Pięć listów Żeromskiego do Reymonta

Pięć listów Żeromskiego do

Reymonta

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 67/1, 207-212

P a m ię tn ik L ite r a c k i L X V II, 1976, z. li

PIĘ Ć LISTÓ W ŻEROM SK IEG O DO REYM ONTA

Opracował WITOLD KOTOWSKI

L isty publikowane tutaj >, pochodzące z lat 1899, 1906 i trzy z r. 1924, nie po­ zw alają naturalnie na odtworzenie pełnego obrazu stosunków pomiędzy obu p isa­ rzami, choć są istotnym przyczynkiem do tego zagadnienia.

Okazję do osobistego zetknięcia się Żeromskiego i Reym onta stworzyła prawdo­ podobnie współpraca ich z „Głosem ”. Gdy autor Śmierci (1891) tk w ił jeszcze w Kro- snow ie na „nędznej dla w szystkich posadzie” i coraz niecierpliw iej oczekiwał na w yrw anie się z przytłaczającej jednostajności „wiecznie tej długiej poczwórnej linii szyn — na żółtym m ogilnym tle żw iru” 2, i dopiero zabiegał o zam ieszczenie swych pierwszych now el w druku — starszy od niego o trzy lata Żerom ski miał za sobą już znaczniejszy dorobek ogłoszonych now el i m ocniejszą pozycję w „Głosie”.

Łącznikiem pomiędzy nim i mógł być w spółpracownik redakcji W alery K arwa- siński, brat cioteczny Reymonta, zaprzyjaźniony z Żeromskim. Jednak poznanie się obu pisarzy zapew ne nie nastąpiło w pierwszym roku pobytu Reymonta w W arsza­ wie. W ówczas bowiem K arwasiński jest już na sw ojej pierwszej kondycji, u W in- centostw a Lutosławskich w Drozdowie pod Łomżą, a Żerom ski od r. 1892 do 1896 — w Raperswilu. Kontakt naw iązany został zatem prawdopodobnie znacznie później, już po powrocie autora Opowia dań i Rozdzióbią nas kruki, wrony... do Warszawy.

Pierw szy spośród poniższych listów jest zarazem pierwszym znanym listem Żeromskiego do Reymonta.

1

K ochany P a n ie W ładysław ie,

D ziękuję W am p rzede w szystkim za p rzesłanie „R ev ue” 1. P ow inienem

b y ł to daw no zrobić, ale... nie tego... Za to te ra z d zięku ję z procentem ,,

k tó ry m usi stanow ić je d y n y dochód od w yłożonych dw u frankó w , kosztów '

1 Pochodzą one ze zbioru listów do Reymonta, przekazanego przez w dow ę po p i­ sarzu, A urelię R eym ontow ą 3° v. Czeszerową, B ibliotece Narodowej (rkps 1020/1, II,. III); przeniesione przez zarządcę niem ieckiego do Biblioteki Krasińskich, u legły spa­ leniu podczas powstania warszawskiego. (Ze zbioru tego korzystali, jak widać z po­ w ołań i cytat: J. K r z y ż a n o w s k i w m onografii Wi. St. Reymont. Twórca

i dzieło (Lw ów 1937) oraz M. R o m a n k ó w n a w książce „Ziemia obiecana’’ R e y ­ m onta a rzeczyw istość łódzka (Łódź 1937)). Na krótko przed spłonięciem zbioru,

latem 1944, sporządziłem kopie niektórych listów i one służą za podstawę niniejszeji publikacji.

208

p rzesyłk i i poniesionego kłopotu. Jeżeli, nadto, m yślicie, że W am dw a

fra n k i zwrócę przed W aszym p rzy jazdem do ojczyzny sk ołatan ej — to

jesteście w g ru b y m błędzie.

O brazu Siem iradzkiego żadna dusza ludzka nie przyniosła. M iejsce

je s t gotowe, w praw dzie bez ośw ietlenia z góry, ale za to i bez p ajęczyny 2.

Co ta m płodzicie w sk ryto ści nocnej? 3

Co zam ierzacie na przyszłość, czy w racacie na łono W arszaw y i k ie­

dy? 4 A pan Jan ? 5 K ied y sk a że się n a ry n k u m iasta „niegdy stołecznego”

K rakow a?

U nas tu nic albo praw ie ja k nic. M ickiewicz stoi se n a słupie i psuje

do re sz ty k rew Bolesław ow i P ru so w i 6, Wł. Rabski strz e la ł do K. N atan

-sona, a ten do w yż w zm iankow anego Rabskiego 7. C hybili — no i cisza.

L [o]urs ro zb ity ze sz c z ę te m 8. B yw a ty lk o w y trw a le L ile k -p o rn o g ra f9

i jęczy z nudów , bo i cóż m a, siero ta, robić, k ied y lite ra ln ie nie m a z kim

zam ienić jed n ej po rno g raficzn ej h istorii.

J a sobie nieco chorow ałem , a raczej m ierzyłem gorączkę przez tydzień

co dziesięć m in u t. Nie doszła n a w e t do 38°, więc m ię znudziła ta zabaw a.

T eraz ju ż łażę, ale nie d alej jak do „b u blio teki” .

Je że li W am się tra fi jak a recen zja 10, jeżeli w lezie w oczy w piśm ie

galicyjsk im albo tam jakim , to ją w y strzyżcie i p rzy ślijcie w liście. Nie

je st to rzecz p rzy je m n a (rozum ie się, takie w ystrzyganie), ale czegóż

to jed en obiecujący lite ra ta dla drugiego nie zrobi. P o stęp u jcie w m yśl

tego przysłow ia. No — a te ra z ukłony: p an u Janow i, do któ reg o w y ­

b ieram się pisać, z podziękow aniem za jego nieocenioną dobroć w do­

starczan iu mi m ateriałó w i o bjaśnień, z k tó ry c h tera z w łaśnie k o rzy stam u ,

pp. Z ie liń sk im 12, jeśli ich zobaczycie, pp. G ie rsz y ń sk im 13.

D la siebie przy jm ijcie serdeczne uściśnienie ode m nie i pozdrow ienie

od żony m ojej i H e n i 14.

Wasz S. Ż ero m ski

W arszaw a, 17 I 99, Żabia N. 4.

1 Reym ont przebywał w Paryżu od początku listopada 1898, m ieszkał przy rue Rollin 12, razem z J. Lorentowiczem . Trudno ustalić, o jaki numer czasopisma chodziło.

2 Szczegółów tej sprawy nie udało się wyjaśnić.

3 Reymont, stale ponaglany przez R. W olffa, zajęty był w tedy przygotowaniem

Ziemi obiecanej do wydania książkowego. Potem przystąpił do pracy nad S p r a w ie ­ dliwie. N apisał też (i w ystaw ił 16 IV) szkic dram atyczny Za późno.

4 Do połow y roku Reym ont pozostawał w e Francji. Po powrocie do kraju i od­ w iedzeniu rodzinnej Wolbórki jest w W arszawie, w sierpniu — u M. Kiniorskiego w Suchodębiu koło Kutna. Na początku listopada z Krakowa uprzedza Lorentowicza, że za parę dni będzie w Paryżu.

5 Chodzi zapewne o L o r e n t o w i c z a (zob. przypisy 1 i 11),

6 Pom nik A. M ickiewicza został odsłonięty w W arszawie 24 X II 1898. B. · P r u s był przeciwny samej idei wyrażania czci dla w ielkich ludzi przez w znoszenie im pomników, poświęcił tej spraw ie K ronik ę tygodnio w ą z 6 VI 1897 („Kurier

Codzien-P I Ę C L IS T Ó W Ż E R O M S K IE G O D O R E Y M O N T A

209

n y” nr 215. Przedruk w: Kroniki. Opracował Z. S z w e y k o w s k i . T. 15. W arsza­ w a 1965).

7 Nie udało się uzyskać bliższych informacji na ten temat.

8 Lours — kawiarnia na Krakowskim Przedm ieściu, w gm achu Hotelu Europej­ skiego, m iejsce spotkań św iata literackiego i artystycznego. Żeromski ma na m yśli rozbicie się grupy byw alców zasiadających przy w spólnym stoliku, do której na­ leżeli: A. Lange, J. Lemański, W. S. Reymont, S. Żeromski i inni.

9 N ie wiadomo, o kogo chodzi.

10 W roku 1898 ukazały się drukiem dwie książki Żeromskiego: S y z y fo w e prace i U tw o r y powieściowe (Na pokładzie, O żołnierzu tułaczu, Tabu, Cienie, Kara, L e ­

genda o bracie leśnym, Promień), autor oczekiwał w ięc ocen recenzyjnych.

11 Mowa o Lorentowiczu, którego Żeromski prosił listem z 22 X I 1898

o

góły dotyczące domu noclegowego „Chateau Rouge” w Paryżu.

12 Doktorostwo Józef i Ewa Z i e l i ń s c y , stale m ieszkający w Paryżu, odwie­ dzani przez przebywających tam Polaków.

13 Doktorostwo Henryk i Maria G i e r s z y ń s c y z O uarville (R om illy-en-

-Beauce). H. Gierszyński (ok. 1845— 1930) — powstaniec r. 1863, działacz niepodległo­ ściowy. Dom ich był rodzajem azylu dla potrzebujących literatów, oazą polskości. U legł jej urokowi F.-L. Schoell, późniejszy tłum acz Chłopów.

14 Henryka R o d k i e w i c z ó w n a (ur. 28 X 1888) — córka z pierwszego m ał­ żeństw a O ktawii Żeromskiej.

2

Szanow ny i K ochan y Panie!

Na dochód szkoły, k tó rą tera z „grono osób d obrej w oli” zbudow ało

w N a łę cz o w ie 1 — toż „grono” w y d a je książkę zbiorow ą (Orzeszkowa,

P ru s, K asprow icz, W itkiew icz, St. W yspiański, M iciński, Sieroszew ski,

D aniłow ski, L em ański, L orentow icz, B eren t, L ange, O strow ska i td .) 2.

B łagam W as n a ju p rz ejm ie j o nadesłan ie choćby drobnego u tw o ru (jak

najprędzej!) pod adresem — K rak ó w — W. F e ld m a n 3, Stachow skiego 14.

Łączę w y ra z y szacunku i pozdrow ienia

S. Ż ero m ski

K raków , 24 X I 1906

1 W roku 1906 Żeromski rozpoczął budowę wzorowej szkoły-ochronki w N ałę­ czowie, pozostającej pod egidą „Św iatła” — lubelskiego stowarzyszenia oświatowego. Koszt budowy przekroczył przewidywania, wobec czego Żeromski nam ówił kolegów - literatów do w spólnego wydania książki pt. Na nową szkołę, aby dochodem z niej pokryć te niedobory finansow e. Książkę postanowiono drukować w Krakowie, w na­ kładzie 4000 egz., u Gebethnera i Wolffa. Zob. S tefan Żeromski. Kalendarz życia

i twórczości. Opracowali S. K a s z t e l o w i c z i S . E i l e . Warszawa 1961, s. 230.

2 Książka ukazała się w maju 1907. Zam ieścili w niej sw oje utwory: W. Orkan, S. Przybyszewski, W. Sieroszew ski, G. Daniłowski, W. Feldman, J. Kasprowicz, J. Lemański, T. Miciński, B. Prus, L. Staff, S. W itkiewicz, S. Wyspiański, M. Ko­ nopnicka; Żeromski przedrukował Zem sta je st moją. Efekt finansow y tego przed­ sięw zięcia okazał się niezbyt wielki. Zob. Z. Ż a r n e c k a , Działalność oświatowa

Faustyny Morzyckiej. Warszawa 1948, s. 97. — S. B u t r y n , Muzeum Stefana Ż e ­ romskiego w Nałęczowie. Lublin 1964, s. 30.

3 W. Feldm an w spółdziałał z Żeromskim przy w ydaw aniu wspomnianej książki. 14 — P a m ię tn ik L ite ra c k i 1976, z. 1

210

3

d. 20 I 24 r.

Szanow ny i D rogi Panie!

K a rtę W aszą now oroczną o trz y m a łe m 1, daw no wciąż zb ieram się,

ażeby n a nią odpow iedzieć z pośpiechem , ale czy to w W arszaw ie m ożna

cokolw iek na czas w ykonać! „ W alu t” teraz nie zb ieram y na w yjazd, gdyż

są w p ra n iu i czekam y, aż w y s c h n ą 2. Może na jesieni w yb ierzem y się

z ty c h K ru czy ch ulic, ale to w szystko m arzen ia głów ściętych. Był tu

w ty ch dniach K o n ra d C zarnocki ze S z to k h o lm u 3 i m ów ił, że W asi

Chłopi (tom II-gi) id ą do d ru k u 4. Szkoda w ielka, że ta k zacny i pożytecz­

n y człow iek ja k C zarnocki odchodzi ze Sztokholm u. S ta ra m się o to, żeby

go MSZ zatrzym ało. Może Z a m o js k i5 go zatrzym a.

Z asyłam y D rogim P a ń s tw u pozdrow ienia z tego m iasta, gdzie o p ik ­

n ik ach nic a nic, ty lk o choroby, sam obójstw a.

S. Ż ero m ski

W arszaw a, W spólna 25 m . 12

1 Karta noworoczna Reym onta nie jest znana.

2 A luzja do tzw. „płacht” papierowego pieniądza i do oczekiw anego w prow a­ dzenia w alu ty zlotow ej, zapoczątkowanego przez W. Grabskiego ustaw ą z 11 VIII 1923 o podatku m ajątkowym . W styczniu 1924 cena bochenka chleba w ynosiła pół m iliona marek.

2 Konrad C z a r n o c k i (1876—1967) — malarz, od 1919 r. attaché do spraw kultury w Sztokholm ie. Sprzyjał kandydaturze Żeromskiego do nagrody Nobla, ale korespondow ał też i z Reymontem.

4 Tom 1 Chło pów ukazał się w S zw ecji z końcem r. 1920 (w przekładzie E. W e- s t e r), tom 2 w ydrukowano w r. 1923, a latem 1924 tom y 3—4. Zob. S. W ą d k i e - w i с z, „Chłopi” R e ym on ta w Szw ecji. K raków 1925, s. 49.

5 M aurycy Z a m o y s k i (1871— 1939) — w ów czas poseł polski w Paryżu; od 1924 r. m inister spraw zagranicznych w gabinecie W. Grabskiego, ustąpił z dniem 27 VII 1924.

4

[19 III 24] i

Szanow ni Państw o!

Od dziesięciu d n i m arzn iem y tu ta j, w S a n ta M a rg h e rita L ig u re

(Pensione L a u v in ) 2. C iekaw a rzecz, czy to w sław ionej Nicei takież

zim na. J a tej zim y zapuściłem sobie dw ie g ry p y i c h o ry w yjech ałem

z W arszaw y. T u taj znów z tego zim na przeziębiłem się i nie widzę

u roków tego k ą ta pełnego ró żn y ch egzotycznych gałęzi i cudacznych

kolorów . Czy długo P a ń stw o m ają zam iar m arzn ąć w w yż w zm ianko­

w an ej Nicei? Może będzie poręcznie razem w racać do o jc z y z n y 3, gdzie

je s t najcieplej?

Ł ączym y pozdrow ienia dla d w u osób od trzech.

P IĘ Ć L IS T Ó W Ż E R O M S K IE G O D O R E Y M O N T A

211

1 Jest to data stem pla pocztowego. Karta nadana z Santa Margherita, pod adresem : „Madame et Monsieur Reym ont / 64, rue de France / à N ice”, adres ten przekreślony i nadpisany nowy: „(Italie) / Florence / Piazza d ’Azeglio 15”.

2 Santa M argherita — klim atyczna stacja zimowa w prowincji genueńskiej nad Morzem Liguryjskim (Riviera di Levante). W liście 5 nazwa pensjonatu ma inne brzmienie.

3 Do wspólnego powrotu nie doszło. Reym ontowie przybyli do Florencji z Nicei 9 marca, w yjech ali 5 kw ietnia przez W iedeń do W arszawy. Żeromscy pozostali d łu ­ żej. Poniew aż Santa Margherita nie odpowiadała Żeromskiem u, za poradą lekarza przenieśli się do Gardony nad jeziorem Garda, a w yjech ali do W arszawy 3 maja.

5

S a n ta M arg h erita L igure

P en sion e L ouvier

d. 26 III 1924

D rogi Panie!

Dziś o trzym ałem lis t od Drogiego P a n a 1 i zaraz n a ń odpow iadam .

Co za szkoda, że w cześniej, zaraz po przyjeździe, nie n ap isałem do

Nicei — b y lib y P ań stw o tu ta j w stąp ili i może b y się Im tu ta j nadało...

M iejsce jest, ja k to m ów ią, bajeczne — cóż, kiedy zim no ja k w tym że

K onstancinie. W czoraj lał deszcz n iew iary g o d ny , dziś obłąkany. W tej

w illi, gdzie m ieszkam y, n a p rę d c e skleconej, p o p rzem akały dach y i su fity .

Z tego m a ty lko ro zry w k ę jed n a isto ta, nasza M onika, k tó rą cieszy

w szystko bez w y ją tk u , n a w e t gdy deszcz p ad a i s ta rz y siedzą skw aszeni.

G rom adzi zbiory jak ich ś cuchnących „koników ” m orskich, m uszli i pas­

k udztw , nie m ów iąc ju ż o m ark a ch pocztow ych. J a tu ta j ją zadręczam

lekcjam i w zastęp stw ie w arszaw sk ich nauczycieli i nauczycielek. Oprócz

tego zadręcza ją lek cjam i francuskiego i w łoskiego pew n a osoba, k tó ra

się nazyw a, n i m niej, ni w ięcej, ty lk o Q uaquaro. D użo z tego nazw iska

m a uciechy p iln a uczennica włoskiego! 2

Co do m nie to c h o ru ję sobie w dalszym ciągu, ja k chorow ałem

w W arszaw ie. K aszlę, a n ad to n ie m ogę się przyzw yczaić do w łoskich

potw orności obiadow ych. T ęsknię za kaszam i i kluskam i. Być może, iż

je s t to jak aś postać k o łtu ń stw a , ale to ju ż tru dn o.

Z m artw iłem się w iadom ością, że P a ń stw o już piątego k w ietn ia w y ­

jeżdżają z p o w ro te m 3. T ak b y było dobrze w racać w spólnym i siłam i

i pociągiem ... Inaczej droga schodzi i podróż obraca się w m iły m to w a rz y ­

stw ie. Czy D rogi P a n nie w ie przypadkiem , ja k należy postąpić z wizą

austriack ą, za k tó rą, podobno, każą sobie A u stria c y płacić p rzy pow rocie

100 lirów czy k oron od osoby? Czy tak iej w izy nie m ógłby m i załatw ić

konsul florencki, Paszkow ski 4.

J a k P a n się urządził z tą spraw ą? N ie m am w cale zam iaru płacić

A ustriak om 100 jed n o stek od osoby! Gorąco p rosiłby m o o d p o w ied ź5,

a w razie jeśli Paszkow ski m ógłby to załatw ić, ja k i jest jego adres do­

k ład n y w e F lorencji.

2 1 2 P IĘ C L IS T Ö W Ż E R O M S K IE G O D O R E Y M O N T A

M y tu ta j płacim y niedrogo: 30 lirów od osoby, ale m usim y do­

bierać różne różności, co znow u dużo w ynosi. W ogóle W łochy w ty ch

czasach nie są d la lite ra tó w an i litera c i dla W łoch. To je s t k ra j dla N iem ­

ców 6. W R apallo 7 jest 6000 Niem ców ubogich. M ieszkają w najdroższych

hotelach, płacą 105 liró w od osoby, zasiadają do sto łu w kostium ach

w ieczorow ych, a dam y obwieszone b ry la n tam i. H otelarze tu te js i p rz y j­

m u ją ich z o tw a rty m i kasam i o g n io trw ały m i i d ają im do usług T y ro l­

czyków, k tó ry c h W łochy p rz y g a rn ę ły do swego serca. W szyscy też m ówią

po niem ieck u — „O ccupatione tedesca di S a n ta M argherita” 8 — jak

pow iedział m aszy n ista kolejow y, kied y śm y tu ta j w ysiedli z pociągu.

D ziękujem y serdecznie za zaproszenie do K ołaczkow a! Jeszcze o ty m

będzie duże p is a n ie 9, skoro w ró cim y do sk o łatanej ojczyzny! Z asyłam y

pozdrow ienia dla Szanow nych, D rogich P a ń stw a i życzym y dobrego zdro­

w ia i w szystkiego najlepszego.

S. Ż ero m ski

M um a 10 z m atk ą je s t dziś w G enui — b y ły b y się dopisały do tego

listu, choć już b ra k m iejsca.

M ieszkają D rodzy P a ń stw o n a Piazza d ’Azeglio! Spędziłem ta m w iele

czasu, ty lk o po d ru g iej stro n ie, pod N. 3, u h o telarza Zam biniego. Tam

M onika w y b ie ra ła się, żeby p rzy jść n a św iat, a p otem w y d ała pierw sze

w rzaski n a świecie. Czy też ów h o telik jeszcze istnieje? 11

1 List Reymonta nie zachował się. 2 Chodzi tu o brzm ienie tego nazwiska.

3 Daty: w yjazdu Reym ontów — 5 kwietnia, przybycia do W arszawy — 7 k w iet­ nia, późniejszego pobytu w K ołaczkowie — od 2 czerwca do 28 września, w ynikają z zapisów kalendarza, który prowadził pisarz (Bibl. Ossolineum, rkps 6954/12, t. 4)

i Karol P a s z k o w s k i — polski konsul honorowy w e Florencji. Syn po­

w stańca r. 1863, osiadły na stałe w e Włoszech, stał się znanym przem ysłowcem, twórcą włoskiego przem ysłu browarnianego (zm. w r. 1939).

5 Nie jest znana odpowiedź Reymonta.

6 W liście do K. Czarnockiego pisał Żeromski 22 V 1924 (cyt. za: Stefan Ż ero m ­

ski. Kalendarz życia i twórczości, s. 435): „to śliczne m iejsce jest najzupełniej zady­

mione przez setki tysięcy autom obilów. Nadto niezliczone ilości Niem ców, którzy w yruszyli ze sw ych siedlisk i zw alili się do Włoch, zajęli w szystkie hotele, pokoje i pokoiki, wyjadając w szystek makaron i pom arańcze”.

7 Rapallo — port nad Morzem Liguryjskim, 30 km od Genui, w pobliżu Santa Margherita Ligure.

8 „Okupacja niem iecka Santa Margherita”.

9 Kołaczkowo — m ajątek koło W rześni nabyty przez Reymonta. Do projekto­ wanych odwiedzin nie doszło. Obaj pisarze powrócili z Włoch w złym stanie zdro­ wia. N ie ma też żadnych późniejszych pogłosów tego projektu.

10 Spieszczone im ię Moniki Żeromskiej (ur. 31 V 1913).

11 Żeromski podczas pobytu w e Florencji m ieszkał w hotelu „Porta Rossa”, a także przy via Leonardo da Vinci 11 przy Piazza d’Azeglio 3. Na domu tym jest teraz tablica pamiątkowa.