Dziedziczenie gospodarstw rolnych w świetle nowelizacji kodeksu cywilnego z 26 października 1971 r.

Andrzej Zieliński

Dziedziczenie gospodarstw rolnych

w świetle nowelizacji kodeksu

cywilnego z 26 października 1971 r.

P rzep isy k.p.c. jed yn ie w rozdziale tra k tu ją c y m o zniesieniu w spół­ w łasności (art. 621 k.p.c.) n ak ła d a ją Obowiązek sporządzenia planu w edług zasad obow iązujących p rzy oznaczeniu nieruchom ości w księgach w ieczy­ stych. B rak podobnej n o rm y w przepisach dotyczących stw ierd zenia za­ siedzenia (art. 609— 610 k.p.c.) czy też odpow iedniego odesłania do p rz e ­ pisu a rt. 62:1 k.p.c. nie d aje podstaw y do w yprow adzenia w niosku o b rak u obow iązku sporządzenia planu.

O bow iązek ta k i niekoniecznie m usi w ynikać z przepisów ogólnych, jeśli m a on sw oje oparcie w le x specialis, jak im jest d e k re t z dnia 2.II. 1955 r. o ew idencji g ru n tó w i budy n kó w (Dz. U. N r 6, poz. 32). W m yśl a rt. 3 i 4 cyt. d e k re tu k ażda nieruchom ość bez w zględu na jej m iejsce położenia i c h a ra k te r jest jedn o stk ą ew idencyjną, d'la k tó re j zakłada się o p e ra t ew idencyjny, sk ład ający się przed e w szystkim z m ap.

ANDRZEJ ZIELIŃSKI

Dziedziczenie gospodarstw rolnych

w świetle nowelizacji

kodeksu cywilnego z 2 6 października 1971 r . 1

Opierając się na znowelizowanych ostatnio przepisach k.c. autor oma­ wia ustawowe i testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych. Roz­ ważania merytoryczne poprzedzone są uwagami ogólnymi dotyczącymi

odrębnego uregulowania — w stosunku do zasad ogólnych — spadkobra­

nia gospodarstw rolnych.

Isto tn y z p u n k tu w idzenia gospodarczego p ro blem przeciw działania n a d m ie rn e m u rozdrobnieniu spadkow ych gospodarstw roln ych w ysunięto ju ż p rz y okazji u nifik acji p raw a cyw ilnego w lata ch 1945/1946 * 2, chociaż do ro k u 1963 nie ukazała się zapow iadana w ty c h przepisach u staw a.

L a ta 1946— 1956 to okres, w k tó ry m nie zrobiono nic, by zmienić istn ieją cy sta n rzeczy, u k ształto w an y przepisam i z la t 1945/1946. G łów ną tego przy czy ną b y ł p rz y ję ty — począw szy od roku 1948 — k u rs na szyb­ kie uspółdzielczenie ro lnictw a. W zw iązku z tym uznano za niecelow e szu k an ie środków zaradczych popraw iający ch s tr u k tu rę indy w idu alny ch gospodarstw rolnych. Z m iany polityczne ro k u 1956 i skorelow ane z nim i p rzem ian y w po lityce rolnej spow odow ały nagłe ożyw ienie w zakresie Spraw spadkow ych, szczególnie ty ch , k tó re dotyczyły dziedziczenia go­ sp o d arstw rolnych. Z jaw iskiem groźnym stało się nad m iern e obciążenie

> Dz. U. N r 27, poz. 252.

* O ty m p isz e s z e ro k o F. B ł a h u t a w p r a c y z b io ro w e j p t. G o s p o d a rs tw a ro ln e — D brót, d z ie d z ic z e n ie , p o d z ia ł, W a rsz a w a 1967, s. 83 i n a s t.

16 A n d r z e j Z i e l i ń s k i _{N r 4 (184)}

gosp od arstw spłatam i spadkow ym i, i to najczęściej na rzecz spadko bier­ ców nie zw iązanych z rolnictw em . S tąd też jedn a z p ierw szych in te rw e n ­ cji u staw o d aw cy została skiero w an a przeciw ko żądaniu sp ła t przez w y ­ m ienioną grupę, p rzy czym zakładano jednocześnie, że n astąp i znaczne Odciążenie gospodarstw i ich ak ty w izacja gospodarcza. Po w ejściu w życie u sta w y z 18 czerwca 1959 r. w sp raw ie zaw ieszenia niek tó ry ch sp łat spad ko w y ch 3 podjęto potem dalsze in icjaty w y — w pierw w ju d y k atu rze , a n a stę p n ie ustaw odaw cze — zm ierzające do praw idłow ego u k sz ta łto w a ­ nia s tr u k tu r y gospodarstw in d y w id ualn y ch i zasad ich spadkobrania.

P ierw szy m krokiem p rzeciw działającym podziałom gospodarstw ro l­ ny ch b y ły z a w arte w uchw ale Całej Izby C yw ilnej SN z dnia 27 lutego 1960 r. CO 34/59 w ytyczne w y m iaru spraw iedliw ości w sp raw ach o dział sp ad k u obejm ującego nieruchom ość rolną (OSNCP n r 2/1960, poz. 31). W yty czne te nie m ogły jed n ak z w ielu względów zastąpić zapow iedzianej w a rt. 162 postępow ania spadkow ego (d ek ret z 8 listop ad a 1946 r. — Dz. U. N r 63, poz. 346) u staw y i nie u su n ęły konieczności jej w ydania. A le w y ty czne t e w y k azały w yraźn ą ew olucję poglądów co do sposobów oddziały w ania na s tr u k tu rę gospodarstw rolnych. Od tego czasu coraz pow szechniejsze stało się p rzekonanie o konieczności w prow adzenia prze­ pisów nie ty lk o ograniczających podział gospodarstw , ale rów nież takich, k tó re p rzełam ały b y tra d y c y jn e zasady spadkobrania w odniesieniu do go­ sp o d arstw roln ych . Te cele m iała spełnić u sta w a z 29 czerw ca 1963 r. o ograniczen iu podziału gospodarstw ro ln y ch (Dz. U. N r 28, poz. 168).

U staw a z 1963 r., choć stan o w iła odw rót od elastycznego ujęcia zagad­ nień s tru k tu ra ln y c h w w y ty czn y ch z 1960 r., została przez praw nik ów pow szechnie zaaprobow ana ze w zględu na jej cel społeczno-gospodarczy, ale jeśli chodzi o stro n ę technicznopraw ną, to spow odow ała zb y t wiele tru d n o ści w stosow aniu i w y k ład n i. O kazją do w prow adzenia zm ian sta ło się w łączenie u staw y do kodeksu cyw ilnego. W rezultacie, zacho­ w u jąc dotychczasow e społeczno-gospodarcze fu n k cje tej ustaw y, w y eli­ m inow ano większość przepisów , k tó re stw arzały najw ięcej trudności w p rak ty c e.

P rz em ian y grudniow e, szczególnie zaś w spólna u ch w ały B iu ra Poli­ tycznego KC P Z P R i P rezy d iu m N K ZSL z 14 k w ietnia 1971 r., sta ły się s ty m u la to re m do nowego rozw iązania szeregu isto tn y ch w ro ln ictw ie za­ gadnień. U chw ała zobow iązyw ała R ząd do p rzygotow ania pod obrady S ejm u p ro je k tu now elizacji u staw o gospodarce ziem ią oraz ak tó w p ra w ­ n ych o ochronie użytków ro ln y ch i le ś n y c h .4 Je j efektem b y ła m .in. u sta w a z 26 p aździernika 1971 r. zm ieniająca kodeks cyw ilny. Dla p ra w ­ n ik a in teresu jąceg o się p ro b lem aty k ą praw n ą roln ictw a now elizacja k.c. nie po w in na być zaskoczeniem ; od daw na podnoszono liczne zastrzeżenia wobec n iek tó ry ch przepisów k.c. (np. art. 16)1, 163 czy 1085) 5.

Celem niniejszego opracow ania jest przedstaw ien ie zm ian, jak ie w za­ k resie dziedziczenia ustaw ow ego i testam entow ego gospodarstw ro ln y ch w prow ad ziła ustaw a z 26.X.1971 r.

3 DZ. U. N r 36, poz. 227.

4 , .T ry b u n a L u d u ” n r 108/1971, s. 1.

5 Po t. J . P a l i w o d a : O ż y w o tn y c h s p r a w a c h w si, „ P r a w o i Ż y c ie ” n r 27/1969, s. 1. S z c z e g ó ln ie j e d n a k w y p o w ie d z i a g r a r y s tó w z a w a rte są w p r a c y pod re d . J . P a liw o d y p t.: Z a g a d n ie n ia p r a w n e r o ln ic tw a , O s so lin e u m 1970.

A. D z i e d z i c z e n i e u s t a w o w e . Rozw iązaniem , k tó re n a jb a r ­ dziej rzuca się w oczy w zakresie dziedziczenia ustaw ow ego gospodarstw rolnych, jest rozszerzenie k ręg u spadkobierców , zbliżone do zasad ogól­ nych (art. 1062 § 3 w zw iązku z a rt. 934 k.c.). Tę koncepcję ustaw od aw cy należy uznać — w okresie gdy n a stęp u je w y raźne starzen ie się wsi -— za ogrom nie udaną, gdyż m a ona na celu zw iększenie dopływ u m łod ych sił

g o rolnictw a.

P ierw sza zm iana dotyczy a rt. 1059 § 1 p k t 1 k.c. W edług d o ty ch cza­ sowej tre śc i tego przepisu, pow ołanym i do dziedziczenia g ospodarstw a rolnego b yły te dzieci spadkodaw cy, k tó re pracow ały w gospodarstw ie spadkow ym „n iep rzerw an ie co n ajm n iej od ro k u ” przed otw arciem sp ad ­ ku, tzn. zam ieszkiw ały w ty m gospodarstw ie, w y k on yw ały w szelkie n ie ­ zbędne prace i nie b y ły zatru d n io n e gdzie indziej na podstaw ie um ow y 0 pracę lu b m ianow ania. Dla skutecznego pow ołania do sp ad k u m u siały być spełnione w szystkie trz y przesłanki. Tę ry go ry sty czn ą zasadę łago­ dziły nieco w y ją tk i w prow adzone § 15 ust. 2 p k t 1 w zw iązku z ust. 3 rozporządzenia RM w sp raw ie przenoszenia w łasności nieruchom ości ro l­ nych, znoszenia w spółw łasności tak ic h nieruchom ości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych w brzm ien iu tęk stu jednolitego z dnia 18.IX .1970 r. (Dz. U. N r 24, poz. 199).

Obecnie na podstaw ie a rt. 1059 § 1 p k t 1 k.c. może dziedziczyć sp ad k o ­ bierca, k tó ry bezpośrednio przed otw arciem sp adk u pracow ał w gospo dar­ stw ie ro ln y m należącym do schedy spadkow ej. O dpadł więc w a ru n e k „co n ajm n iej rocznej n iep rzerw an ej p ra c y ” . P ow iązanie z pracą w gosp od ar­ stw ie spadkow ym pow inno nastąpić jeszcze p rzed śm iercią spadkodaw cy 1 trw ać w chw ili otw arcia spadku. P ra c a m a mieć c h a ra k te r ciągły i o b ej­ mować niezbędne czynności z p u n k tu w idzenia rolniczej techn iki p ro d u k ­ cyjnej- W sy tu acjach w ątpliw ych, dla oceny c h a ra k te ru pracy w y k o n y ­ w anej przez spadkobiercę w gospodarstw ie ro lny m w chw ili o tw a rc ia spadku może mieć istotn e znaczenie także fakt, czy i w jak i sposób sp ad ­ kobierca ten pracow ał w gospodarstw ie ro ln y m w okresie późniejszym (tak SN w p o stanow ieniu z dnia 23.VI.1971 r. III CRN 132/71, O SN CP nr 1/1972, poz. 15). W ydaje się rów nież — w praw dzie m im o b ra k u p o zy ­ tyw nego przepisu — że spadkobierca p o w inien zam ieszkiwać w gospodar­ stwie spadkow ym bądź w tak iej odległości od niego, by sprostać obow iąz­ kowi sy stem aty czn ej p racy . Z am ieszkiw anie w gospodarstw ie m oże być trak to w an e jako zew n ętrzn y p rze jaw pracy, oczywiście nie w k ażdym w ypadku, decydujący bow iem będzie całokształt okoliczności, a nie fak t, że spadkobierca zam ieszkiw ał, czy n aw et zam ieszkuje nadal w gosp od ar­ stw ie spadkobiercy. N iekiedy w y starczy sam um otyw ow any in n y m i p rze ­ słankam i (w szczególności podjęciem p rac y w gospodarstw ie sp ad k ow ym jeszcze przed otw arciem spadku) zam iar spadkobiercy zam ieszkania w go­ spodarstw ie na stałe (por. postanow ienie SN z dnia 7.V.1968 r. III CRN 79/68, OSNCP n r 2/1968, poz. 33).

Nowe ujęcie a rt. 1059 § 1 p k t 1 k.c. uczyniło bezprzedm iotow ym ro z ­ różnienie w a ru n k ó w p rzew idzianych w p k t 1 i 3 cyt. przep isu w sto su n k u do dzieci p racu jący ch w gospodarstw ie sp a d k o w y m .6 W zw iązku z ty m ra le ż y ch yba przyjąć, idąc za łagodniejszą in te rp re ta c ją art. 1059 § 1

6 J . M a j o r o w i c z : Z m ia n y w k o d e k s ie c y w iln y m w z a k r e s ie o b r o tu i d z ie d z ic z e n ia g o s p o d a rs tw r o ln y c h , N P n r 2A972, s. 185.

18 A n d r z e j Z i e l i ń s k i _{N r 4 (184)}

p k t 3 k.c. (por. np. postanow ienie SN z dnia 1.X.1965 r. II CR 197/65, OSNCP n r 5/1966, poz. 85), że stosow nie do p u n k tu 1 tego przepisu go­ spodarstw o roln e będzie m ógł dziedziczyć rów nież te n spadkobierca, któ­ ry oprócz stałej pracy w gospodarstw ie ro lny m jest z a tru d n io n y dod at­ kowo gdzie indziej. Za tak ą w y k ład n ią p rzem aw ia rów nież obecna treść § 15 rozp. RM z 28.XI.1964 r., k tó ry zachow ał sw oją ak tu aln o ść ty lko w sto su nku do art. 214 k.c. przy zniesieniu w spółw łasności nieruchom ości rolnych.

O m aw iany w a ru n e k (art. 1059 § 1 p k t 1 k.c.) może spełniać także dziecko w chw ili otw arcia sp ad k u jeszcze m ałoletnie, z jed n y m wszakże zastrzeżeniem , że osiągnęło odpow iedni stopień rozw oju fizycznego. ’ P rzepisy obecnie obow iązujące nic nie m ówią o tym , w jak i sposób sp ad ­ kobierca pow ołujący się na a rt. 1059 § 1 k.c. m a w ykazać spełnienie om a­ w ianego w aru n ku . Sądzę, że w ty m w y pad k u może korzystać ze w szyst­ kich środków dowodow ych dopuszczalnych w procesie cyw ilnym , choć w y daje się, że n ajp ro stszym rozw iązaniem byłoby p rzedstaw ienie za­ św iadczenia właściwego do spraw ro ln y ch organ u a d m in istra c ji p aństw o­ wej. Pozostałe w a ru n k i art. 1059 § 1 k.c., jak rów nież § 2 tegoż przepisu pozostają bez z m ia n .7 8

K olejne zm iany, zsynchronizow ane ze zm ianą art. 1059 § 1 p k t 1 k.c., dotyczą a rt. 1060 § 2 i 1062 § 2 k.c. Zgodnie z treścią a rt. 1060 § 2 k.c.

w w ersji u staw y z 26.X.1971 r., od w nuków spadkobiercy dziedziczących

na podstaw ie tego przepisu w ym aga się p racy w gospodarstw ie spadko­ w ym „bezpośrednio przed otw arciem sp ad k u ” zam iast „co n ajm n iej rocz­ nej n iep rzerw an ej p ra c y ” — p rzy jednoczesnym zachow aniu zasady, iż praca ta stanow i dla nich głów ne źródło utrzym an ia.

W taki sam sposób u reg u lo w an o dziedziczenie przez rodzeństw o spad­ kodaw cy w w ypadku, gdy zstępni nie m ogą dziedziczyć gospodarstw a spadkow ego ze w zględu na b ra k w arun k ów przew idzianych w art. 1059 lub 1060 § 2 k.c. (art. 1062 § 2 k.c.).

Isto tn y ch zm ian dokonano w art. 1062 § 3 k.c., w szczególności — jak już w spom niałem — przez rozszerzenie k ręg u spadkobierców ustaw ow ych. O ile dotychczas zstępni rodzeństw a b y li całkow icie w yłączeni przy spad ­ kob ran iu gospodarstw rolnych, o ty le obecnie d z i e c i rodzeństw a m ogą dojść do dziedziczenia:

a) gdy rodzeństw o spadkodaw cy, odpow iadające w arun kom z art. 1659 lub 1062 § 2 k.c., nie dożyło otw arcia spad ku lub m a być tak tr a k ­ tow ane, jak b y nie dożyło (niegodność, zrzeczenie się spadku, odrzucenie spadku lub w yłączenie testam en tem ) — a rt. 934 w zw iązku z a rt. 1062 § 3 k.c. Do skutecznego sp adk o b rania w y starczy w ty m w y p ad ku, by dzieci rodzeństw a odpow iadały ty lk o jed n e m u z w aru n k ó w w ym ienionych w art. 1059 k.c. N atom iast dziecko rodzeństw a, którego rodzice m ają być tak trak to w ani, jak b y nie dożyli otw arcia sp adk u (bo w grę wchodzi nie­ godność, zrzeczenie się, odrzucenie sp ad k u lub w yłączenie testam entem ), może dojść do dziedziczenia na podstaw ie art. 1059 k.c. ty lko w tedy, gdy

7 T a k F. B ł a h u t a, op. c it., s. 96.

8 A n a liz u je je sz czeg ó ło w o J . G w i a z d o m o r s k i : P ra w o sp a d k o w e w z a ry s ie , W a r­ sz a w a 1968, s. 91—98 o ra z F. B ł a h u t a, op. c it., s. 97—108. P rz y o k a z ji n a le ż y o d n o to w a ć k r y ty c z n e s ta n o w is k o J . G w ia z d o m o rsk ie g o w o b e c d o w o d ó w s tw ie rd z a ją c y c h p o s ia d a n ie k w a ­ lif ik a c ji d o p r o w a d z e n ia g o s p o d a rs tw ro ln y c h (w a r ty k u le p t.: D z ie d z ic z e n ie te s ta m e n to w e g o s p o d a rs tw ro ln y c h , ,,P a le s tr a ” n r 4.'1971, s. 29, 30).

u stali się, że jego rodzice m ogliby dziedziczyć spadkow e gospodarstw o na podstaw ie art. 1059 lub 1062 § 2 k.c., gdyby nie n astąp iły zdarzenia w y­ łączające od dziedziczenia. W razie stw ierd zen ia jednak, że rodzeństw o spadkodaw cy nie m iało w arun k ów do dziedziczenia gospodarstw a rolnego, jego dziecko może być spadkobiercą tylko w szczególnej sy tu acji przew i­ dzianej w art. 1062 § 3 k.c.;

b) gdy rodzeństw o spadkodaw cy żyje, ale nie może dziedziczyć, bo nie spełnia w arun k ó w z a rt. 1059 lu b 1062 § 2 k.c., dzieci zaś rodzeństw a bezpośrednio przed otw arciem spadku p raco w ały w należącym do niego gospodarstw ie ro ln y m i p raca ta stan o w iła dla nich główne źródło u trz y ­ m ania. Dla w ykładni art. 1062 § 3 k.c. istotne znaczenie m a b rak w a­ ru nkó w u rodzica (będącego b rate m lub siostrą spadkodaw cy), a nie fakt, że oprócz tego m oże wchodzić w grę niegodność, zrzeczenie się lub o d rzu­ cenie spadku. In n a in te rp re ta c ja w y d a je się z p u n k tu w idzenia społeczno- -gospodarczego raczej niem ożliw a, poniew aż jest to szczególny w ypadek pow ołania do dziedziczenia gospodarstw a rolnego, opartego nie na w a ru n ­ kach ogólnych (art. 1059 k.c.), ale w yłącznie na podstaw ie szczególnej przew idzianej w art. 1062 § 3 k.c.

W zw iązku z dziedziczeniem S k arb u P ań stw a zm odyfikow ano art. 1063 § 2 k.c., uw ażany pow szechnie za k o n stru k cję szczególną, jeśli chodzi o sam ą zasadę spadkobrania. Zakładano bow iem dotychczas, że jeżeli w yłącznie pow ołanym i do dziedziczenia gospodarstw a rolnego byli sp ad ­ kobiercy trw ale niezdolni do pracy, to nie będą oni w stanie prow adzić spadkow ego gospodarstw a i dlatego dziedziczył je S k arb P aństw a. O rzecz­ nictw o okazało się jed n a k nieco liberaln iejsze niż ustaw odaw ca, bo w pro­ w adziło p rak ty k ę , że przepisów rozporządzenia RM z 28.X I.1964 r. (§ 16 w brzm ieniu tek stu jednol. z 1970 r.) nie m ożna w zasadzie stosować do rolników , k tórzy pom im o osiągnięcia w ieku em ery talneg o (a więc fo r­ m alnie uw ażanych za trw ale niezdolnych do pracy) p racu ją nadal w go­ spodarstw ie ro ln y m (por. postanow ienie SN z 10.V.1966 r. III CR 60/66, OSNCP n r 3/1967, poz. 51). K oncepcja ta znalazła częściowo odzw iercie­ dlenie w a k tu a ln ej treści a rt. 1063 k.c. M ianow icie dodany do art. 1063 p a ra g ra f 3 stanow i, że S k arb P ań stw a nie sta je się dziedzicem u staw o ­ w ym gospodarstw a rolnego — jeżeli pow ołanym i do spadku są w yłącznie osoby trw ale niezdolne do pracy — gdy:

a) praca w gospodarstw ie spadkow ym stanow iła dla ty ch osób głów­ ne źródło u trzy m an ia i

b) osoby te w ykażą, że m ogą je prow adzić n adal p rzy pom ocy m a ł­ żonka lub osób bliskich posiadających kw alifikacje do prow adze­ nia gospodarstw a rolnego.

Z p u n k tu w idzenia tego przepisu n ieisto tn y jest okres trw an ia pracy w gospodarstw ie. W ażne jest natom iast, by m iała ona c h a ra k te r stały; stąd też celowe by było zam ieszkiw anie w gospodarstw ie. Nie w yłączo­ na w y d a je się ew entualność pracy poza ro ln ictw em (np. sezonowa praca w cukrow ni, św iadczenie usług rzem ieślniczych), ale głów ne źródło u trz y ­ m ania m usiałaby stanow ić praca w gospodarstw ie spadkow ym .

Na tle art. 1063 § 3 k.c. może pow stać w ątpliw ość, kogo należy u w a ­ żać za „osobę b lisk ą”. K rą g osób jest niew ątp liw ie szeroki. T rudno go oznaczyć g eneralnie, jako że w szystko jest uzależnione nie od istnienia więzów praw nych, ale od u k ład u stosunków fak tyczn y ch m iędzy spad­

20 A n d r z e j Z i e l i ń s k i N r 4 (184

kobierca a esobą trz e c ią ." Do grona osób bliskich będą — m oim zda­ niem — należeli szczególnie krew n i i pow inow aci spadkobiercy, ja k rów ­ nież osoby zupełnie obce (np. w ychow anek), p rzy czym jed n e i drugie p ow inny pozostaw ać z nim w znacznym stopniu zażyłości.

B. D z i e d z i c z e n i e t e s t a m e n t o w e . T e sta m en t spełnia w ram ach p raw a spadkow ego doniosłą fu n k cję społeczno-gospodarczą. Je st in sty tu c ją , k tó ra m a um ożliw ić spadkodaw cy przystosow anie porządku dziedziczenia do istn iejący ch w k o n k retn y m w y p a d k u s to s u n k ó w .10 P o ­ stano w ien ia znow elizow anego a rt. 1065 k.c. u zu p e łn iają oraz m ody fik ują (podobnie ja k dotychczas) ogólne zasady testow ania. D ostrzega się w y raź­ nie ograniczenia sw obody u stanow ienia spadkobierców , podyktow ane ogólnym i (społeczno-gospodarczym i) w zględam i pozostającym i w zw iązku z a k tu a ln ą po lity ką rolną. Jednocześnie w idać p ew n e n o vum : możliwość pow ołania do dziedziczenia g o spedarstw a rolnego jak o w yodrębnionej z całości sp ad ku m asy m ajątk ow ej n .

A rt. 1065 k.c. p rzew id u je trz y g ru p y podm iotów , na rzecz k tó ry ch m ożna testow ać:

1) spadkobierców , k tó rz y i tak dziedziczyliby z u staw y, 2) osOby fizyczne nie pow ołane z u staw y do dziedziczenia, 3) osoby praw ne.

W aru nk i, jak ie m usi spełnić spadkobierca testam en to w y , zd eterm in o ­ w ane są przynależnością do określonej grupy.

Ad 1. O ile dziedziczenie testam en tow e spadkobierców w ym ienionych w yżej pod punktjam i 2) i 3) jest oczyw iste, bo w y n ik a w y ra ź n ie z art. 1065 k.c., o ty le dziedziczenie spadkobierców ustaw o w ych m oże nasuw ać pew ne w ątpliw ości. Zasadnicze p y tan ie w ypływ a już z sam ej redak cji a rt. 1065 k.c.: czy spadkobiercy dziedziczący gospodarstw o roln e z u s ta ­ w y m ogą dziedziczyć je rów nież na podstaw ie testa m e n tu ? W ydaje się, że odpow iedź m usi być tw ierdząca. Nie do pom yślenia bow iem jest tu tak d aleko idące ograniczenie sw obody testow ania, a to ty m bardziej, że osoby te (spadkobiercy ustaw ow i) spełniają ju ż określone w a ru n k i u p ra w n ia ją ­ ce ich do dziedziczenia z ustaw y. U staw odaw ca u zn ał w idocznie za zu­ pełnie oczyw iste, że mogą one dziedziczyć także na po dstaw ie testam entu , i to na ty ch sam ych zasadach, na k tó ry ch doszliby do dziedziczenia z u s­ taw y. T rzeb a jed n ak zauważyć, że w aru n k i staw ian e spadkobiercom u s ta ­ w ow ym nie są identyczne z tym i, na jakich dziedziczą osoby spoza kręgu spadkobierców ustaw ow ych. W dw u w ypadkach są to w a ru n k i n a w e t b a r ­ dziej ryg o ry sty czn e (art. 1059 § 1 p k t 1 i a rt. 1059 § 2 k.c.). Może się więc niek ied y zdarzyć, że spadkobiercy ustaw ow i nie sp ełn iający w arunków z a rt. 1059— 1062 k.c. stan ą się osobami nie pow ołanym i z u sta w y do

dzie-& A. S z p u n a r : C z y n y n ie d o z w o lo n e w k o d e k s ie c y w iln y m , „ S tu d ia C y w ilis tjc z n e ” , T. X V , K r a k ó w 1970, s. 104. 10 j . G w i a z d o m o r s k i : P ra w o s p a d k o w e (...), op. c it., s. 114. 11 W y c z e rp u ją c o c m a w ia d z ie d z ic z e n ie te s ta m e n to w e g o s p o d a rs tw r o ln y c h łą c z n ie z o rz e c z ­ n ic tw e m J . G w i a z d o m o r s k i w c y t. w y ż e j a r t y k u l e p t.: D z ie d z ic z e n ie te s ta m e n to w e (...), s. 23—39. A u to r w w ie lu k w e s tia c h r e p r e z e n tu je s ta n o w is k o o d m ie n n e o d s ta n o w is k a p r z y jm o ­ w a n e g o w l i t e r a tu r z e i o rz e c z n ic tw ie . A r ty k u ł s ta n o w i ro z s z e rz e n ie p o g lą d ó w z a s y g n a liz o ­ w a n y c h w „ Z a ry s ie p r a w a s p a d k o w e g o ” (s. 146 i n a s t.). P o r. ta k ż e : J . Z a w a r t k a : T e s ta ­ m e n to w e ro z p o rz ą d z e n ie g o s p o d a rs tw a m i ro ln y m i, N P n r 7—8/1971, s. 1087—1100; W . Ł y s a ­ k o w s k i i K. S t e l m a c h : D zie d z ic z e n ie i d z ia ły g o s p o d a rs tw r o ln y c h w p r a k ty c e , R P E iS n r 2/71, s. 75—78; E. G n i e w e k : D z ie d z ic z e n ie te s ta m e n to w e g o s p o d a rs tw ro ln y c h , N P n r 18/1972, s. 1528—1535.

dziczenia gospodarstw a rolnego w ro zu m ien iu art. 1065 k .e i w te d y nie jest w ykluczone, że będą m ogły skorzystać z postanow ień a rt. 216 § 1 p k t 1 i 5 w zw iązku z a rt. 1065 k.c.12.

Ad 2. A rt. 1065 k.c. w zw iązku z a rt. 216 § 1 pkt' 1, 2 i 5 k.c. w y raź­ nie p re fe ru je fachow ość, co jest odzw ierciedleniem ogólnej ten d e n c ji do przekazyw ania gospodarstw ro lny ch osobom należycie przygotow anym do ich prow adzenia. W dotychczasow ej p rak ty c e zjaw iskiem społecznie nie­ pożądanym , a może n a w e t groźnym było testow anie na rzecz m ałoletn ich lub trw a le niezdolnych do pracy. Obecnie odpada tak a możliwość (chyba że należą oni do k rę g u dziedziczących z ustaw y), co jest zupełnie zrozu­ m iałe, jeżeli będzie się pam iętało o in ten cjach ustaw odaw cy, k tó re skło­ niły go do odrębnego u reg u lo w ania dziedziczenia gospodarstw rolnych. U stępstw o uczynione n a rzecz spadkobierców m ałoletnich i trw ale n ie­ zdolnych do p rac y dotyczy tylko osób b l i s k i c h spadkodaw cy i m a na celu z a b e z p i e c z e n i e i c h e g z y s t e n c j i w sy tu acji, gdy albo jeszcze nie są dostatecznie przygotow ane do sam odzielnego u trzy m an ia, albo już nie m ogą zapew nić sobie godziw ych w arun kó w bytow ych. Osoby nie należące do k ręg u dziedziczących z u staw y mogą dojść do spadk u na podstaw ie testa m e n tu , jeżeli w chw ili otw arcia spadku:

a) p ra c u ją w in d y w id u aln y m gospodarstw ie rolnym . W aru n ek ten jest zbliżony do sfo rm u ło w an ia art. 1059 § 1 p k t 3 k.c. i o bejm uje dość wiele sy tu a c ji fak ty czn y ch. P racą w gospodarstw ie ro lny m będzie zapew ­ ne ró w nież prow ad zenie tego gospodarstw a, i to niezależnie od tego, czy będzie ono stanow iło w łasność spadkobiercy, czy też osoby trzeciej, k tó ra z kolei w cale nie m u si być osobą spokrew nioną, spow inow aconą lub blis­ ką spadkobiercy. P ra c a m usi być w ykonyw ana w indy w idu alny m gospo­ d arstw ie ro ln y m , od p ada w ięc p raca w gospodarstw ie roln ym PG R -u lub rolniczej spółdzielni pro d u k cy jn ej. Nie spełnia w ym ienionego w a ru n k u rów nież osoba p rac u jąc a w tzw. gospodarstw ie d epu tatow y m (por. uchw . składu siedm iu sędziów SN z dnia 9.I II.1970 r. III C ZP 123/68, O SN CP nr 4/1971, poz. 60). N ato m iast zupełnie o bojętny dla om aw ianego przepisu jest stosunek p raw n y łączący pracującego z posiadaczem gospodarstw a rolnego (może to być nie tylko um ow a o pracę, ale i stosunek bezum ow ­ ny), jak rów nież okres trw a n ia p racy (może ona być k rótsza niż roczna), z tym jed n a k zastrzeżeniem , że okoliczności pow inny w skazyw ać na to, iż m a ona c h a ra k te r sta ły lu b p rzy n a jm n ie j jest św iadczona w zakresie niezbędnym z p u n k tu w idzenia praw idłow ej gospodarki (por. postan. SN z dnia 25.IX.1970 r. III CRN 258/70, OSNCP n r 6/1971, poz. 98). P ozostaje do rozstrzygnięcia jeszcze jedno p y tan ie: czy p racu jący w gospodarstw ie rolnym i z a tru d n io n y jednocześnie poza rolnictw em może dziedziczyć na podstaw ie testam en tu ? Uw ażam , że tak a możliwość istnieje, na co w sk a­ zuje choćby cyt. w yżej postanow ienie Sądu N ajwyższego, a ponadto po­ dobieństw o z sy tu a c ją uno rm ow aną w art. 1059 § 1 p k t 3 k.c. W y daje się, iż należy w te n sposób dać szanse osobom, k tó re jeszcze z różnych w zglę­ dów nie zdecydow ały się n a w ybór zawodu, by pow róciły na sta łe do pracy w rolnictw ie, zachętą zaś do tego m a być p ersp ek ty w a spad ko ­ brania;

b) są członkam i rolniczej spółdzielni p ro d u k cy jn ej, do k tórej w nieśli w kład g ru n to w y i p ra c u ją w gospodarstw ie ro ln y m tej spółdzielni. Po­

22 A n d r z e j Z i e l i ń s k i _{N r 4 (184)}

zornie może się w ydaw ać, że znów m am y do czynienia z przepisem po­ dob nym do art. 1059 § 1 p k t 2 k.c. M iędzy obu sform ułow aniam i istn ieje jed n a k różnica, i to dosyć istotna. A rty k u ł 1059 § 1 p k t 2 k.c. w ym aga od spadko b iercy ty lk o stosunku członkostw a w rolniczej spółdzielni p ro ­ d u k c y jn e j lub pracy w gospodarstw ie ro ln ym te j spółdzielni, n ato m iast a rt. 216 § 1 p k t 2 w zw iązku z art. 1065 k.c. idzie znacznie dalej, gdyż żąda istn ien ia rów nocześnie: stosunku członkostw a, w niesienia w kładu i p ra c y w gospodarstw ie roln y m spółdzielni. Nie m ogą więc spełnić tego w a ru n k u dom ow nicy członka rolniczej spółdzielni p ro du kcyjn ej, n aw et jeśli p ra c u ją w gospodarstw ie ro ln y m spółdzielni;

c) m ają kw alifik acje do prow adzenia gospodarstw a rolnego i o św iad­ czą w sądzie lub w PB N -ie gotowość podjęcia p racy w ind yw id ualn y m gospodarstw ie ro ln y m lub gotowość p rzy stąpien ia do rolniczej spółdzielni p ro d u k cy jn e j i podjęcia pracy w gospodarstw ie ro ln y m tej spółdzielni. K w alifik acje do prow adzenia gospodarstw a rolnego, tzn. św iadectw o ukończenia szkoły rolniczej lub przysposobienia rolniczego (§ 3 ust. 1 rozp. RM z 28.XI.1964 r.) m usi posiadać zarów no spadkobierca zam ierza­ jący podjąć pracę w in d y w idu aln ym gospodarstw ie rolnym , jak i ten spadkobierca, k tó ry chce p rzystąpić do rolniczej spółdzielni pro d u k cy jn ej. D ziedziczenie na podstaw ie art. 216 § 1 p k t 5 k.c. odbiega dość w y raźnie od w y m ag ań staw ian y ch spadkobiercom ustaw ow ym przychodzącym do sp ad k u n a podstaw ie a rt. 1059 § 2 k.c., mimo że w yw odzi się ono też z in sty tu c ji tzw. spadkobierców rezerw ow ych. Spadkobierca nie należący do k ręg u ustaw ow ych, ale m ający kw alifikacje do prow adzenia gospodar­ stw a rolnego, m usi złożyć ośw iadczenie tylko o gotowości p o d j ę c i a p r a c y w obojętnie jak im in d y w id u aln ym gospodarstw ie rolnym , ew en ­ tu aln ie zaś — o gotowości p rzy stąp ien ia do rolniczej spółdzielni p ro d u k ­ cyjn ej i podjęcia pracy w jej gospodarstw ie. Nie m usi on n ato m iast — tak ja k spadkobierca u staw ow y (rezerw ow y) — składać ośw iadczenie o go­ tow ości p r o w a d z e n i a gospodarstw a s p a d k o w e g o . A rty k u ł 216 § 1 p kt 5 k.c. nic nie m ów i o term in ie do złożenia om aw ianego ośw iadczenia. W ydaje się, że w grę będzie wchodzić term in 6 m ie­ sięczny, analogicznie ja k w w ypadku art. 1059 § 2 k.c. Je śli zaś chodzi o samo ośw iadczenie, to w chw ili jego sk ładan ia sąd nie jest jeszcze zobo­ w iązany do badania, czy spadkobierca m a kw alifikacje do prow adzenia g ospodarstw a rolnego. W tym m om encie chodzi w yłącznie o zabezpiecze­ nie p raw w ynikających ze spad ko b ran ia. Ale już w to k u postępow ania o nabycie spadku sąd m usi nie ty lk o stw ierdzić, czy spadkobierca rz e ­ czyw iście m a te kw alifikacje, ale ustalić nadto, czy m iał je już w chwili otw arcia spadku. Można tu ew en tu aln ie uczynić w y ją te k tylko na korzyść spadkobiercy uczęszczającego do szkół, k tó ry w chw ili otw arcia spadku był jeszcze słuchaczem szkoły ty p u rolniczego, a ukończył ją przed u p ły ­ w em 6 m iesięcy od otw arcia spadku.

N a zakończenie należy podkreślić, że w a ru n e k z a rt. 216 § 1 p k t 5 w zw iązku z art. 1065 k.c., w odróżnieniu od a rt. 1059 § 2 k.c., jest ró w ­ n o rzędn y w aru n k em z a rt. 216 § 1 p k t 1 i 2, tzn. że odm iennie niż przy sp a d k o b ran iu z u staw y m ożna skutecznie ustanow ić w testam encie spad ­ kobiercą gospodarstw a rolnego osobę p o siadającą tylk o kw alifik acje do pro w ad zenia gospodarstw a rolnego w zbiegu ze spadkobiercam i odpow ia­

Ad 3. U staw a z 26.X .1971 r. przesądziła d efin ity w n ie sporną d oty ch­ czas w d o k try n ie i nie ro zstrzy g n iętą przez p ra k ty k ę kw estię dziedzicze­ nia testam entow ego gospodarstw a rolnego przez osoby p r a w n e 13. A rty ­ kuł 1065 w zw iązku z a rt. 160 § 2 k.c. dopuszcza testow anie nie tylk o — tak ja k dotychczas — na rzecz S k a rb u P ań stw a, ale także w sto su n k u do w szystkich osób praw nych. Jed n ak że zgodnie z a rt. 1013 k.c. jednostki organizacy jn e niepaństw ow e będą m usiały mieć zezw olenie p rezy diu m PR N (lub innej rów norzędnej rad y) na przy jęcie spadk u (rozporządzenie RM z 16.XII.1964 r. w spraw ie organów w łaściw ych do udzielania zezwo­ leń na przy jęcie darow izny, zapisu lub spadku..., Dz. U. N r 47, poz. 318), i to niezależnie od tego, czy jedn o stk i te należą do podm iotów u przy w ile­ jow anych w n ab y w an iu w łasności nieruchom ości ro ln y ch w drodze czyn­ ności cyw iln o p raw n y ch (art. 160 § 2 zd. 2 k.c.). Do organu udzielającego zezw olenia będzie należało rozw ażenie, czy rozrządzenie testam en to w e odpow iada a k tu a ln e j polityce rolnej.

18 P o r. li t e r a tu r ę c y t. p rzez J. Z a w a r t k ę : op. c it., s. 1095.

STANISŁAW RAKOWSKI

Zarzqd gospodarstwem rolnym małżonków

Z g o d n ie z p a n u ją c y m i w d o k t r y n i e p o g lą d a m i za z w y k ł y z a r z ą d n a le ż y u w a ­ ża ć d o k o n y w a n ie p o w s z e c h n ie p r z y j ę t y c h w d a n y c h w a r u n k a c h c z y n n o ś c i w c e ­ lu w ła ś c iw e g o u ż y tk o w a n ia w s p ó ln e g o m a j ą t k u . Z a k r e s te g o p o ję c ia b ę d z ie i n n y w p rz e p is a c h k o d e k s u c y w iln e g o , a In n y w e d łu g p r z e p is ó w k o d e k s u r o d z in ­ n e g o i o p ie k u ń c z e g o , je ś li c h o d z i o w s p ó ln y m a j ą t e k r o ln y m a łż o n k ó w . Ś r o d ­ k ie m u ła tw ia ją c y m z a r zą d w s p ó ln y m m a j ą t k i e m m a łż o n k ó w je s t w s p ó ln o ść u s ta w o w a . W y d a je się , ż e za s a d ę w y r a ż o n ą w a r t . 26 § 2 k .r .o . r o z c ią g n ą ł u s ta ­ w o d a w c a n a k a ż d y m a j ą t e k w s p ó ln y b e z w z g lę d u n a c h a r a k te r w s p ó ln o ś c i. J e ś li z a ś c h o d z i o n ie r u c h o m o ś ć ro ln ą s ta n o w ią c ą ic ta s n o ś ć w y łą c z n ą je d n e g o z m a łż o n k ó w i w c h o d z ą c ą w s k ła d m a j ą t k u o d rę b n e g o , to k a ż d y z n ic h za ­ rzą d za n im i r o z p o r z ą d z a s a m o d z ie ln ie — z w y j ą t k i e m o g ra n ic ze ń p o d z ia ło w y c h p r z e v : id z ia n y c h w a r t. 163 § 3 k .c . 1. Z A R Z Ą D M A JĄ T K IE M O B JĘ T Y M M A Ł Ż E Ń S K Ą W S P Ó L N O Ś C IĄ M A JĄ T K O W Ą

Z ogólnej koncepcji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a w szczegól­ ności z c h a ra k te ru m ałżeńskiej w spólności m ajątk ow ej, w y n ik a ją m etody zarządzania zarów no w spólnym m a ją tk ie m m ałżonków w ogólności, jak i gospodarstw em ro ln y m w szczególności, o p a rte na zasadzie łącznego dysponow ania ty m m ajątk iem . Jed n ak ż e działanie łączne w spraw ach o m ałym znaczeniu gospodarczym , a w szczególności w spraw ach, k tó re nie prow adzą do poważnego uszczuplenia m a ją tk u wspólnego, byłoby w życiu codziennym zb y t uciążliw e i w konsekw encji rów nałoby się k u ­ ra te li jednego m ałżonka n a d drugim . W łaśnie z ty ch względów u staw o ­