Elżbieta Kremer
Glosa do uchwały Sądu Najwyższego
z dnia 8 lipca 1983 r. III CZP 30
Palestra 29/2(326), 65-68
O R Z E C Z N I C T W O S Ą D U N A J W Y Ż S Z E G O
1. GLOSA
do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 1983 r.
III CZP 30/83* Teza powyższej uchwały ma brzmie
nie następujące:
Zasada nominalizmu pieniężnego obowiązuje nadal a zastrzeżeniem w y jątków przewidzianych w przepisach szczególnych Kart. 358 § 2 kx.).
W głosowanej uchwale Sąd Najwyż szy zajął słuszne stanowisko, że zasa da nominalizmu pieniężnego, uregulo wana w art. 358 § 2 k.c. i art. 5 de k retu z dnia 27 lipca 1949 r. o zacią ganiu nowych i określaniu wysokości nie umorzonych zobowiązań pienięż nych,1 obowiązuje nadal. Jednakże w ciągu ostatnich lat problematyka no- minimalizmu była nie dostrzegana przez doktrynę; nie pojawiała się ona również w orzecznictwie Sądu Najwyż szego. Jedną z przyczyn takiego sta nu rzeczy była zapewne' względna sta bilizacja gospodarcza naszego rynku. Szybka inflacja, jaka miała miejsce u nas w ostatnich latach, spowodowa ła, że problematyka stosowania zasady nominalizmu, zakres tej zasady oraz wyjątki od niej stawały się dzlsihj niezmiernie istotnymi zagadnieniami. Dodajmy również, że przepisy wpro wadzające w naszym systemie praw nym zasadę nominalizmu mają cha rakter bardzo lakoniczny, których in terpretacja nasuwa szereg wątpliwo ści. Zadaniem glosy nie jest oczywiś
cie omówienie całej problem atyki no minalizmu, a jedynie zwrócenie uwa gi na pewne istotne zagadnienia, jakie się pojawiają w tej kwestii, zwłaszcza zaś na tle stosunków rolnych.
O ile ą|tm fakt obowiązywania za sady nominalizmu pieniężnego nie po winien budzić większych wątpliwości, o tyle' zakres stosowania tej zasady •pozostaje ciągle nie wyjaśniony. Dla tego też rozważając problematykę no minalizmu, należy między innymi usta lić rodzaj stosunków prawnych, do których zasada nominalizmu m a za stosowanie. Dostrzega ten problem Sąd Najwyższy, jednakże — jak to wynika z uzasadnienia — pozostawia go bez wyjaśnienia ze względu na treść pytania prawnego.
Zarówno § 2 art. 358 k.c. jak i po stanowienia dekretu z 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu wy sokości nie umorzonych zobowiązań pieniężnych, formułując zasadę nomi nalizmu, posługują się pojęciem „świadczenie pieniężne”, nie podając jednak definicji tego pojęcia. Rodzi się więc konieczność ustalenia, czy ta zasada będzie miała zastosowanie do wszystkich zobowiązań, w których wy stępuje świadczenie pieniężne.
W doktrynie* 1 2 * * 5 rozróżnia się następu jące rodzaje świadczeń pieniężnych: świadczenia pieniężne sensu stricte
* U c h w a ła t a z o s ta ła a p u b lik o w a n a w O SN O P z 1984 r. n r Z—3, p a z . 23. 1 Ete. U . N r 45, poz. 332.
2 A . S t e l m a c h o w s k i : N o m in a liz m p ie n ię ż n y a w a lo ry z a c ja , „ S tu d ia C y w ilis ty c z n e ” , to m V I z 1965 r ., s. 324; t e n ż e a u to r : N o m in a liz m a w y k o n a n ie n ie p ie n ię ż n y c h z o b o w ią z a ń , N P z 1959 r . n r 11, s. 1276; M. G e r s d o r f : Z o b o w ią z a n ia p ie n ię ż n e — P o ż y c z k a , u m o w a r a c h u n k u b a n k o w e g o , K a to w ic e 1965, s. 5; F. B l a h u t a (w :) K o d e k s c y w iln y — K o m e n ta r z , to m 3, W a rs z a w a 1962, s. 856.
r t
O rzecznictw o S ą d u N ajw yższego Nr 2 (326) IC
oras świadczenia pieniężne, które wy- •tąpują w zobowiązaniach o treści z is toty niepieniężnej.
Zdaniem A. Stelmachowskiego, zo bowiązania ze świadczeniem pienięż nym, z istoty swej niepieniężne, cha rakteryzują się tym, że dłużnik zwal nia się z zobowiązania przez zapłatę określonej kwoty pieniężnej, jednakże pieniądz występuje tu nie jako nosi ciel wartości abstrakcyjnej wyobraża jącej wartość nie oznaczonych indywi dualnie dóbr, lecz jako surogat okreś lonego dobra, indywidualnie oznaczo nej rzeczy. Z tego rodzaju świadcze niami pieniężnymi spotykamy się w azczególności w zobowiązaniach kom pensacyjnych (np. gdy chodzi o od szkodowanie czy niesłuszne wzboga cenie lub o zwrot nakładów). Zastoso wanie zasady nominalizmu do tego rodzaju zobowiązań — zdaniem A. Stelmachowskiego8 — przekreśliło by kompensacyjną funkcję wspomnia nych zobowiązań, powodując powstanie •przeczności w systemie prawnym. Obowiązek kompensowania określo nych szkód nałożony przez ustawo dawcę byłby ograniczony, czy nawet niweczony przez zasadę nominalizmu. Dlatego właśnie zasada nominalizmu może być stosowana tylko do tych zo bowiązań, w których świadczenie pie niężne jest świadczeniem głównym, inaczej mówiąc — świadczeniem pie niężnym sensu stricta. Stąd też pod stawowym (problemem dla prawidło wego stosowania zasady nominalizmu jast ustalenie w każdym konkretnym wypadku, z jakim rodzajem świadczeń pieniężnych mamy do czynienia. Zwła szcza że w wielu wypadkach udziele nie jednoznacznej odpowiedzi może na stręczać wiele trudności Ilustracją te go problemu może być np. instytucja spłat w wypadku gospodarstwa rolne go. Powszechni* * reprezntowane jest
stanowisko, że spłaty dokonywane z gospodarstwa rolnego należne spadko biercy lub współwłaścicielowi takiego gospodarstwa m ają charakter świad czenia pieniężnego, ale z jakim rodza jem świadczeń pieniężnych mamy w tym wypadku do czynienia — pozo staje to sprawą otwartą. Rozstrzygnię cie tego problemu jest niezmiernie ■ważne w szczególności wtedy, gdy spła ta należna z gospodarstwa rolnego zo stała rozłożona na raty, a więc gdy wskutek tego między powstaniem zo bowiązania a jego wykonaniem upły wa nieraz znaczny okres, w którym ■może nastąpić zmiana siły nabywczej pieniądza.
Ponieważ spłaty z gospodarstwa rol nego małoletnim i trwale niezdolnym wypłacane są zawsze w formie ra ta l nej, a w stosunku do pozostałych uprawnionych bardzo często przybiera ją one taką właśnie formę, przeto od powiedź na pytanie, czy do tego ro dzaju zobowiązań stosować, czy też nie stosować zasady nominalizmu, ma w praktyce istotne' znaczenie. Próba od powiedzi na tak postawiony problem powinna być dokonana przy uwzględ nieniu dwojakiego rodzaju argumen tów: prawnych i celowościowo-społecz- nych.
Mając na uwadze obowiązujący w tej chwili stan prawny, należy zwró cić uwagę na to, że wykonanie zobo wiązania o treści niepieniężnej może nastąpić (oczywiście gdy przedmiot świadczenia jest oznaczony co do ga tunku) bądź np. przez naprawienie szkody w naturze, zwrot nakładów lub zwrot, bezpodstawnego wzbogacenia, bądź też przez spełnienie świadczenia pieniężnego. W tego rodzaju zobowią zaniach wierzycielowi przysługuje dwo jakiego rodzaju roszczenie. Natomiast w zobowiązaniach wynikających z ty tułu spłat z gospodarstwa rolnego wie
z A . s t e l m a c h o w s k i : N o m in a liz m p ie n ię ż n y a w a lo ry z a c ja , „ S tu d ia C y w ilis ty c z n e ” ,
Nr 2 (326) O rzecznictw o Są d u N a jw yższeg o 67
rzyciel może domagać się od dłużnika wykonania zobowiązania tylko przez spełnienie świadczenia pieniężnego. Dlatego też spłata z gospodarstwa rol nego ma charakter świadczenia pie niężnego sensu stricto, z którego dłuż nik może się zwolnić tylko przez za płatę określonej kwoty pieniężnej, al bowiem pieniądz w tym wypadku speł- nia nie tylko funkcję zwolnienia z zo bowiązania, ale jest również nosicielem pewnej wartości abstrakcyjnej. Dla tego też do spłat z gospodarstwa rol nego, zgodnie z obowiązującym stanem prawnym, należy stosować zasadę no- minalizmu pieniężnego.
Omawiając zasadę nominalizmu, nie można pominąć art. 3 dekretu z dnia 27 Lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu wysokości nie umorzo nych zobowiązań pieniężnych, który dopuszcza wyjątki od powyższej zasa dy, między innymi wtedy, gdy przepis szczególny na to zezwala. Mając na uwadze zobowiązanie z tytułu spłat z gospodarstwa rolnego, a także oko liczność, że zgodnie z art. 216 § 5 k.c. i art. 1078 k.c. wysokość spłat określa się na podstawie przepi sów dotyczących sprzedaży państwo wych nieruchomości rolnych, można by się zastanowić nad tym, czy wspom niane przepisy nie wprowadzają wy jątku od zasady nominalizmu. Obo wiązujące bowiem obecnie zarządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żyw nościowej z dnia 18 września 1984 r.4 w sprawie cen, warunków i trybu sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych wprowadza nową zasadę po legającą na tym, że ceny przy sprze daży państwowych nieruchomości rol nych nie są podane kwotowo, lecz przez zastosowanie przelicznika zbożo wego. Czyżby więc wspomniane zarzą dzenie wprowadzało wyjątek od zasa dy nominalizmu w stosunkach rol nych?
Myślą, i* odpowiedź musi tu być
negatywna, albowiem zarządzenie Mi nistra Rolnictwa wprowadza tylko no wy sposób ustalenia ceny. Uatalenle wysokości spłat na podstawie 'zastoso wanego w zarządzeniu przelicznika
zbożowego nie pozbawia pieniądza jego funkcji wewnętrznej, a to oznacza, ż« miernikiem wartości tak określonej spłaty jest nadal pieniądz, a nie zboże.
T»ik więc pod względem prawnym zarządzenie Ministra Rolnictwa nie po woduje ograniczeń w stosowaniu zasa dy nominalizmu pieniężnego i nie mo że być traktowane jako przepis szcze gólny wprowadzający wyjątek od za sady nominalizmu w stosunkach rol nych.
Należałoby teraz spojrzeć na insty tucję spłat przypadających z gospo darstwa rolnego i na zasadę nomina- lizmu od strony zasad słuszności. Nie wątpliwie, sam sposób uregulowania instytucji spłat dokonywanych z gos podarstwa rolnego ma na celu ochro nę podmiotu zobowiązanego do ich uiszczenia. Świadczą o tym takie roz wiązania, jak uzależnienie prawa do spłaty od spełnienia określonych w a runków, określenie wysokości należ nych spłat na podstawie ceny przy sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych, możliwość obniżenia należnych spłat czy też ratalna forma uiszcza nia spłat. I o ile stosowanie zasady .nominalizmu do świadczeń pieniężnych w postaci spłat z gospodarstwa rolne go w okresie względnej stabilizacji gospodarczej jest jak najbardziej uza sadnione (albowiem w przeciwnym wy padku zniweczylibyśmy cel, jaki chciał osiągnąć ustawodawca przez wprowa dzenie szczególnej regulacji związanej z instytucją spłat z gospodarstwa rolne go), o tyle bezwzględne stasowanie za sady nominalizmu do spłat z gospo darstwa rolnego w obecnej sytuacji gospodarczej powoduje nie zamierzone przez ustawodawcę wyraźna pokrzyw dzenia podmiotów uprawnionych do 4 Mon. Poi. Nr a, pom. SUS.
et O rISM nietico Sąd u H a fw y tM tg o N r 2 (828)
«płat na rzecz podmiotu zobowiązanego do ich uiszczenia. Orzecznictwo i dok tryna, usiłując bronić i próbując za bezpieczyć uprawnienia podmiotów do otrzymania spłat z gospodarstwa rol nego, dopuszczają możliwość zasądzę-' mia należnych spłat czy to w postaci dożywotnich świadczeń, czy też przez określanie spłat w naturaliach,® a nie w formie pieniężnej. W takiej sy tuacji nasuw a się pytanie, czy ze względów społecznych nie należałoby obecnie zwrócić większej uwagi na pozycję osób uprawnionych do otrzy mania spłat z gospodarstwa rolnego, zwłaszcza że są to osoby albo zwią zane z rolnictwem, albo którym ze względów społeczno-socjalnych przy znano prawo do spłat.
Polepszenie sytuacji osób uprawnio nych do otrzymania spłat z gospodar stwa rolnego można by m.zd. osiąg nąć — przy zachowaniu dotychczaso wej pozycji podmiotów zobowiązanych do uiszczenia spłat — przez zmianę przepisów związanych z bezwzględnym
stosowaniem zasady nominalizmu w stosunkach rolnych na rzecz zasady waloryzacji. Postulat ograniczenia za sady nominalizmu w stosunkach rol nych może dodatkowo uzasadniać ta okoliczność, że w ostatnich latach po jawiają się takie akty prawne, w któ rych zrezygnowano z ustalania kwoto wego pewnych wartości, a tylko po dano sposób ustalenia tych wartości przy zastosowaniu przelicznika zbo
żowego.®
Taka nowa regulacja podyktowana jest zapewne aktualną sytuacją gospo darczą i ma na celu zabezpieczenie
interesów Państwa bez potrzeby ciąg łej nowelizacji aktów prawnych w tym zakresie. Czy więc w takiej sytua cji nie należałoby również zabezpieczyć intererów podmiotów fizycznych w sto sunkach rolnych, co można by /»sięg nąć przez rezygnację z bezwzględnego stosowania zasady nominalizmu pie niężnego na rzecz choćby ograniczonej waloryzacji.
Elżbieta Kramer
w y r o k Są d u n a j w y ż s z e g o
z dnia 25 lutego 1981 r. RW 47/81 Działanie oskarżonych stanowi nie jeden czyn, lecz dwa odrębne czyny, a łączy je jedynie to, że następowały one, tj. zostały popełnione, tuż jeden po drugim. Najpierw oskarżeni wła mali się do mieszkania S., przez oo *
popełnili przestępstwo s art. 171 g 1 k.k., a następnie dotkliwie pobili tam rękami 1 żołnierskimi pasami z meta lowymi klamrami S. i W., dokonując kolejnego przestępstwa z art. 159 kJt.
Skoro wlęe oskarżeni dopuścili się
* J . K i p c i e : P r o b le m a ty k a p r a w n a s p ła t w p o stę p o w a n iu o d z ia ł s p a d k u lu b jm te- sie n ie w s p ó łw ła s n o ś c i n ie ru c h o m o ś c i, F a le s tr a n r 6 z 1976 r.; J . P o l i c e k i e w i c z (w :) K o d e k s c y w iln y — K o m e n ta rz , to m 3, W a rsz a w a 1972, s. 2041; J. S t. F i ą t o w a k i : G lo sa d o o rz e c z e n ia S ą d u N a jw y ż sz e g o z d n ia 15.XI.1968 r., O S P iK A z. 1 z 1970 r., p oz. 5; J . P i e t r z y k o w s k i : D zied zicz en ie g o sp o d a rs tw ro ln y c h , W a rsz a w a 1985, 8. 87 l 86; O rzeczen i« S ą d u N a jw y ż s z e g o z d n ia 5 k w ie tn ia 19711 r. I II C Z P 12N1, O S N C P z 1972 r . n r 1, poe. 2.
« N a p r z y k ła d w s p o m n ia n e z a rz ą d z e n ie M in is tra R o ln ic tw a i G o s p o d a rk i Ż y w n o ścio w ej z d n ia 18 w r z e ś n ia 1962 r . (M on. P o l. N r 23, poz. 206) o ra z r o z p o rz ą d z e n i« R a d y M in istró w
b d n ia 21 c z e rw c a 1962 r. w « p ra w ie w y k o n a n ia u s ta w y o o c h ro n ie 1 r e k u lty w a c ji g r u a tó w ro ln y c h i le ś n y c h (Dz. U. N r 20, po«. 149).
