozo- staj¹cych ze sob¹ w ró¿norakich korelacjach. Propozycje wspó³czesnej genologii pozwoli³y omówiæ ich funkcjê oraz miejsce w diariuszu — obserwa- cja i analiza da³y podstawê typologii badanych tekstów. Odwo³ania do wspó³czesnej genologii pozwoli³y zaprezentowaæ w sposób wieloaspektowy tak¿e inny gatunek — badaniami objêta zosta³a w tym przypadku p³aszczyzna strukturalna, pragmatyczna, poznawcza i stylistyczna XVIII-wiecznych tekstów instrukcji z ró¿nych dziedzin nauki, zamieszczonych w encyklopedii z 1749 roku.
Wielu autorów tomu podnosi problematykê przeobra¿eñ gatunków praso- wych i medialnych. Obserwacj¹ objêto ró¿ne gatunki, prezentuj¹c rozmaite
Kszta³towanie siê systemu transferu... 11
podejœcia badawcze. Rzadziej obiektem zainteresowañ by³y teksty historyczne, czêœciej natomiast badacze koncentrowali uwagê na wspó³czesnym dyskursie medialnym, œciœle warunkuj¹c jego rozwój i przemiany kontekstem funkcjono- wania. Tak jest m.in. z felietonem pozytywistycznym (poddanym ogl¹dowi zarówno w planie treœci, jak i formy), którego rozwój motywuje przede wszystkim postawa felietonisty — nie tylko jego œwiatopogl¹d, ale równie¿
zrozumienie potrzeb spo³ecznych. To idea upowszechnienia hase³ pozytywi- stycznych mia³a wp³yw na „pozytywnienie” felietonu. Z kolei problematykê z zakresu wspó³czesnej publicystyki ujawnia m.in. opis wzajemnych zale¿- noœci obrazu i s³owa w reporta¿ach zamieszczonych w magazynie „Nationale Geographic Polska”. Na tym etapie rozwoju gatunku wa¿n¹ funkcjê pe³ni fotografia, która wspó³uczestniczy w budowaniu ikonosfery tej odmiany re- porta¿u.
W kilku publikacjach podejmowana jest problematyka dyskursu medialnego zogniskowana wokó³ rozwa¿añ na temat struktury i funkcjonowania najnow- szych gatunków, emitowanych za pomoc¹ elektronicznych œrodków przekazu.
I tak, obserwacje pewnej odmiany wywiadu telewizyjnego pozwoli³y sfor- mu³owaæ myœl, ¿e w przestrzeni nowoczesnej komunikacji spo³ecznej konstela- cja gatunków nie zmienia siê tak bardzo, jak style tekstów. Inne badania roz- wia³y w¹tpliwoœci sformu³owane w konwencji postmodernistycznej „metafory œmierci” gatunków. Tu obserwacja dzisiejszej przestrzeni medialnej — wsparta odniesieniami do wspó³czesnej komunikacyjnej przestrzeni wirtualnej — po- zwoli³a sformu³owaæ konkluzjê o trwa³oœci gatunku wywiadu, a jednoczeœnie odnotowaæ zmiany bêd¹ce wynikiem nieuchronnego procesu, tak jak nieuchron- nie zmieni³ siê w czasach ostatnich kontekst funkcjonowania tego gatunku.
Zjawisko debaty publicznej potraktowane zosta³o jako ca³oœciowo ujête ko- munikaty, zorganizowane w formie audycji. Ze wzglêdu na medium wyró¿nio- no dwie odmiany tego komunikatu — audycjê radiow¹ i audycjê telewizyjn¹.
W artykule zwrócono uwagê na podobieñstwa i ró¿nice kompozycji, opisuj¹c segmenty (modu³y) tekstów — emitowanych zarówno przez medium radiowe, jak i przez medium telewizyjne. Podjêto tak¿e problematykê zró¿nicowania za- chowañ komunikacyjnych we wspó³czesnych gatunkach reprezentuj¹cych dwie przeciwstawne konwencje: dyskurs / debata — talk show. Analiz¹ objêta zo- sta³a struktura komunikatów — przede wszystkim sygna³y inicjalne ramy tek- stów. Pozosta³e elementy gatunku potraktowano jedynie pomocniczo.
Jeszcze innej problematyce poœwiêcony zosta³ artyku³, w którym œledzi siê potencja³ kognitywny dwu gatunków reprezentuj¹cych dyskurs medialny: wia- domoœci i reporta¿u informacyjnego. W charakterystyce konkretnych aspektów obu gatunków (uwzglêdniono aspekt strukturalny, stylistyczny, pragmatyczny i kognitywny) wziêto pod uwagê jedynie cechy typowe, one bowiem w sposób wyrazisty wyznaczaj¹ kierunek projektowania rzeczywistoœci (zarówno w nar- racji obiektywnej, jak i jednostkowej).
12 Kszta³towanie siê systemu transferu...
Kolejny artyku³ dotyczy udzia³u gatunku reklamy w sprzeda¿y telewizyjnej, przede wszystkim kontekstowych (telezakupy) uwarunkowañ tego typu wypo- wiedzi oraz ich wp³ywu na organizacjê kompozycji.
Najnowszy etap rozwoju komunikacji reprezentuj¹ gatunki internetowe.
Z przedstawionych badañ wynika, ¿e ich specyfikê wyznaczaj¹ równie¿ — na skutek braku kontaktu face to face — gry gatunkiem, a nie tylko s³owem. Ten zakres problematyki odzwierciedla te¿ artyku³ podejmuj¹cy opis s³abo jeszcze rozpoznanego przez genologiê gatunku plotki internetowej. Podkreœleniu specy- fiki i ustaleniu cech gatunkowych tego przekazu towarzyszy konstatacja, ¿e najwa¿niejszym wyznacznikiem plotki internetowej — jak ka¿dej plotki — jest jej wariantywnoœæ, zarówno formalna, jak i treœciowa.
Podobne konstatacje niesie artyku³, w którym rozwa¿a siê problem odmian tego samego gatunku — relacji sportowej, zró¿nicowanego jedynie ze wzglêdu na medium: przekaz telewizyjny i internetowy. Z analizy wynika, ¿e medium wymusza zmianê sposobu relacjonowania wydarzeñ, ale zasadniczy kszta³t tek- stu zostaje zachowany. Jest to zatem ten sam gatunek w dwu odmianach.
Spoœród innych gatunków u¿ytkowych w tomie omówiono:
— zagadnienie listu — poœwiêcone s¹ mu dwa artyku³y: jeden dotyczy proble- mu zachowania cech gatunkowoœci w komunikacji (formu³owanie tekstów) dzieci w ró¿nym stopniu upoœledzonych umys³owo, z kolei drugi nie tylko wprowadza do obiegu naukowego dwa XVII-wieczne listy, ale te¿ — co jest szczególnie cenne — zawiera sugestie odnoœnie do idei poznawczej, argumentuj¹cej ów zabieg; w artykule okreœla siê, w jaki sposób ta forma przekazu, w istocie prywatna, spe³nia niezwykle wa¿ne cele pragmatyczne i perswazyjne; zawarte w listach meldunki wojenne i dyplomatyczne dziêki mo¿liwoœciom szerokiego kolporta¿u listów (ich powielanie i rozsy³anie) mia³y bowiem szanse uwiarygodnionej (gwarantowa³y to listy prywatne) i skutecznej realizacji;
— religijny traktat i jêzykowe dzia³ania komunikacyjne s³u¿¹ce budowaniu oraz umacnianiu wiêzi w XVI-wiecznej wspólnocie wyznaniowej (arian), wyekscerpowane na podstawie tego¿ konkretnego dokumentu; tekst ów po- s³u¿y³ jako szeroki kontekst argumentuj¹cy istotê i zasadnoœæ owych wiêzi;
— retoryczny gatunek laudacji, „osadzony” w dwu wspó³czesnych kulturach:
polskiej i niemieckiej; artyku³ jest prób¹ nie tylko prezentacji wzorca gatun- kowego, ale tak¿e odpowiedzi na pytanie: czy jest to ten sam gatunek, czy te¿ dwa odrêbne sposoby komunikowania? — odpowiedzi dostarczy³y ty- powe sytuacje u¿ycia mowy pochwalnej w obu kulturach; analiza elemen- tów kompozycji, stylu, eksponowanych w tekstach wartoœci pozwoli³a na konkluzjê, ¿e gatunek ten jest obecny w skonwencjonalizowanej postaci w œwiadomoœci obu kultur jako œwiadectwo wspólnych grecko-³aciñskich korzeni; mówiæ zatem trzeba o internacjonalizacji gatunków poprzez ³ama- nie granic jêzykowych, narodowych, kulturowych;
Kszta³towanie siê systemu transferu... 13
— problematykê „drugiego ¿ycia” gatunku, czyli sekundarnej, niestandardowej realizacji wzorca gatunkowego, jak w przypadku analizowanego w artykule u¿ycia gatunku zawiadomienia pocztowego (awizo) w nowej roli tekstu re- klamy; celem artyku³u jest ocena wtórnego zastosowania wzorca z perspek- tywy komunikacyjnej oraz ocena skutecznoœci takich dzia³añ.
W tomie znajduje siê równie¿ kilka artyku³ów poœwiêconych problematyce gatunków artystycznych. Badacze zaprezentowali rezultaty obserwacji zarówno tekstów wspó³czesnych, jak i tekstów historycznych. W odwo³aniu do twórczo- œci artystycznej:
— podjêta zosta³a problematyka relacji, jaka istnieje miêdzy gatunkiem a spo- sobem widzenia œwiata;
— zaprezentowano charakterystykê konkretnych gatunków, do których nale¿y m.in. bajka terapeutyczna; usytuowanie tego gatunku w obszarze dyskursu ekspertyzy pozwoli³o sformu³owaæ konkluzjê, ¿e wypowiedŸ spe³nia wszystkie warunki gatunkowoœci, przy szczególnie uprzywilejowanej po- zycji odbiorcy, który staje siê niejako przyczyn¹ sprawcz¹ oraz punktem odniesienia wszystkich w³aœciwoœci tekstu: formalno-jêzykowych, seman- tycznych, pragmatycznych, poznawczych i œwiatopogl¹dowych;
— omówiono organizacjê gatunkow¹, m.in. gawêdy szlacheckiej — propozycja analizy obejmuje schemat informacyjny tego gatunku; przedstawione zo- sta³y typy tematów, obraz œwiata; sposoby hierarchizacji wyodrêbnionych elementów oraz ich organizacja;
— zwrócono uwagê na pewne aspekty gatunkowe, w tym przypadku pamiêtni- ka, jako odpowiedŸ na postawione pytanie o to, czy pamiêtnik — gatunek paraliteracki — mo¿e byæ przydatny w komunikacji spo³ecznej; przyjêty kierunek pragmalingwistycznej analizy pozwoli³ zaakcentowaæ te genolo- giczne kwalifikacje, które ujmuj¹ pamiêtnik jako znak kultury okreœlonego etapu jej rozwoju.
Zajêto siê tak¿e problemami dyskursu artystycznego ujmowanego w per- spektywie historycznogenologicznej. Zamieszczone uwagi dotycz¹ okreœlonych wyznaczników wzorca gatunkowego, w tym przypadku noweli. Taka perspekty- wa ogl¹du pozwoli³a spojrzeæ na nowelê jako gatunek usytuowany w szerokim kontekœcie komunikacji spo³ecznej, odzwierciedlaj¹cy zwi¹zki z innymi forma- mi, które gatunek noweli wspó³kszta³towa³y — ró¿nie w zale¿noœci od okresu ewolucji.
Badaczy interesowa³o nadto kszta³towanie jêzykowego obrazu œwiata, który zak³ada³a poetyka staropolskich tekstów. W szczegó³ach relacje te przebadane zosta³y na przyk³adzie XVII-wiecznych gatunków epigramatycznych. W polu obserwacji znalaz³a siê tak¿e ewolucja gatunku dedykacji.
Perspektywa historycznojêzykowa upowa¿ni³a do obserwacji konkretnych utworów pisarzy, wa¿nych z genologicznego punktu widzenia. W tym przypad- 14 Kszta³towanie siê systemu transferu...
ku zanalizowano teksty Wac³awa Potockiego, maj¹ce charakter „nowinkarski”.
Opisano je, podkreœlaj¹c fakt, i¿ w³asnej, niebanalnej wizji prezentowanych wydarzeñ politycznych i wojennych towarzyszy tu oryginalna kreatywnoœæ gatunkowa pisarza — niektóre utwory nawi¹zuj¹ bezpoœrednio do gatunku nowina.
*
* *
Publikacje zamieszczone w niniejszym tomie wzbogaca forma dyskusji pa- nelowej. Dyskusja zamierzona zosta³a jako próba bilansuj¹cej charakterystyki badañ tekstologicznych trzech oœrodków: polskiego, niemieckiego i francu- skiego.
*
* *
Podkreœliæ wypada — reasumuj¹c — i¿ konferencja wnios³a do poznania zagadnieñ genologicznych nie tylko istotne ustalenia teoretyczne, ale równie¿
empiryczne dane, które potwierdzaj¹ s³usznoœæ hipotez interpretacyjnych oraz akceptowanych za³o¿eñ metodologicznych — w tym tomie w pe³ni realizu- j¹cych podstawowe za³o¿enie: zwi¹zek, jaki istnieje miêdzy gatunkiem a komu- nikacj¹ spo³eczn¹. W szczegó³ach zaakcentowanych zosta³o kilka zagadnieñ:
— komunikacja jako szeroko pojêta transmisja informacji i jej gatunkowa
„werbalizacja” — a¿ do wspó³czesnej transgresji norm ró¿nych gatunków;
— komunikowanie jako kszta³towanie okreœlonej wspólnoty obejmuj¹cej sze- roki kontekst: ludzie (nadawcy i odbiorcy), instytucje, œrodki przekazu;
— spoœród elementów tworz¹cych kontekst kognitywistyczny te kategorie, któ- re „buduj¹” to¿samoœæ i odmiennoœæ wiedzy interlokutorów;
— schematy poznawcze le¿¹ce u podstaw podmiotowego interpretowania œwia- ta i wyra¿ania ocen w poszczególnych typach gatunkowych.
W aspekcie diachronicznym podniesione zosta³o interesuj¹ce zagadnienie:
W jaki sposób ró¿ne gatunki „reagowa³y” na wyobra¿enia wytwarzane w ci¹gu dziejów przez ró¿ne grupy spo³eczne, ró¿ne narody, ró¿ne wspólnoty religijne
— a¿ po wypowiedzi bliskie wspó³czesnej propagandzie.
Danuta Ostaszewska
Kszta³towanie siê systemu transferu... 15
