Przemiany społeczne, ekonomiczne i organizacyjne we współczesnej gospodarce polskiej

PRZEMIANY SPOŁECZNE, EKONOMICZNE

I ORGANIZACYJNE WE WSPÓŁCZESNEJ

GOSPODARCE POLSKIEJ

Pod redakcją Krystyny Hanusik

Urszuli Łangowskiej-Szczęśniak Stanisławy Sokołowskiej

UNIWERSYTET OPOLSKI

Przem iany

sp ołeczn e, ek onom iczne i organ izacyjn e

w e w sp ółczesn ej gospodarce polskiej

UNIWERSYTET OPOLSKI

P rzem ia n y

sp o łe c z n e , ek o n o m ic z n e i o r g a n iz a c y jn e w e w sp ó łczesn ej g o sp o d a r c e p o lsk iej

pod redakcją

K rystyny H anusik, U rszuli Łangowskiej-Szczęśniak i Stanisław y Sokołowskiej

OPOLE 2005

RECENZENCI Wanda Błaszczyk Irena Kociszewska

REDAKTOR Grzegorz Staniszewski

REDAKTOR TECHNICZNY Halina Szczegół

SKŁAD KOMPUTEROWY Jolanta Kotura

KOREKTA Natalia Musiał

PROJEKT OKŁADKI Janusz Młynarski

Publikacja dofinansow ana przez U rząd M arszałkow ski

w ram ach g ra n tu dla uczelni i szkol wyższych województwa opolskiego n a zadania dydaktyczno-naukowe

ISBN 83—7395—127—X

Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 45-037 Opole, ul. H. Sienkiewicza 33.

Składanie zamówień: tel. (011') 441 08 78; e-mail: wydawnictwo@uni.opole.pl Druk: D rukarnia Wydawnictwa Świętego Krzyża, 45-007 Opole, ul. K atedralna 4.

S p is tr e ś c i

Przedmowa ... 7

Sytu acja c z ło w ie k a w o k r e sie p rzem ia n str u k tu r a ln y c h w P o lsc e Lucyna FRĄCKIEWICZ, In fra stru k tu ra społeczna wobec starzen ia się

lu d n o ś c i... 13 K rystyna HANUSIK, U rs z u la ŁANGOWSKA-SZCZĘŚNIAK, U w a ru n k o w a n ia

gospodarcze z m ia n s tr u k tu r y społeczno-ekonom icznej g o sp o d arstw

domowych w okresie transform acji w P o l s c e ... 27 Jo a n n a DYBOWSKA, W yzw ania dem ograficzne dla rozw oju społeczno-

-gospodarczego P o l s k i ... 39 M agdalena PALMER, M arta MACIEJASZ-ŚWIĄTKIEWICZ, Motywy

oszczędzania oraz zachowania podmiotów wobec oferty instytucji

finansow ych... 45 Sabina KAUF, Wpływ przem ian społeczno-gospodarczych na

kształtow anie się wzorców k o n s u m p c j i ... 55 A leksandra PIASECKA, A gnieszka BOBROWSKA, Ekonomiczne

uw arunkow ania skuteczności nowego polskiego system u

em erytalnego ... 65 B arbara SKRZYŃSKA, Ubóstwo w Polsce. Zmiany w św iadczeniach

re n to w y c h ... 77

Problem y rozw oju w sp ó łc z e sn y c h g o sp o d a rek

Wojciech GASPARSKI, Etyczny w ym iar działalności g o s p o d a r c z e j... 89 Bogusław FIEDOR, Procesy przekształceń własnościowych przedsiębiorstw

państwowych — przebieg i próba sform ułowania strategii w odniesieniu

do przedsiębiorstw pozostających we własności Skarbu P aństw a . . . . 103 Ryszard BROSZKIEWICZ, Znaczenie szkolnictwa wyższego w procesach

restrukturyzacji gospodarki narodowej w latach 1991—2002 ... 119 Klaus GLOEDE, Móglichkeiten und Grenzen der Raum ordnung

im globalen Standortw ettbew erb (Das Beispiel der Region Berlin

Brandenburg) ... 131 Krystyna HANUSIK, Stanisław a SOKOŁOWSKA, U w arunkow ania

podejmowania decyzji produkcyjnych w rolnictwie. Aspekt

p r z e s tr z e n n y ... 141 Anna BlSAGA, Rolnictwo Opolszczyzny — rozwój czy s t a g n a c j a ? ... 157

Emil ANTONISZYN, Znaczenie podatkowych i pozafiskalnych stym ulatorów

w rozwoju ry n k u pieniężnego w P o l s c e ... 171 Anna MIJAŁ, Izabela CEDRO-PUSZCZ, L aura PŁATKOWSKA-PROKOPCZYK,

P rzem iany gospodarcze stan u i stru k tu ry podmiotów sektora małych

i średnich przedsiębiorstw w województwie opolskim ... 189 M aria BUCKA, K atarzy n a PIASECKA, Płynność finansow a w arunkiem

p rzetrw an ia m ałych i średnich przedsiębiorstw na współczesnym

ry n k u ... 207 Jacek PlECZONKA, Problem y ewidencyjne przy przejściu z podatkowej

księgi przychodów i rozchodów do ksiąg rachunkow ych — propozycje

r o z w i ą z a ń ... 217 M arek BlJGDOL, A ktualne problem y oceny jakości w y ro b ó w ...229 Bartosz CHORKOWY, Sektorowe zróżnicowanie płac ludności w Polsce

w latach 1993—2002 — analiza e k o n o m e try c z n a ... 237

T eo ria i p r a k ty k a z a rzą d za n ia w sp ó łc z e sn y m i orga n iza cja m i

K azim ierz ZlMNIEWICZ, Czy zarządzanie jest nauką? ... 249 Zofia MIKOŁAJCZYK, Elastyczność organizacji — istotnym elem entem

zarządzania z m i a n a m i ...259 G rażyna GRUSZCZYŃSKA-MALEC, Zachowania dewiacyjne w organizacji . . 271 Czesław SIKORSKI, Zmiany wzorców kulturowych w stosunkach między

organizacją a k li e n t e m ...277 A rkadiusz POTOCKI, Negocjacje - nowoczesna m etoda zarządzania

k o n f lik te m ... 287 Paweł SZWIEC, Moda na metody zarządzania ... 301 A dam CZERWIŃSKI, Rola p ro d u k tó w inform acyjnych w z a rz ą d z a n iu

wiedzą n a poziomie o r g a n i z a c j i ... 311 P iotr BLAIK, Rozwój m arketingu i logistyki a koncepcja efektywności

z a r z ą d z a n i a ...319 A nna BRUSKA, W arunki rozwoju logistyki w świetle grupowania

województw m etodą C z e k a n o w sk ie g o ... 333 Tadeusz POKUSA, K ształtow anie procesu integracji łańcucha dostaw . . . 343

P r z e d m o w a

Niniejsza publikacja pow stała z okazji trzydziestolecia istn ien ia k ie ru n ­ ków ekonomicznych w naukowym środowisku Opola.

Wydział Ekonomiczny U niw ersytetu Opolskiego jest spadkobiercą tra d y ­ cji i siedem nastoletniego dorobku In sty tu tu N auk Ekonomicznych, po­

wołanego w 1975 r. w ówczesnej Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu.

W 1992 r. In sty tu t został przekształcony w W ydział Ekonomiczny. Twórcą i pierwszym dyrektorem In sty tu tu , który funkcjonował w s tru k tu rz e Wy­

działu Filologiczno-Historycznego, był prof. dr hab. Ja n u sz Kroszel. Do mo­

m entu powołania W ydziału Ekonomicznego stanow isko dyrektora In sty tu tu Nauk Ekonomicznych piastowali: prof. dr hab. Piotr Blaik, doc. dr Zbigniew Kołaczkowski i prof. dr hab. Zbigniew Mikołajewicz. Pierw szym dziekanem Wydziału został prof. dr hab. Ja n u sz Słodczyk, a obecnie tę funkcję pełni dr hab. prof. UO U rszula Łangowska-Szczęśniak.

S tru k tu ra organizacyjna In sty tu tu N auk Ekonomicznych i następ n ie W y­

działu Ekonomicznego rozw ijała się zgodnie z potrzebam i dydaktycznym i i naukowo-badawczymi. Obecnie na Wydziale Ekonomicznym istn ieją n a s tę ­ pujące katedry i zakłady:

- K atedra Finansów i Rachunkowości,

- K atedra Geografii Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, - K atedra Logistyki i M arketingu,

- K atedra Organizacji i Zarządzania,

- K atedra Studiów Strategicznych i Polityki Ekonomiczno-Społecznej, - Zakład Ekonom etrii i Inform atyki,

- Zakład Teorii Ekonomii, - Zakład Teorii Finansów, - Zakład Zarządzania Jakością.

Na Wydziale Ekonomicznym zatrudnionych jest 55 nauczycieli akadem ic­

kich, w tym 5 profesorów tytularnych, 8 doktorów habilitow anych, 25 dokto­

rów i 17 magistrów.

Wydział Ekonomiczny ma prawo nadaw ania stopnia naukowego doktora w dziedzinie ekonomii, które otrzym ał w 1992 r.

Zespół pracowników Wydziału Ekonomicznego prowadził i prowadzi nadal intensywnie badania naukowe, skoncentrowane wokół następujących tematów:

8 Przedm owa

- Dochody - konsum pcja - zamożność gospodarstw domowych w okresie transform acji systemowej w Polsce (analiza ekonometryczna),

- F inanse i bankowość ze szczególnym uwzględnieniem finansów sa ­ morządów terytorialnych,

- Logistyka i m arketing w zarządzaniu,

- Przem iany stru k tu ra ln e w gospodarce regionu w okresie transform acji, - P rzeobrażenia m iast i ekologiczne problem y gospodarki miejskiej, - Społeczne i demograficzne problemy rozwoju regionu,

- Z arządzanie jakością,

- Zmiany w organizacji i produktyw ności rolnictw a w okresie przeobra­

żeń system u gospodarczego.

N a W ydziale Ekonomicznym system atycznie organizowane są konferencje naukowe, których uczestnikam i są współpracujący z W ydziałem naukowcy z wielu ośrodków krajowych i zagranicznych. U gruntow aną pozycję w środo­

w isku naukow ym osiągnęły organizowane cyklicznie konferencje:

- Funkcjonow anie sam orządu terytorialnego,

- U w arunkow ania i strategie rozwoju regionalnego w procesach in teg ra­

cji europejskiej,

- M iasto w okresie przem ian,

- Produktyw ność i wydajność w okresie transform acji,

- In te rn a tio n a l Conference on „Sustainable W aste M anagem ent”.

N ależy nadm ienić, że Wydział Ekonomiczny organizuje również liczne konferencje naukow e we współpracy z Polskim Tow arzystw em Ekonomicz­

nym, Polskim Tow arzystw em Geograficznym oraz Komisją N auk Rolniczych PAN O ddział w Katowicach. Pracownicy W ydziału są członkami zarządów stow arzyszeń naukowych oraz komisji naukowych PAN (Komisja N auk Rol­

niczych, Komisja N auk Ekonomicznych i Prawnych). Na Wydziale mieści się siedziba Komisji N auk Rolniczych PAN Oddział w Katowicach.

Na W ydziale Ekonomicznym publikow ane są dwa wydawnictwa seryjne:

„Zeszyty Naukow e UO, Seria Ekonom ia”, które ukazują się od m omentu powołania kierunków ekonomicznych w Opolskiej WSP, oraz „Economical and E nvironm ental S tudies”, anglojęzyczna seria, której pierwszy num er u k azał się w 2000 r. Do tej pory opublikowano 28 tomów „Zeszytów”. A ktual­

nie przygotowywany jest do druku num er 7 „Economical and Environm ental S tudies”. N ależy podkreślić, iż seria ta została zakw alifikow ana do kategorii Zespołu H-02 — lista czasopism B.

W ydział Ekonomiczny utrzym uje kontakty naukow e i dydaktyczne z wie­

loma ośrodkam i zagranicznym i. Ich wyrazem jest uczestnictwo przedstaw i­

cieli tych ośrodków w konferencjach organizowanych przez W ydział i udział zagranicznych badaczy w jego publikacjach naukowych. Przykładem takich publikacji są anglojęzyczne wydawnictwa z udziałem badaczy z Rosji, U krai­

ny, Czech, Niemiec, Holandii, Wielkiej B rytanii. Szczególnie owocna jest w spółpraca z U niw ersytetem w Poczdamie i U niw ersytetem w Trewirze.

Przedmowa 9

W niniejszym jubileuszowym tomie zaw arto artykuły zaproszonych, u z n a ­ nych przedstaw icieli nau k ekonomicznych w Polsce oraz arty k u ły pracow ni­

ków W ydziału Ekonomicznego U niw ersytetu Opolskiego, odzwierciedlające główne n u rty bad ań prowadzonych na Wydziale.

Tom podzielony został na trzy części. W pierwszej z nich, pt. Sytuacja człowieka w okresie przem ian strukturalnych w Polsce, zamieszczono sześć artykułów, które przedstaw iają ekonomiczne i społeczne uw arunkow ania ży­

cia ludności w okresie w drażania system u rynkowego w naszym kraju.

Część tę otwiera publikacja Lucyny Frąckiewicz pt. In fra stru ktu ra społeczna wobec starzenia się ludności, dotykająca jednego z najistotniejszych a k tu a l­

nych problemów społeczno-ekonomicznych Polski — starzen ia się ludności, a na tym tle tw orzenia w arunków godnego życia ludzi starych. Innego asp e­

ktu godnej starości, a mianowicie zabezpieczenia m aterialnego, dotyczy n a ­ tom iast arty k u ł Agnieszki Bobrowskiej i A leksandry Piaseckiej. A rtykuł Krystyny H anusik i U rszuli Łangowskiej-Szczęśniak poświęcony jest p rze­

mianom stru k tu ry społeczno-ekonomicznej gospodarstw domowych, analizo­

wanym w aspekcie przyczyn tworzonych przez otoczenie gospodarcze. P ro­

blem atykę szeroko rozum ianych wzorców zachowań ludności podejm ują też artykuły Joanny Dybowskiej, M agdaleny Palm er i M arty M aciejasz-Sw iąt- kiewicz oraz Sabiny Kauf. Zamykające tę część opracowanie B arbary Skrzyń­

skiej podejmuje z kolei jedno z ważniejszych zagadnień gospodarki rynkowej - zagadnienie bezrobocia.

Na drugą część składa się dziesięć artykułów podejmujących problem aty­

kę rozwoju gospodarki Polski. Tło tych rozw ażań tw orzą trzy pierw sze publi­

kacje. A rtykuł Wojciecha G asparskiego pt. Etyczny w ym iar działalności gos­

podarczej jest próbą w skazania aksjologicznego k o n tekstu gospodarow ania.

A rtykuł Bogusława Fiedora pt. Procesy przekształceń własnościowych p rzed ­ siębiorstw państw ow ych - przebieg i próba sform ułow ania strategii w odnie­

sieniu do przedsiębiorstw pozostających we własności Ska rb u Państw a przedstaw ia m akroekonom iczną analizę procesu przekształceń własnościo­

wych w Polsce w okresie transform acji i form ułuje podstaw y strateg ii dalszej prywatyzacji i restru k tu ry zacji gospodarki naszego kraju. Zagadnienia p la ­ nowania rozwoju przestrzennego regionów przedstaw ia K laus Gloede w a r ­ tykule pt. Móglichkeiten und Grenzen der Raum ordnung im globalen Stand- ortwettbewerb (Das Beispiel der Region Berlin Brandenburg). W opracowaniu tym w szczególności rozw ażane są teoretyczne i praktyczne problem y k onku­

rencji między wielkim ośrodkiem miejskim a otaczającym regionem na przykładzie Berlina i B randenburgii. N atom iast a rty k u ł R yszarda Broszkie- wicza pt. Znaczenie szkolnictw a wyższego w procesach restrukturyzacji gos­

podarczej dotyczy rozwoju szkolnictwa wyższego jako podstawowej d eterm i­

nanty wzrostu gospodarczego. A rtykuły K rystyny H anusik i Stanisław y Sokołowskiej oraz Anny Bisagi poświęcone są funkcjonowaniu rolnictwa w Polsce. Emil A ntoniszyn podejmuje w swoim opracow aniu problem u w a ­ runkow ań rozwoju rynku pieniężnego. Autorzy kolejnych trzech artykułów —

10 Przedm owa

A nna Mijał, Izabela Cedro-Puszcz, L aura Płatkow ska-Prokopczyk oraz M a­

ria Bucka i Jacek Pieczonka — prezentują wyniki swoich rozw ażań na tem at sektora m ałych i średnich przedsiębiorstw. M arek Bugdol natom iast przed­

staw ia problem atykę oceny jakości z p u n k tu w idzenia konkurencyjności przedsiębiorstw a. Tę część zamyka arty k u ł B artosza Chorkowego dotyczący problem u istotnego dla rozwoju gospodarczego — sektorowego zróżnicowania płac.

Trzecią część tom u tw orzą opracowania z zakresu teorii i praktyki za­

rządzania współczesnymi organizacjam i. O tw iera ją dyskusyjny artykuł K a­

zim ierza Zimniewicza pt. Czy zarządzanie jest n a u k ą ? Kolejne opracowania poświęcone są rozm aitym aspektom zarządzania w organizacjach. Tematem a rty k u łu Zofii M ikołajczyk jest elastyczność organizacji jako cecha wspoma­

gająca proces zarządzania zm ianam i. Z kolei G rażyna Gruszczyńska-M alec rozw aża zachow ania dewiacyjne w organizacji, a Czesław Sikorski - k u ltu ­ rowe d eterm in an ty stosunków organizacji z klientam i. A rkadiusz Potocki przedstaw ia n ato m iast problem atykę m etodyki zarządzania konfliktem w organizacji. W artykule Paw ła Szwieca zwraca się uwagę na opóźnienia przepływ u wiedzy w nauce i w praktyce zarządzania w Polsce w relacji do najnow szych trendów światowych. Adam Czerwiński zajm uje się jednym z aspektów zarządzania wiedzą w organizacji. A rtykuły Piotra Blaika, Anny Bruskiej i T adeusza Pokusy, kończące tę część, usytuow ane są w nurcie b a­

dań zarządzania logistycznego i są wynikiem długoletnich dociekań autorów w tej dziedzinie.

Przekazujem y zatem Czytelnikom tom bardzo zróżnicowany tem atycznie.

Jego zaletą, jak się wydaje, jest to, że pokazuje ak tu aln e zainteresow ania badawcze naszego zespołu.

K rystyna H anusik U rszula Łangow ska-Szczęśniak Stanisław a Sokołowska

S y tu a c ja c z ło w ie k a

w o k r e s ie p r z e m ia n s t r u k tu r a ln y c h w P o ls c e

Prof. dr hab. Lucyna FRĄCKIEWICZ*

In fr a s tr u k tu r a s p o łe c z n a w o b e c s ta r z e n ia s ię lu d n o ś c i

Proces starzenia się ludności, charakterystyczny dla krajów UE, nie omija również Polski, choć tem po tego procesu z różnych przyczyn je s t w naszym kraju nieco wolniejsze. W edług prognoz demograficznych opracowanych przez ONZ do 2050 r. tem po przyrostu liczby osób starszych będzie w zrastać, powodując coraz większe obciążenie ludności produkcyjnej osobami w wieku poprodukcyjnym. Prognoza GUS obejmująca okres do 2030 r., oparta na wy­

nikach NSP 2002 oraz na przewidywanych trendach demograficznych, w ska­

zuje na szczególnie wysoki przyrost osób w najstarszych grupach wieku. Od­

powiednie dane przedstaw ia tab. 1, natom iast w tab. 2 zestawiono dane ONZ dotyczące obciążeń ludności produkcyjnej osobami niepracującymi.

Nie dziwi zatem fakt, że problem atyce starzenia się społeczeństw poświę­

ca się ostatnio bardzo wiele uwagi. Nie można więc pom inąć ta k istotnego dokumentu, jakim jest S trateg ia Lizbońska. S trategia ta om aw ia szeroko pojmowane zabezpieczenie na starość, wyodrębniając trzy podstaw owe ob­

szary działań:

- zapewnienie odpowiedniego poziomu świadczeń em erytalnych;

- zapewnienie stabilności finansowej systemów em erytalnych;

- modernizację systemów em erytalnych.

Celem tych działań jest m .in.1:

- zapobieganie wykluczeniu społecznemu osób starszych, polegające na ochronie ich przed ubóstwem, zapew nieniu im uczestnictw a we wzroście do­

brobytu kraju i umożliwienie im dzięki tem u aktyw nego uczestnictw a w ży­

ciu społecznym i kulturalnym ;

*Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Wydział Ekonomii.

1 I. Białecki i inni, Biała Księga 2003, cz. 4: Nowy model społeczny. Polskie Forum Strategii Lizbońskiej, Gdańsk-W arszawa 2003, s. 50.

14 Lucyna Frąckiewicz

oco o<NI

M3o

■s

►3

x>ci H

wskaźnik dynamiki 155,9 155,8 145,5 150,1 156,2--------------------------------------- 177,9 171,1 6'96T 219,4 483,0

'CO O CM 05 00 00 05

£ oOco ^05"co 00t> t>" t>"CD CO ^rHt> 10 oo"LO CO"t> o"CM ^cm"

CM 05 00 00 00 CO

co

LO CD CM CM t> °q CO co

CD oT cd' oo" o" co" ^cm" 05" CD" o"

Tt CD 05 CO CO 05 CO

<M LO LO LO LO CM

<N

' N S ^{CD *— t} 00 05 O co

oT CD oo' ci co" o" oo" cm" cm" o"

£ fi CD <N CM t> (M 05 m t> CM o co E ^{1 rH1 T—}1 tH CM CM CM CO

£ -c -MO

CO t> rt IO t> OD co rH LO_

o _t> oT CD" r_r rH t>" 05" cm" co" co"

S o ^{t> lO} (M ^lO LO

CM CD CN CM CO 00 CO

CD T— 1 1-1

<N o t> LO t> 00 CO CM t>" co"co cm00" rHLO 05rH~ 05 CO"(M io" o"LO ^ł-H

CM 05 O ⁰⁵ 00 LO CM

CO ł-H

£

'N S CM ° l CO co (N 05 t> LO 05 CM.

CO co rf co" io" o" o" ^rH rH-

r1 CD co CO CO 05 CM Tf 00

co E ^rH y—l rH rH CM CM CM CO io

£ -d

0)a lO CM co co t> 05 t> 05 CM ''o O co" t>" co" 05" co" co" l>" oo" co" 05"

CO CO CM CO 05 t> CM CO

O O CD ł— 1 1 co 05 <M CM

CM O CM (M <M i— l rH

CD © CM 05_ CD Tf LO t> CO

<N co" co oo" of rH 00" co" CO"

O 00 05 t> CM CM CM rH 05

CM tO LO O LO <M

CD t— i rH tH

a 05 05 05 05 +

0) 0) CD CO t> t> 00 00 05 05

''ofcJD 1

O lO 1

O 1

LO 1

O 1

lO 1

O 1

LO O

o

O CD CO 00 00 05 05

CO

O oT SCvj

Ś

C\J

O 3O_s*

Ć

i

>, Warszawa 2004(obliczeniawłasne).

In fra stru k tu ra społeczna wobec starzen ia się ludności 15

T abela 2. Obciążenie ludności produkcyjnej ludnością przed- i poprodukcyjną

Rok

W ariant średni ONZ W ariant niski ONZ razem dzieci i mło­

dzież 0-14

osoby starsze

65+ razem dzieci i mło­

dzież 0-14

osoby starsze 65+

2000 46 28 18 46 28 18

2005 41 23 18 41 23 18

2010 39 21 18 38 20 18

2015 42 21 21 40 19 21

2020 48 22 26 45 19 26

2025 53 22 31 51 19 31

2030 55 22 33 52 18 34

2035 56 22 34 53 17 35

2040 60 22 37 56 17 39

2045 66 24 43 63 17 46

2050 75 25 50 73 18 55

Źródło: World Population Prospect. The 2002 Reuision, vol. 1: Comprehensive Tables, New York 2003; M. Kowalska, M. Szczyt, Stan, struktura i dynamika ludności w Europie w świetle pro­

gnozy ONZ, Warszawa 2004.

- umożliwienie osobom starszym utrzym ania ich wcześniejszego poziomu życia przez zapew nienie im dostępu do odpowiednich system ów em ery tal­

nych zarówno publicznych, jak i prywatnych;

- w spieranie solidarności w ew nątrz pokolenia i pomiędzy pokoleniami.

W pierwszym w ypadku chodzi o względną równość sytuacji m aterialnej w ram ach populacji osób starszych, w drugim zaś o to, żeby poziom życia osób starszych nie odbiegał od przeciętnego poziomu życia w społeczeństwie.

W dalszej części Strategii om awiane są podstaw y ekonomiczne is t­

niejących i przyszłych systemów em erytalnych, które powinny zagw aranto­

wać możliwość zaspokajania rosnących potrzeb ludności starszej. W arto jed ­ nak zwrócić uwagę na szereg innych dokum entów, które w sposób jednoznaczny określają zasady budow ania spójności społecznej, będącej pod­

stawą realizacji praw człowieka w każdym okresie jego cyklu życia. W yraź­

nie uwidacznia się konieczność, aby równolegle do m aterialnego zabezpie­

czenia ludności starszej realizować zasady spójności społecznej.

„Spójność społeczna wiąże się ze zdolnością zapew nienia w szystkim [...]

członkom [społeczeństwa] dobrobytu, zm inim alizow ania rozbieżności między nimi i uniknięcia zjawiska polaryzacji. N atom iast dobrobyt to nie tylko sp ra ­ wiedliwy i pozbawiony dyskrym inacji dostęp do praw człowieka, ale również:

- godność każdej osoby oraz uznanie jej w łasnych możliwości i udziału w społeczeństwie, przy pełnym poszanow aniu różnorodności k u ltu r, opinii i przekonań religijnych;

- wolność dążenia każdej jednostki do osobistego rozwoju w ciągu jej życia;

- możliwość czynnego i pełnego uczestnictwa każdej jednostki w społeczeń­

stwie.

16 Lucyna Frąckiewicz

Dlatego je s t rzeczą n a tu ra ln ą , że Rada Europy dąży do wypracowania s ta ­ now iska wobec zagadnienia spójności społecznej w oparciu o praw a człowie­

ka. P raw a tw orzą najtrw alsze podstawy polityki społecznej. To one zapew­

niają wszystkim członkom społeczeństwa równe szanse. Gdy praw a człowieka stanow ią bazę, działania państw a w obszarze polityki społecznej przestają być kwestią dobroczynności lub opieki ukierunkowanej na członków społeczeń­

stw a, którym w mniejszym stopniu dopisało szczęście; stają się natom iast spraw ą zagw arantow ania wszystkim takich sam ych praw.

N aw et przy najsilniejszej ochronie praw nej, jaką można by otoczyć prawa człowieka, nigdy nie jest rzeczą prostą zapew nienie wszystkim członkom społeczeństwa, a zwłaszcza najsłabszym , możliwości rzeczywistego korzysta­

nia z przysługujących im praw. Paradoksem jest to, że ci, którzy najbardziej potrzebują ochrony ich praw, są często najgorzej przygotowani do ich egzek­

wowania. Oto dlaczego praw nej ochronie praw m uszą towarzyszyć zdecydo­

w ane środki w dyspozycji polityki społecznej celem zapew nienia, że każdy będzie m iał rzeczywisty dostęp do swych praw ”2.

Polska, zgodnie z tendencjam i istniejącym i we wszystkich krajach UE, po­

święca ostatnio szczególnie dużo uwagi określeniu kierunków działań sprzy­

jających spójności społecznej. S trategia polityki społecznej na lata 2007-

—2013 w yraźnie określa, że „polityka ukierunkow ana na sprzyjanie spójności społecznej jest niezwykle istotna.

- Każde państw o powinno dbać o jak najlepszą jakość życia wszystkich swoich obywateli.

- W ostatnich latach w Polsce w skaźniki dotyczące skali ubóstwa i za­

grożenia wykluczeniem społecznym są na nieakceptow alnym poziomie.

- Ze względu na coraz mniej korzystne relacje grupy osób w wieku produ­

kcyjnym do tych w wieku nieprodukcyjnym konieczne jest mobilizowanie do aktyw ności w szystkich grup społecznych.

- Potencjał społeczny przekłada się bezpośrednio na potencjał gospodarczy.

Spójne społeczeństwo, w którym funkcjonują silne więzy rodzinne i społeczne, je st bardziej odporne na zagrożenie negatyw nym i zjaw iskam i”3.

W zw iązku z tym opracowana strateg ia polityki społecznej na lata 2007—2013 uznaje m.in. za zadania priorytetowe:

- budowę system u w sparcia dla osób w wieku poprodukcyjnym;

- aktyw izację i mobilizację partnerów lokalnych.

Przyjęte założenia w dużej mierze dotyczą sytuacji ludności starszej, któ­

rej liczba, ja k już wspomniano, w zrasta w krajach europejskich w tempie wyjątkowo szybkim. Stanowi to niew ątpliw ie jeden z najpoważniejszych i najtrudniejszych dla polityki społecznej problemów do rozw iązania zarów­

2 Nowa Strategia na rzecz Spójności Społecznej, Europejski Komitet Spójności Społecznej (CDCS), Strasburg 2004, s. 5.

3 Strategia Polityki Społecznej 2007-2013. Wstępne propozycje M inisterstwa Polityki Społecz­

nej do dyskusji, Ministerstwo Polityki Społecznej, Warszawa 2005, s. 2.

In fra s tru k tu ra społeczna wobec sta rz en ia się ludności 17

no w skali makro-, ja k i m ikroregionalnej. Interesujące bad an ia nad ludźm i starszym i'1 bardzo w yraźnie w skazują, że zagospodarowanie czasu wolnego przez osoby starsze jest ściśle skorelowane z wiekiem i poziomem wy­

kształcenia. G eneralnie jednak wypada stwierdzić, że obszar zainteresow ań osób starszych jest bardzo niewielki. Do rzadkości należy korzystanie z kin, teatru, zajm owanie się w/asnym hobby, angażow anie się w prace społeczne czy w działalność polityczną, uczestnictwo w klubach czy w U niw ersytecie Trzeciego Wieku.

O ile wśród osób najstarszych sytuację tę można tłum aczyć ograniczającą się wraz z wiekiem mobilnością przestrzenną, o tyle wśród osób młodszych nie bez znaczenia jest brak poczucia bezpieczeństwa, trudności kom unikacyj­

ne lub może po prostu brak zainteresow ań; oferowany re p e rtu a r często roz­

mija się z oczekiwaniami. Nie można jednak nie zauważać, że pow ażną b a­

rierą w organizacji życia osób starszych jest na ogół niedostosow ana do om a­

wianej grupy ludności infrastruktura społeczna oraz jej lokalizacja. In fra stru k ­ tu ra społeczna była bowiem w okresie socjalizmu ze względów ideolo­

gicznych i praktycznych rozw ijana na bazie zakładów pracy i głównie w ich otoczeniu, a ponadto służyła dzieciom i młodzieży oraz ludności produkcyj­

nej, z pom ijaniem potrzeb ludności poprodukcyjnej.

Nowa sytuacja demograficzna oraz niezrównoważony rynek pracy p rze­

sądziły nie tylko o wzroście liczby emerytów (w tym przedwczesnych), lecz również o nowych potrzebach wynikających z postępu społecznego, który stał się udziałem starzejącej się ludności. Widocznym w skaźnikiem tego postępu jest nie tylko wzrost poziomu w ykształcenia, udokum entow any w ynikam i Narodowych Spisów Powszechnych, lecz także rozwój zainteresow ań rozbu­

dzany powszechnym dostępem do telewizji i Internetu. J e s t on widoczny ta k ­ że w działaniach na rzecz spójności społecznej, która niew ątpliw ie rozwijać się może jedynie w skali mikroregionalnej - obejmującej stosunki m iędzyludz­

kie. Dużą rolę odegrać może in fra stru k tu ra społeczna, k tó ra jed n a k naw et pod względem lokalizacji m usi być przybliżona do środow iska zam ieszkania, a nie do miejsca pracy. M usi być ponadto dostępna dla osób starszych z ogra­

niczoną spraw nością ruchow ą czy z ograniczonym polem widzenia, u sy tu o ­ wana w miejscach przystępnych i oświetlonych.

In frastru k tu rę społeczną stanow ią kadry i baza m aterialn a, czyli obiekty służące zaspokojeniu potrzeb w zakresie ochrony zdrowia, pomocy społecz­

nej, edukacji, ku ltu ry i sportu. Spraw ą oczywistą jest fakt, że inaczej przed­

stawiają się te urządzenia na szczeblu podstawowym — gm iny i osiedli, in a ­ czej zaś na szczeblu pow iatu i województwa. Na szczeblu podstawowym szczególnie w ażną spraw ą jest to, aby izochrona i izolinia były powszechnie dostępne, tzn. by odległość od miejsca zam ieszkania nie przekraczała 1,5 km, a czas dojścia nie przekraczał 15 m inut. Nie wym aga kom entarzy fakt, że

4 Warunki życia ludzi starszych i ich zachowanie na rynku, red. A. Rusińska, Warszawa 2002^.

2 - Przem iany społeczne..

18 Lucyna Frąckiewicz

większość zadań realizowanych na tym szczeblu stanow i obowiązki gmin, które zobowiązane są do realizacji lokalnej polityki społecznej. W odniesie­

niu do ludzi starszych zadania te są bardzo rozbudow ane i obejmują proble­

my ekonomiczne, zdrowotne, społeczne, kulturow e i praw no-instytucjonalne.

P. Błędowski rozróżnia wśród wymienionych tu problemów szczególne za­

dania dla subdyscyplin polityki społecznej: Polityki szczegółowe ważne dla optym alizacji m odelu polityki wobec ludzi starszych realizują następujące najw ażniejsze z a d an ia5:

1) p o l i t y k a u b e z p i e c z e ń s p o ł e c z n y c h — zagw arantow anie do­

chodu ze świadczeń społecznych w wysokości umożliwiającej samodzielne fi­

nansow anie zakupu dóbr i usług typowych dla potrzeb związanych z wie­

kiem, mobilizowanie do dbałości we wcześniejszych fazach życia o indywidual­

ne zabezpieczenie dochodów na starość;

2) p o l i t y k a o c h r o n y z d r o w i a - popularyzacja zasad promocji zdrowia i higieny życia, rozwój opieki geriatrycznej i popraw a dostępności świadczeń rehabilitacyjnych;

3) p o l i t y k a p o m o c y s p o ł e c z n e j - rozwój pomocy środowiskowej w formie usług, realizacja procesów (re)integracji społecznej różnych grup świadczeniobiorców;

4) p o l i t y k a m i e s z k a n i o w a - zapew nienie sta n d a rd u m ieszkanio­

wego sprzyjającego zachow aniu samodzielności ludzi starych, stworzenie w arunków dostępu do m ieszkań umożliwiających wygodne zamieszkiwanie rodziny wielopokoleniowej;

5) p o l i t y k a o ś w i a t o w a - podniesienie poziomu wykształcenia ludnoś­

ci, rozszerzenie dostępu do oświaty dla osób w różnych grupach wiekowych;

6) p o l i t y k a z a t r u d n i e n i a - zapew nienie starszym pracobiorcom rów noupraw nienia na rynku pracy, zm niejszenie rozm iarów bezrobocia.

N iestety, b ra k dopracowanych wskaźników, które mogłyby wykazać, w ja ­ kim stopniu zrealizow ane są wymienione wyżej zadania. D ane statystyczne w znikom ym zakresie mogą wskazać, jakie jest w ykorzystanie in fra stru k tu ­ ry społecznej przez ludność w wieku starszym , operują bowiem przelicznika­

mi dla ogółu ludności. Jedynie w odniesieniu do usług zdrowotnych możliwa jest ocena potrzeb w zakresie infrastru k tu ry .

N a rys. 1 przedstaw iono korzystanie z usług lecznictwa otwartego i zam ­ kniętego.

Zwiększające się zapotrzebowanie na usługi ochrony zdrowia wraz z wie­

kiem potw ierdzają też w zrastające koszty lecznictwa. Koszt opieki zdrowotnej kształtuje się w Wielkiej Brytanii w przeliczeniu na osobę w wieku 16-44 lat na poziomie 251 funtów, w wieku 45—64 lat — 377 funtów, w wieku 65—74 lat - 817 funtów, w wieku 75-84 - 1502 funtów, a powyżej 85 la t - 2205 funtów6.

5 P. Błędowski, Lokalna polityka społeczna wobec ludzi starych, Warszawa 2002, s. 192.

6 P. Szukalski, Umieralność osób starszych w Polsce, w: Sytuacja zdrowotna osób w starszym wieku w Polsce. Aspekt medyczny i społeczno-demograficzny, Łódź 2000, s. 81.

In fra stru k tu ra społeczna wobec starzen ia się ludności 19

Wiek

Rys. 1. Korzystanie z podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) oraz z usług szpitalnych ze wzglę­

du na wiek w 2003 r.

Źródło: RAPORT. Finansowanie ochrony zdrowia w Polsce - Zielona Księga, Ministerstwo Zdro­

wia, Warszawa 2004.

Podobnie w jednej z kas ustawowego ubezpieczenia zdrowotnego w N iem ­ czech7 średnie w ydatki na świadczenia na jednego ubezpieczonego w skazują na ich wzrost w zależności od płci i wieku. Tak np. św iadczenia na mężczy­

znę w wieku 40-44 la t wynoszą 1895 DM, na kobietę - 2168 DM, n ato m iast w grupie wieku 70-74 la t — 5097 i 4731 DM, w wieku powyżej 80 la t — 6304 i 6142 DM. Niestety, brak odpowiednich równie szczegółowych danych dla Polski uniemożliwia dokonanie porównań, przypuszczać jed n ak można is t­

nienie podobnych relacji. Pew ną próbę różnicowania kosztów opieki medycz­

nej w zależności od wieku mogą stanowić przyjęte przez Śląską K asę Cho­

rych w skaźniki dotyczące finansow ania podstawowej opieki zdrowotnej.

W 2000 r. przyjęto dla ubezpieczonych do 2 miesięcy - 1,4, od 2 miesięcy do 7 lat - 1,2, dla ubezpieczonych 7—65 la t - 0,9, dla osób ponad 65 la t — 1,5, natom iast dla podopiecznych domów pomocy społecznej — 2,5.

Nie dziwi zatem fakt, że i w Polsce w m iarę procesu starzen ia się społe­

czeństwa znacząco rosną w ydatki na ochronę zdrowia (rys. 2). Równocześnie jednak od innych krajów dzieli Polskę poważny dystans (rys. 3). Nie można również pominąć faktu bardzo niekorzystnego rozm ieszczenia w Polsce in ­ frastruktury ochrony zdrowia w układzie przestrzennym . Liczba lekarzy w przeliczeniu na 10 tys. ludności wynosi w kraju 32,1, w województwie m a­

zowieckim - 42,5, a w województwach opolskim i podkarpackim — 22,4.

Wśród 732 szpitali 109 zlokalizowanych jest w województwie śląskim , 20

7 A. Grosch, Wyrównanie stru k tu r ryzyka między kasami ustawowego ubezpieczenia zdro­

wotnego w Niemczech (m ateriał wstępny na seminarium w Jachrance 1998).

20 Lucyna Frąckiewicz

w województwie świętokrzyskim . W przeliczeniu na 10 tys. ludności liczba łóżek szpitalnych wynosiła w kraju 48,7, w województwie śląskim - 58,3, a w województwie podkarpackim — 41,1.

200 180 160 140 120

% 100

80 60 40 20

0

Rys. 2. Wzrost realnych publicznych wydatków na opiekę zdrowotną, ogółem na opiekę szpi­

talną i dopłat do leków (1994 r. = 100)

Źródło: System ochrony zdrowia. Poszukiwania i propozycje naprawy, Rada Strategii Społecz­

no-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Raport nr 37, Warszawa 2004.

5000 4500 4000 3500 CD '5. 3000

O

fc 2500

a

g 2000

1500 1000

500

0

Rys. 3. Całkowite wydatki na zdrowie w wybranych krajach OECD w USD (PPP) na głowę w 2000 r.

Źródło: jak w rys. 2.

Dla ludności starszej szczególne znaczenie m ają oddziały geriatryczne, jed n ak z w ielu względów tru d n e jest ich wyodrębnienie, a chorzy najczęściej

4631

n wydatki średnia

2748

.2349 .2162

- ^ 1 7 4 6 1953 1891

■1441 1556 1 3 9 9

1031 641..

558

Kraj --- wydatki całkowite

--- leki --- szpital

\ ^ __ /

1994 ' 1995 1996 ' 1997 1998 1999 ' 2000 ' 200?

Lata

In fra stru k tu ra społeczna wobec starzen ia się ludności 21

są leczeni na oddziałach wewnętrznych. Dostępne informacje pozwalają je ­ dynie na wyodrębnienie stacjonarnych zakładów opieki zdrowotnej typu opiekuńczo-leczniczego, w których pacjentam i w 80% są osoby starsze. P rz e ­ strzenne rozmieszczenie tych zakładów przedstaw ia tab. 3.

Tabela 3. Stacjonarne zakłady opieki zdrowotnej typu opiekuńczo-leczniczego w 2003 r. (stan w dniu 31 XII)

Województwo

Opiekuńczo-lecznicze Pielęgnacyjno-

-opiekuńcze Hospicja

zakła­

dy3 łóżka1’ pacjen­

ci11

zakła­

dy3 łóżkab pacjen­

ci11

zakła­

dy3 łóżkab pacjen­

ci11

Ogółem 190 13 387 27 641 104 3 863 10 695 45 901 10 752

Dolnośląskie 23 2 079 4 161 11 527 1 623 4 61 920

Kujawsko-

-pomorskie 7 564 771 4 127 450 3 76 1 024

Lubelskie 5 645 947 3 90 203 2 24 409

Lubuskie 14 629 1 935 2 37 207 2 29 408

Łódzkie 12 563 2 021 5 137 615 • • •

Małopolskie 19 1 492 3 330 1 45 84 3 63 590

Mazowieckie 30 2 226 3 562 21 866 1 654 6 137 2 057

Opolskie 17 921 1 789 • • • 2 33 244

Podkarpackie 8 427 972 9 284 659 3 147 1 008

Podlaskie 4 110 327 5 162 416 3 34 289

Pomorskie 12 658 2 461 7 155 232 7 112 1 504

Śląskie 21 2 073 2 779 21 758 2 219 3 45 913

Świętokrzy­

skie 8 226 908 1 34 92 1 15 264

Warmińsko-

-mazurskie 5 161 577 6 190 783 2 50 534

Wielkopolskie 4 578 907 4 313 629 2 51 266

Zachodnio­

pomorskie 1 35 194 4 138 829 2 24 322

a Bez filii.

b Łącznie z filiami (oddziałami).

Źródło: „Rocznik Statystyczny Województw” 2004, GUS, Warszawa, s. 517.

Zbyt m ała w stosunku do potrzeb liczba łóżek w wymienionych zakładach wymaga długotrwałych oczekiwań, stanow iąc poważny i bolesny problem społeczny. Wymaga on co praw da poważnych nakładów finansowych, lecz są to nieuniknione koszty społeczne dokonujących się przeobrażeń dem ograficz­

nych.

Pogarszająca się w raz z wiekiem sprawność wym aga intensyfikacji działań w zakresie profilaktyki starości od najm łodszych la t i ich intensyfi­

kacji w przededniu starości. Wielu badaczy, powołując się n a koncepcję

22 Lucyna Frąckiewicz

M. Lalonda, podkreśla, że na stan zdrowia populacji wpływa przede wszy­

stkim styl życia (pole zachowań), od którego zależy 50% sta n u zdrowia, a po­

zostałe 50% uzależnione jest od w arunków genetycznych (pole biologiczne), środow iska naturalnego i opieki zdrowotnej. Takie podejście do zdrowia wy­

m aga wielokierunkow ych działań, lecz przede wszystkim edukacji, w której niepoślednią rolę odegrać mogą U niw ersytety Trzeciego W ieku, środki m aso­

wego przekazu, kluby seniorów. Od tych działań zależy niew ątpliw ie jakość życia najstarszej generacji, dla której być może mniej w ażna jest długowiecz­

ność niż życie pełne godności i szeroko rozum ianego bezpieczeństwa. Po­

tw ierdzają to zresztą prowadzone przez U niw ersytet w Sheffield badania EASY care. Problem jest szczególnie istotny, gdy uwzględni się możliwości przywrócenia trw ania życia w stosunku do wskaźników innych krajów euro­

pejskich. W skaźnik ten wynosi w Polsce 8665 lat, w Szwecji 3748 lat, w Hisz­

panii 5314 lat, na Węgrzech 6581 lat w przeliczeniu na 1000 ludności8.

Ten krótki przegląd bardzo wyraźnie uwidacznia szczególną rolę pracow­

ników socjalnych, których zakres działalności poważnie wykracza poza in ­ stytucjonalną bazę in fra stru k tu raln ą . Oczywiście, realizacja przykładowo w ybranych działań w zakresie ochrony zdrowia oraz polityki oświatowej i k u ltu raln ej wym aga odpowiedniej bazy, ale nie ulega wątpliwości, że więk­

szość zadań powinna wykonywać odpowiednio w ykształcona i zaangażowana kadra. Na niej też głównie spoczywa obowiązek realizacji zasad spójności społecznej w rozum ieniu omówionej wyżej S trategii Lizbońskiej. Realizacja tych zadań wym aga wyprzedzającego przygotowania kadr, które zdolne byłyby do wdrożeń nowych i nowatorskich metod bezpośredniego oddziaływa­

nia, przy czym podkreślenia wymaga fakt, że w program ach nauczania szkol­

nictw a średniego i wyższego ta nowa problem atyka nie została, jak dotych­

czas, w pełni zrealizowana.

W k rajach europejskich, w których proces starzen ia się ludności jest b a r­

dziej niż w Polsce zaaw ansow any, problem atyka powszechnego kształcenia gerontologicznego jest traktow ana ze szczególną uw agą9. Na problem ten zwraca uw agę Z. S zaro ta10, która w skazuje na konieczność rozwoju kadr gerontologicznych o następującym profilu:

1) osoby „bezpośredniego” oddziaływania:

- lekarze geriatrii, geriatryczny personel medyczny;

- pracownicy pomocy społecznej, zwłaszcza pracownicy socjalni, opieku­

nowie, terapeuci, rehabilitanci, średni personel medyczny;

8 System ochrony zdrowia. Poszukiwania i propozycje naprawy, Rada Strategii Spoleczno- -Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Raport nr 37, Warszawa 2004, s. 228.

9 G. Lamura, Health and Social Care for the Elderly in Italy Ancona, „Gerontologia Polska”

1999, n r 7.

10 Z. Szarota, Gerontologia w programach akademickiego kształcenia pedagogicznego, „Ge­

rontologia Polska” 1999, n r 7.

In fra s tru k tu ra społeczna wobec starzen ia się ludności 23

- pracownicy środowiskowej pomocy i opieki społecznej nad osobami s ta r ­ szymi;

- doradcy geragogiczni;

- przewodniczący wycieczek, instruktorzy ruchu fizycznego, in stru k to rzy am atorskiego ruchu artystycznego, prowadzący działalność zorientow aną na emerytów;

- kierownicy, in struktorzy klubów oraz domów k u ltu ry prowadzący zaję­

cia z osobami starszym i, kierownicy i wykładowcy U niw ersytetu Trzeciego Wieku oraz innych placówek upowszechnionych;

2) osoby „pośredniego” oddziaływania:

- nauczyciele akadem iccy realizujący treści gerontologiczne zw iązane z pedagogiką, andragogiką, geragogiką, m etodyką zajęć z osobami sta rsz y ­ mi, gerontopsychologią, psychologią społeczną i wychowawczą, socjologią, demografią, polityką społeczną itp.;

- autorzy program ów radiowo-telewizyjnych, książek i publikacji w cza­

sopismach, broszur, audycji i odczytów na tem a t profilaktyki starości, któ­

rych audytorium stanow ią osoby w zaaw ansow anym wieku;

- pracownicy adm inistracji państwowej przygotowujący i w drażający pro­

jekty ochrony prawno-socjalnej dotyczące najstarszych obywateli;

- członkowie stow arzyszeń i organizacji społeczno-politycznych oraz grup samopomocowych działających na rzecz osób starszych.

Niestety, przyznać trzeba, że w program ach polskich wyższych uczelni niewiele miejsca poświęca się kształceniu lekarzy, praw ników , ekonomistów, socjologów, psychologów, którzy byliby zdolni realizować zasady godnego i pełnego satysfakcji życia ludności starszej. Problem ten jest tym bardziej zaskakujący, że okres ostatnich kilku lat zaowocował ogromną liczbą b adań nad w arunkam i życia i potrzebam i ludności starszej. Nie zaowocowały one jednak szerszymi wnioskam i o potrzebie kształcenia kad r dla potrzeb szero­

ko pojmowanej pomocy osobom starszym . Trzeba się liczyć z tym , że pomoc ta będzie szczególnie isto tn a dla coraz szerszej grupy osób starszych, sam ot­

nych, często pozbawionych wsparcia rodzinnego. U jaw niające się tendencje do rozpadu rodzin wielopokoleniowych, kryzys rodziny nuklearnej oraz znaczna ruchliwość przestrzenna młodszej generacji przesądzą o osam otnie­

niu osób starszych, wym agających różnorodnych form pomocy. Wizja ta k a wymaga intensyw nych działań zapobiegawczych. Starości nie da się uniknąć, można jednak uczynić ją mniej uciążliwą, przygotowując się do niej przez promocję i profilaktykę zdrowego i aktywnego trybu życia, rozw ijanie zainteresowań, utrzym yw anie więzi środowiskowych, słowem — przez zapo­

bieganie ekskluzji społecznej oraz poszukiw anie nowych m etod i form spój­

ności społecznej. Nie ma bowiem na nią gotowej recepty, jest ona zm ienna w czasie i przestrzeni, uzależniona od indyw idualnych i społecznych potrzeb.

Wydaje się, że przy poszukiw aniu tych nowych form współżycia społecznego zasadniczą rolę może odegrać in fra stru k tu ra społeczna, która w celu rea liz a ­

24 Lucyna Frąckiewicz

cji tych nowych zadań m usi być wyposażona w odpowiednią bazę, a przede w szystkim w dobrze w ykształconą kadrę.

N a problem atykę szczególnej roli państw a zw racają uwagę Ekonomiści Europejscy za A lternatyw ną Polityką Gospodarczą w Europie G rupa Euro- M em orandum : „Istnienie dość wszechstronnych systemów zabezpieczeń so­

cjalnych można uważać za jedno z tradycyjnych osiągnięć we wszystkich krajach UE, mimo że były one w poszczególnych krajach rozwijane w bardzo różnych form ach. Jednakże w ciągu ostatnich kilku la t system y publiczne padają ofiarą ostrych ataków i są w różnych zakresach podważane. «Moder- nizacja» opieki społecznej, która zajm uje ważne miejsce w program ie UE, kładzie nacisk na odpowiedzialność jednostki za jej zdrowie czy poziom życia na starość i n ak ład a na nią więcej obciążeń finansowych przeznaczonych na te cele. W takim sam ym stopniu system y opieki społecznej są coraz bardziej pryw atyzow ane, a zarządzanie nim i delegowane jest na korporacyjnych aktorów na rynkach finansowych. W brew tem u trendow i utrzym ujem y, że obowiązek opieki społecznej, zabezpieczeń i ochrony socjalnej dla każdego leży przede w szystkim po stronie społeczeństwa i że najlepszym sposobem na jego w ypełnienie są system y państw ow e”11.

W arty k u le w skazano na kilka problemów związanych z wykluczeniem społecznym. W ypada je zaakcentować w celu zapobieżenia tem u ze wszech m iar negatyw nem u zjawisku. Pewną receptą może być R aport Komisji Euro­

pejskiej z października 2001 r. — Społeczne W łączanie. Określono w nim podstawowe cele, a mianowicie umożliwienie dostępu do praw, dóbr i usług, przeciw działanie zagrożeniu ekskluzją, pomoc najbardziej zagrożonym, mo­

bilizacja w szystkich instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych form pomocy.

We wspom nianym Raporcie sformułowano następujące zadania i metody działań, które stanow ią wytyczne dla polityki społecznej w odniesieniu do lud­

ności starszej, wymagającej niekiedy różnorodnych form wsparcia (tab. 4).

T ab e la 4. Zasady i metody działań polityki społecznej

Zasada Dzialania/cele

Subsydiarność Planowanie polityki i dostarczanie usług jak można najbliżej ludzi potrzebujących

Holistyczne podejście Formułowanie polityki i dostarczanie usług w sposób zintegrowany, przezwyciężanie podziałów instytucjo­

nalnych i odpowiadanie na potrzeby ludzi ujmowane całościowo

Przejrzystość i odpowiedzialność Zagwarantowanie klientom i użytkownikom usług pełnej informacji dotyczącej procedury decyzyjnej oraz trybu odwoławczego

Przyjazność użytkownikom Dostosowywanie usług do potrzeb, a nie odwrotnie, czyli są one otwarte, łatwo dostępne, zmienne

11 Po Lizbonie. Kierunki polityki gospodarczej i społecznej oraz konstytucyjne kamienie wę­

gielne pod Europejski Model Społeczny. EuroMemorandum 2004, Bruksela 2004, s. 18.

In fra stru k tu ra społeczna wobec starzen ia się ludności 25

T abela 4. Cd.

Zasada Działania/cele

Skuteczność Dostarczanie usług szybko przy minimum biurokracji oraz położeniu nacisku na wczesną interwencję i roz­

wiązania uzasadnione ekonomicznie

Solidarność i partnerstwo Wzmacnianie solidarności i spójności w społeczeń­

stwie oraz promowanie partnerstw a i łączności mię­

dzy wszystkimi aktorami (politycznymi, ekonomiczny­

mi, społecznymi) przez odpowiednie kształtowanie polityki i dostarczanie świadczeń

Godność i prawa człowieka Uznanie i poszanowanie ludzkiej godności i funda­

mentalnych praw przez promowanie równości i prze­

ciwdziałanie dyskryminacji

Uczestnictwo Zaprojektowanie, dostarczanie i monitorowanie poli­

tyk i usług w sposób umożliwiający uczestnictwo lu­

dzi biednych i wykluczonych

Wzmacnianie i rozwój osobisty Zmniejszanie uzależnienia oraz wspieranie autonomii i polegania na sobie, stwarzanie możliwości osobiste­

go wzrostu i rozwoju ludziom biednym i wykluczonym Stałe ulepszanie i zrównoważenie Permanentne monitorowanie rezultatów polityk

i działań oraz ustawiczne konsultowanie ich z użyt­

kownikami oraz perm anentne usprawnianie

Źródło: W. Warzywoda-Kruszyńska, J. Grotowska-Leder, J. Krzyszkowski, Lokalna polityka wobec biedy. Bieda poza granicami wielkiego miasta, Łódź 2003, s. 193.

Dr hab. prof. UO K rystyna HANUSIK

Dr hab. prof. UO U rszula ŁANGOWSKA-SZCZĘŚNIAK*

U w a r u n k o w a n ia g o s p o d a r c z e z m ia n s tr u k tu r y sp o łe c zn o -ek o n o m iczn ej g o sp o d a r stw d o m o w y c h

w o k r e s ie tr a n sfo r m a c ji w P o ls c e

1. W p r o w a d z e n ie

Transform acja system u społeczno-ekonomicznego, podjęta w Polsce u pro­

gu lat 90., m iała na celu m.in. wprowadzenie gospodarki rynkowej opartej na prywatnej własności czynników wytwórczych. Stworzono niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania m echanizm u rynkowego instytucje, w prow a­

dzono odpowiednie regulacje prawne. Uwolniony mechanizm rynkowy w ciągu kilkunastu lat transform acji spowodował rozmaicie oceniane skutki. N ie­

wątpliwy jest wzrost gospodarczy obserwowany w naszym k raju po 1990 r., choć oczywiście przebiegający w zróżnicowanym tem pie1. Kolejnym efektem transformacji jest unowocześnienie gospodarki wyrażające się zarówno zwięk­

szeniem jej efektywności, jak i popraw ą stru k tu ry gałęziowej oraz rad y k aln ą zmianą stru k tu ry własnościowej. Jednocześnie nie wszyscy obywatele Polski korzystają w równym stopniu z efektów restrukturyzacji gospodarki i w zros­

tu gospodarczego. Rozwojowi gospodarki rynkowej towarzyszy bowiem ros­

nące rozw arstw ienie społeczne, tym boleśniej odczuwane, im relatyw nie niż­

szy jest średni poziom życia ludzi oraz im mniej doskonałe są system y zabezpieczenia społecznego2.

* Uniwersytet Opolski, Wydział Ekonomiczny.

1 Por. J. Misala, S. Bukowski, Stabilizacja makroekonomiczna w Polsce w okresie transfor­

macji, „Ekonomista” 2003, nr 5, s. 578-572.

2 Por. A. Kowalska, Zmiany struktury społeczno-ekonomicznej gospodarstw domowych i ich uwarunkowania, „Polityka Społeczna” 2002, n r 4.