Ludzie i zawody XX wieku

Edward Hajduk

Ludzie i zawody XX wieku

Problemy Profesjologii nr 1, 41-56

U N IW ER SY TE T Z IE L O N O G Ó R S K I • PO LSK IE T O W A R Z Y S T W O P R O FE SJO L O G IC ZN E

P r o b le m y P r o fe s jo lo g ii 1 /2 0 0 9

E d w a r d H a j d u k 1

LUDZIE I ZAWODY XX WIEKU

Streszczenie

Wiek XX to w yodrębnienie się lub zmiana wielu kategorii społecznych lub zawodowych. Charak­ terystyka zarówno przedstaw icieli wielu dyscyplin nauki oraz osiągnięć przedstawicieli w ielu ka­ tegorii zawodowych je s t potw ierdzeniem zachodzących przemian w ich postrzeganiu i znaczeniu. N iektóre kategorie ludzi tw orzą nowy wzór przebiegu życia, inne natom iast umocniły swoje zna­ czenie wzorcotwórcze, ekonomiczne i społeczne:

P E O P L E AND XX C E N T U R Y V O C A T IO N S S u m m ary

XX century means defining or change o f many social or vocational categories. The characteristic o f both the representatives o f many scientific disciplines and achievements o f representatives o f several vocational categories provides confirmation o f ongoing changes o f their perception and meaning. Some categories o f people develop new pattern o f the course o f life, w hereas the other supported their standard developm ent, economic and social meaning:

C o p rz y p isu je m y lu d zio m u z n a n y m z a ludzi X X w ie k u ? O d p o w ie d z i b ę d ą ró ż n e w z a le ż n o śc i od tego, j a k ą k a te g o rię sp o łe c z n ą w sk a ż e m y , w y ró żn im y . U czen i uzn an i z a ludzi X X w. zm ien ili n a u k o w y o b ra z św iata: o b ra z m a k ro k o sm o s u i m ik ro k o sm o su , s p o łe c z e ń stw a i c z ło ­ w ie k a ja k o o rg a n iz m u b io lo g iczn eg o .

K o sm o n au ci uzn an i za ludzi X X w. d o k o n ali z m ian y w o b razie k o sm o su ale te ż p o w ię k ­ szyli z n a c z n ie m o ż liw o śc i p ra k ty c z n e g o o p a n o w a n ia p rz e z g a tu n e k ludzki inn y ch p la n e t układ u sło n e c z n e g o . Ich o b e c n o ść w k o sm o sie p o m o g ła u czo n y m sp ra w d z ić n ie k tó re p rz y ­ p u s z c z e n ia o sz c z e g ó ln y c h w a lo ra c h p o zn a w c z y c h .

O ni p ra k ty c z n ie p o tw ie rd z ili p rz y p u sz c z e n ie , że n a u k a w y d atn ie p o w ię k sz a m o ż liw o śc i z a sie d le n ia p rzez c z ło w ie k a o b sz a ró w p o z a z ie m sk ic h i u w iary g o d n ili p rz e w id y w a n ie u c z o ­ nych o d n o śn ie tak iej szansy.

D o ludzi XX w. z a lic z a m y ty ch , k tó rzy p ełn iąc role z a w o d o w e w p ro w a d z ili do w ied zy e k o n o m iczn ej n o w e sp o jrz e n ie n a w y z n a c z n ik i ro zw o ju ek o n o m ic z n e g o w sp ó łc z e sn y c h s p o ­ łe c z e ń stw , na w y z n a c z n ik i sp o łe c z n e g o p o ło ż e n ia k ateg o rii z a w o d o w y c h sp ra w u ją c y c h fu n k ­ c je k ie ro w n ic z e w in sty tu cjach p ro d u k c y jn y c h , fin an so w y ch lub u słu g o w y ch . Z a w o d o w a d z ia ła ln o ść k a teg o rii sp o łe c z n y c h sp o w o d o w a ła m o d y fik a c ję p o g ląd ó w o d n o śn ie do k ry te ­

rió w p o d ziału s p o łe c z e ń stw a n a k la s y sp o łe c z n e i w a rstw y sp o łe c z n e . W ła sn o ść rz e c z o w a i k ap itał fin an so w y ja k o w y z n a c z n ik u sy tu o w a n ia w p o d z ia le s p o łe c z e ń stw a u stę p u je innem u w y z n a c z n ik o w i - fu n k cji p e łn io n e j w firm ac h p ro d u k c y jn y c h , h a n d lo w y c h , fin a n so w y c h , n au k o w y ch .

L udźm i X X w. s ą te ż k a te g o rie sp o łe c z n e , k tó re p rz e z d z ia ła ln o ść p ra k ty c z n ą stw o rz y ły n o w e w zo ry p rz e b ie g u ż y c ia o ra z s p o w o d o w a ły z n a c z n e z m ia n y w h ie ra rc h ii za w o d ó w n a skali zam o ż n o śc i, p re stiż u (sła w y ) i p o c z u c ia p o d m io to w o śc i. D o n ic h z a lic z a m y s p o rto w ­ có w , w y k o n a w c ó w e s tra d o w y c h , m o d elk i.

W y ró ż n ie n ie ludzi X X w . d o k o n u je się po u p rzed n im p rzy jęciu k ry terió w . W y m ie n io n e niżej k ateg o rie sp e łn ia ją je d n o w a ż n e k ry teriu m : ich c z ło n k o w ie d o k o n a li zm ian trw ały ch , rad y k aln y ch w sto su n k u do d o ty c h c z a s u z n a w a n y c h p o g ląd ac h , d o ty c h c z a so w e j p rak ty ce w sp o łeczn ej: n au ce, k u ltu rz e sy m b o lic z n e j, id eo lo g ii lub w p ro w a d z ili d o k u ltu ry sp o łe ­ c z e ń stw n ow e w z o ry p rz e b ie g u ż y c ia re a liz o w a n e p rz y o d ro c z o n y m u d z ia le in sty tu cji e d u k a ­ cji lub przy o g ran ic z o n y m ich u d z ia le tzn . b ez w p ły w u d e c y d u ją c e g o n a p rz e b ie g k ariery sp o rto w ej lub a rty sty cz n ej.

J. K ozielecki w p racy ” T ra n s g re sje i k u ltu r a " (1 9 9 7 ) p o w o łu ją c się n a b ad a n ia H. G ard - n era w y m ie n ia je d n o s tk i, k tó re z n a c z n ie w z b o g a c iły d o ro b e k k u ltu ra ln y lud zk o ści:

“ ...E in stein , fizy k , k tó ry s tw o rz y ł re w o lu c y jn ą te o rię w z g lę d n o śc i, F reu d , p sy c h o lo g , k tó ­ ry z b u d o w a ł fu n d a m e n ty p sy c h o a n a liz y ; P icasso , m alarz, k tó ry z a p ro p o n o w a ł n o w e w id z e n ie św iata, S traw iń sk i, k o m p o z y to r, k tó ry w tak ich u tw o rach ja k “ Ś w ia tło w io sn y ” k o m p o n o w a ł in n o w a c y jn ą m u z y k ę , E lio t, p o eta, k tó ry sz c z e g ó ln ie w d z ie le “ Ja ło w a z ie m ia ” stw o rz y ł n o ­ w a to rs k ą poezję, G ra h a m , ta n c e rk a , k tó ra w y m y śliła n o w e fo rm y tań ca , G an d h i, p rz y w ó d c a d u ch o w y , k tóry ro z w in ą ł m e to d y p o k o jo w e g o o p o ru w o b ec o k u p a n tó w ” (s. 53-54).

J. K o zieleck i p o w ię k sz a tę liczę w y b itn y c h p o sta c i o tw ó rc ó w te o rii n a u k o w y ch : T. K u h - na, który p rz e d sta w ił te o rię s tru k tu ry re w o lu c ji w n au ce, P .F . D ru c k n e ra , k tó ry o p is a ł p raw o ek sp an sji i innow acji w p rz e m y śle , A. T o y n b e e , k tó ry w y k ry ł re g u la rn o śc i w ro z w o ju i u p a d ­ ku c y w ilizacji (s. 54).

Z am ie rz a m y o p isa ć k a te g o rie sp o łe c z n e lub k ateg o rie z a w o d o w e , k tó re w y o d rę b n iły się w sp o łe c z e ń stw a c h X X w . lub z y sk a ły z d e c y d o w a n ie w ię k sz e z n a c z e n ie w d ziejach ty ch sp o ­ łe c z e ń stw niż m iały w c z e śn ie j. Z a k ła d a m y , że ty ch sam y ch k ry te rió w m o g ą nie sp ełn iać w sz y stk ie k ateg o rie p rz e z nas o p is y w a n e , c h o c ia ż je d n o - te m p o ra ln e - z p e w n o śc ią s p e łn ia ­

ją-W yboru d o k o n u je m y w k a te g o ria c h z a w o d o w y c h , które w y o d rę b n iły się w tym w ieku lub z n aczn ie w cześn iej ale w X X w. w z ro sło ich sp o łeczn e zn a c z e n ie , z n a c z e n ie e k o n o m ic z ­ ne i w z o rco tw ó rcze. Z a w ó d c z ło w ie k a nauki m a j u ż d łu g ą h isto rię ale w X X w. n a u k a sta ła się d z ie d z in ą k u ltu ry o b e c n ą w ró ż n y c h ty p a c h d z ia ła ln o śc i ludzi i s p e łn ia ró ż n o ra k ie funkcje. U m a c n ia się w k o n se k w e n c ji p re s tiż ludzi n au k i, p o w ię k sz a ją oni g ro n o ek sp ertó w .

W XX w. w y o d rę b n iły się n o w e z a w o d y , k tó re w y z n a c z a ją d z ie je w sp ó łc z e sn y c h sp o łe ­ czeń stw . D o no w y ch z a w o d ó w n a le ż ą - naszy m zd an iem - zaw ó d ek sp e rta , in fo rm aty k a, m o ­ d elk i, p rezen tera m e d ia ln e g o , tre n e ra sp o rto w e g o , sp o rto w ca, p io s e n k a rz a (p io se n k a rk i) - c z ło w ie k a estrady.

Ludzie i za w o d y X X w ieku 43

C h a ra k te ry sty k a k a te g o rii z a w o d o w y c h je s t o sz c z ę d n a a o p arta na naszy m p rze k o n a n iu 0 sp o łe c z n y m , e k o n o m ic z n y m lub k u ltu ro tw ó rc z y m ich z n aczen iu c z y fu n k cjach stru k tu ro - tw ó rczy ch w d zie ja c h w sp ó łc z e s n y c h sp o łe c z e ń stw .

I. O p is k ró tk i w y m ie n io n y c h k a te g o rii ro z p o c z n ie m y o d p rz e d sta w ic ie li k ilk u d y sc y p lin n au k i. D y sc y p lin y te p o w sta ły z n a c z n ie w c z e śn ie j ale w X X w ie k u z d y sta n so w a ły o n e inne d y sc y p lin y p rz e z sw o je o sią g n ię c ia i sp o w o d o w a n e z m ia n y w n a u k o w y m o b ra z ie św ia ta fi­ z y czn eg o , św ia ta sp o łe c z n e g o lub czło w ie k a.

W p ierw szej p o ło w ie X X w. o b ra z n a u k o w y św ia ta fizy czn eg o stw o rzy li fizycy: A. E in ­ stein , N . B o h r i W . H eisen b erg . O p isa n i s ą w d z ie le M .H . H arta 100 p o sta c i, któ re m ia ły n a j­ w ię k sz y w p ły w n a d zie je lu d z k o śc i, W a rs z a w a 1996. P ierw szy z m ie n ił o b ra z m ak ro św iata, ko sm o su , d ru g i stw o rz y ł m o d el ato m u , trzeci z m ie n ił o b ra z m ik ro św ia ta a p rz e z sfo rm u ło w a ­ nie z asad y n ie o z n a c z o n o śc i o s ła b ił p rz e k o n a n ie o u n iw e rsa ln o śc i zw iązk u p rz y c z y n o w o - sk u tk o w e g o w św ie c ie fizy czn y m .

T w o rz ą c te o rie n a u k o w e d o k o n ali d e k o m p o z y c ji m o n isty czn ej w izji św ia ta fiz y c z n e g o z b u d o w a n e j na z a ło ż e n iu o u n iw e rsa ln o śc i p ra w fizyki n e w to n o w sk iej.

W drugiej p o ło w ie X X w . g e n ety c y , p rz e z sw o je o sią g n ię c ia n au k o w e, w zb u d zili n a d z ie ­ je , że m o ż n a w y e lim in o w a ć c h o ro b y g e n e ty c z n e , m o ż n a b ęd zie w y d łu ż y ć o k re s ż y c ia c z ło ­

w ie k a d o 100 lat lub n a w e t d łu ższy .

P o d staw y w sp ó łc z e s n e j g e n e ty k i stw o rzy li o d k ry w c y stru k tu ry g en u J.D . W atson 1 F .C rick - u m ie sz c z e n ie n a liście d o d atk o w ej w /w d z ie ła M .H . H arta o w y b itn y ch p o staciach . W yniki b adań g e n e ty k ó w b u d z ą te ż niep o k ó j o to, że p rak ty czn e ich w y k o rz y sta n ie za g ra ż a eg zy sten cji g a tu n k u lu d zk ieg o . O d c zasó w M . K o p e rn ik a n a u k o w e b ad a n ia s ą p rz e d m io te m sp o ró w św ia to p o g lą d o w y c h i ety c z n y c h o g ra n ic e n au k o w ej ek sp lo racji św ia ta fiz y c z n e g o , św ia ta sp o łe c z n e g o i cz ło w ie k a . W p rz e sz ły c h w iek ach z a strz e ż e n ia do n a u k o w y ch b adań m iały c z ę sto m o ty w a c je św ia to p o g lą d o w e , o b e c n ie s ą o n e w z m a c n ia n e racjam i e ty cz n y m i lub s ą m o ty w o w a n e w y łą c z n ie racjam i e ty c z n y m i. T ak ie p rz y p isu ją so b ie k ry ty cy ek sp an sji na­ uki.

F izy cy stw o rzy li d w a n ie s p ó jn e o b razy św ia ta fizy czn eg o : m ak ro k o sm o su i m ik ro k o sm o - su. P ierw szy z a k ła d a p rz e w id y w a ln o ś ć p ro cesó w p rz y ro d n ic z y c h , d rugi d o p u sz c z a n ie m o ż li­ w o ść p rz e w id y w a n ia c ią g ó w zd a rz e ń . C z ło w ie k n ależ y do ob u sfer k o sm o su . G e n e ty c y z m ie ­ rz a ją do ro z p o z n a n ia p ro c e su d z ie d z ic z e n ia cech b io lo g ic z n y c h , z a k ła d a ją d o k ła d n ą p rz e w i­ d y w a ln o ść p rzeb ieg u i sk u tk ó w o w eg o p ro c e su , d o p u sz c z a ją też sk u te c z n ą in g e re n c ję w ów p ro ces b io lo g iczn y .

S o c jo lo g o w ie i p sy c h o lo g o w ie b a d a ją c e c h y sp o łe c z n e c z ło w ie k a , któ re w y z n a c z a ją je g o sp o łeczn e z a c h o w a n ia a te tru d n o d o k ła d n ie p rz e w id z ie ć , ch o c ia ż z n a m y p ro ces so cjalizacji g e n e ro w a n y p rz e z ró ż n e g ru p y sp o łeczn e. G e n e ty c y u zy sk ali b ezsp o rn e su k c e s y n a u k o w e , czeg o nie p o w ie m y z ta k ą s ta n o w c z o ś c ią o n a u k o w y c h b ad an ia ch so c jo lo g ó w i p sy ch o lo g ó w . O sią g n ię c ia u czo n y ch X X w. w y ra ź n ie n a d w ą tliły o b ra z św iata p rzez w ieki u p o w sz e c h n ia n y p rz e z n iek tó ry ch filo z o fó w i k a p łan ó w ale nie w z m o c n iły żadnej o d m ian y d u a liz m u filo z o ­ ficznego.

Do u czo n y ch X X w. w łą c z a m y so c jo lo g ó w . Ich n au k o w e o sią g n ię c ia u m o ż liw ia ją n a ­ u k o w y o p is i w y ja śn ie n ie p ro c e só w sp o łe c z n y c h : in teg racji i d ezin teg racji sy ste m ó w s p o łe c z ­

nych, un ifik acji k u ltu ry i je j ró ż n ic o w a n ie , in sty tu c jo n a liz a c ję d z ia ła ń w ie lo p o d m io to w y c h i p ro cesó w ż y w io ło w y c h , k tó re n ie p o d le g a ją p e try fik a c ji a ra d y k a ln e m u lub p o w o ln e m u z a ­ n ikow i.

S o c jo lo g o w ie o p isali u w a ru n k o w a n ia p o d z ia łó w w sp ó łc z e sn y c h sp o łe c z e ń stw , d o k o n ali an a liz y u w aru n k o w ań ro z w o ju s p o łe c z e ń stw - ich k u ltu rę n o rm a ty w n ą tz n . w arto ści i w zo ry k u ltu ry , w y k sz ta łc e n ie c z ło n k ó w sp o łe c z e ń stw a , w ied zę, u m ie ję tn o śc i czy li k o m p e te n c je na­ b y w an e przy u d ziale in sty tu cji e d u k a c ji. S o c jo lo g o w ie s ą w y m ie n ia n i w śró d 100 n ajb ard ziej w p ły w o w y ch ludzi p rzeło m u X X i X X I (S. H u n tin g to n , sir R. D a h re n d o rf, “ P o lity k a ” n r 4 /2 0 0 4 ). Z d an iem n ie k tó ry c h w sp ó łc z e s n y c h so c jo lo g ó w tw ó rc y so c jo lo g ii stw o rzy li je j n a ­ u k o w e fu n d a m e n ty w X IX w . W y m ie n ia n i s ą K. M ark s, E. D u rk h e im , M . W eb er. P ierw szy z w y m ien io n y ch u zn an y z o sta ł za p o sta ć o sz czeg ó ln y m w p ły w ie n a d z ieje ludzkości (M .H . H art, s. 121-124).

S o c jo lo g ia w z b o g a c iła w ie d z ę e m p iry c z n ą o sp o łe c z e ń stw a c h w sp ó łc z e sn y c h w X X w ., g d y p o w stały in sty tu cje g ru p u ją c e so c jo lo g ó w , p o w stały stu d ia so c jo lo g ic z n e n a u n iw e rs y te ­ tach a z a p o trz e b o w a n ie na w ie d z ę so c jo lo g ic z n ą z g ła sz a ły m ed ia, z g ła sz a li m e n e d ż e ro w ie , p o lity cy , liderzy w sp ó ln o t w y z n a n io w y c h , tw ó rc y reklam .

S o c jo lo g ia w e sz ła do p ro g ra m ó w a k a d e m ic k ie g o k sz ta łc e n ia stu d e n tó w , a n a liz y s o c jo lo ­ g ic z n e ró żn y ch ro d zajó w z b io ro w e j d z ia ła ln o śc i ludzi s ą u d o stę p n ia n e za p o śre d n ic tw e m na­ uk o w y ch p u b lik acji, m ass m e d ió w , n a u k o w y ch k o n feren cji, k o m e n ta rz y so c jo lo g ó w o w a ż ­ nych w y d arzen iach sp o łe c z n y c h . S o n d a ż e so c jo lo g ic z n e s ą p u b lik o w a n e w p rasie, u d o stę p ­ n ian e za p o śred n ictw em ra d ia lub te le w iz ji i s ta ją się fak tem sp o łe c z n y m m o ty w u ją c y m do p o d e jm o w a n ia d z ia ła ń a lb o z a n ie c h a n ia d ziałań p rz e z w ła d z e p o lity c z n e , p rz e z p a rtie p o li­ ty c z n e itp. W ied z a s o c jo lo g ic z n a sta je się sk ład n ik iem w y p o sa ż e n ia u m y słu w sp ó łc z e sn e g o c z ło w ie k a , m ający m ta k ż e w a lo r p ra k ty c z n y .

Ł atw iej p isać o so c jo lo g ii niż w sk a z a ć b e z sp o rn eg o lid era sp o śró d tw ó rc ó w tej d y s c y p li­ ny nauki lub w sp ó łczesn y ch so c jo lo g ó w , k tó rzy w p ro w ad zili do badań so c jo lo g ic z n y c h stale o b o w ią z u ją c e sta n d a rd y o p isu sp o łe c z e ń stw a , je g o se g m e n tó w alb o z a c h o d z ą c y c h w nim p ro ­ cesów .

P o p rzestan ie m y p rzeto n a w y m ie n io n y c h w y żej u czo n y ch , w sk a z a n y p rz e z zn a w c ó w o m a w ia n e g o p ro b lem u . M o ż n a d o łą c z y ć d o nich so cjo lo g ó w , k tó ry ch p o g lą d y s ą o m a w ia n e w en c y k lo p e d ia c h lub p o d rę c z n ik a c h so c jo lo g ii. L ista w y b itn y ch p o staci so cjo lo g ii w ó w c z a s w y d a tn ie się p o w ięk szy (W s p ó łc z e sn e te o rie so cjo lo g iczn e, t. I i t. 2, w y b ó r i o p raco w an e: A. Ja siń sk a - K an ia, L .M . N ija k o w sk i, J. S zack i, M . Z ió łk o w sk i, W a rsz a w a 20 0 8 ).

N a u k o w e o sią g n ię c ia w tw o rz e n iu w ie d z y o c zło w ie k u , o g ru p ie sp o łe c z n e j, o s p o łe c z ­ nych d ew iacjach , s ą u d z ia łe m p sy c h o lo g ó w . O ni te ż zy sk ali sp o łe c z n e z n a c z e n ie ja k o g ru p a z aw o d o w a, k tó ra w y o d rę b n iła się w X X w . W ie d z a p rzez nich tw o rz o n a p o d d a w a n a je s t k o n ­ troli e m p iry czn ej, c z ę sto b a rd z o w ia ry g o d n e j, ek sp e ry m e n ta ln e j. I to o d ró ż n ia ich od so c jo lo ­ g ó w , k tó rzy w sp ra w d z a n iu w ie d z y o p ro cesach sp o łe c z n y c h , o zac h o w a n ia c h sp o łeczn y ch ludzi, nie o d w o łu ją się do p ro c e d u r e k sp e ry m e n ta ln y c h . P sy c h o lo g o w ie łatw iej te ż u z y sk u ją p o tw ie rd z e n ie p rz y d a tn o śc i ich w ie d z y w ro z w ią z y w a n iu p ro b le m ó w p ra k ty c z n y c h (J. S tre- lau, D. D oliński red ., P sych o lo g ia . P o d rę c zn ik a k a d em icki, t . l , t. 2, G d a ń sk 2008). N a o so b n e w y ró ż n ie n ie z a słu g u ją p sy c h o lo g o w ie k o rz y sta ją c y z d o ro b k u n a u k o w e g o C . Ju n g a i S. F reu ­

Ludzie i zaw ody X X wieku 45

da, k tó rzy (jak o p sy c h o a n a lity c y ) stali się c z ę ś c ią k ra jo b ra z u sp o łeczn eg o w S tan ach Z je d n o ­ czo n y ch .

2. D o ludzi X X w . w łą c z y m y ta k ż e p ra w n ik ó w . Jak o k a te g o ria z a w o d o w a p ra w n ic y zn a c z n ie w cześn iej stali się se g m e n te m stru k tu ry sp o łe c z e ń stw a ale w X X . u z y sk a li w ielki w p ły w na ż y c ie p u b lic z n e w sz y stk ic h sp o łe c z e ń stw w sp ó łczesn y ch . W pływ b e z p o śre d n i przejaw ia się w tw o rz e n iu norm p raw n y ch , n a d z o ro w a n iu p rz e strz e g a n ia norm p raw n y ch przez in sty tu cje i o b y w a te li, w tw o rz e n iu p ra w n y c h p o d staw u m ó w (trak ta tó w , k o n w e n c ji) m ię d z y n a ro d o w y c h i m ię d z y p a ń stw o w y c h , u m ó w g o sp o d a rc z y c h , fin an so w y ch , p o lity c z ­ nych. B ezp o śred n i w p ły w n a ży cie p u b lic z n e p ra w n ik ó w realizu je się w n a stę p stw ie p e łn ie n ia roli rad n eg o , p osła, se n a to ra , p re z y d e n ta , d y p lo m aty . W ty ch rolach o d n o s z ą su k c e sy w ię k sz e niż w rolach z a w o d o w y c h : sę d z ió w , p ro k u ra to ró w , a d w o k ató w , rad có w p raw n y ch . J a k o p o li­ ty cy u z y sk u ją p restiż, p o c z u c ie p o d m io to w o śc i a n ie k tó rz y zn aczn y poziom z a m o ż n o śc i, g d y k o ń c z ą karierę p o lity czn ą. W ó w czas te ż s ą p o sz u k iw a n y m i w y k ła d o w c a m i n a u c z e ln ia c h , d o rad cam i w firm ac h k o n su ltin g o w y c h , rad ach n ad zo rc z y c h fu n d acji, d o ra d c a m i p o lity k ó w itp. S ą też p o sz u k iw a n y m i p rz e z m e d ia k o m e n ta to ra m i w y d arzeń p o lity czn y ch , u c z e stn ik a m i m ię d z y n a ro d o w y c h k o n fe re n c ji n a u k o w y c h , se m in a rió w , sp o tk ań ludzi n au k i, g o sp o d a rk i i p olityki. O sp o łe c z n y c h fu n k cjach z aw o d ó w p ra w n ic z y c h św ia d c z y też w y o d rę b n ia n ie się so cjo lo g ii praw a.

3. L udźm i X X w. s ą m e n e d ż e ro w ie i in fo rm aty cy . O b ie k ateg o rie z a w o d o w e p rz y c z y n iły się do z m ian y p o g ląd ó w d o ty c z ą c y c h w y z n a c z n ik ó w ek o n o m ic z n e g o ro zw o ju w sp ó łc z e s n y c h sp o łeczeń stw . M e n e d ż e ro w ie s ą je d y n ą k a te g o rią z a w o d o w ą , k tó ra je s t o p is a n a w E n c y k lo p e ­ d ii S o c jo lo g ii, t. 2, W a rsz a w a 1999. S ą k a te g o rią p ro fe sjo n a listó w , p o sia d a ją w sz y stk ie ce c h y d efin ic y jn e p rz y p isa n e p ro fe sjo n a listo m (C z. S ik o rsk i, P ro fesjo n a lizm . F ilo zo fia za r zą d za n ia n o w o c ze sn y m p r z e d s ię b io r s tw e m , W a rszaw a 1995, s. 58-6 7 ). O nich m o żn a p o w ie d z ie ć , ż e s ą u n iw e rs a ln ą k a te g o rią z a w o d o w ą , b o w iem w y k o n u ją ro le z a w o d o w e w ró żn y ch in s ty tu cjach , b ard zo różn y ch sp o łe c z e ń stw . O in ży n ierach p isa n o w P o lsce, w o k resie in d u stria liz a c ji, ż e s ą kap itan am i p rzem y słu . D z ie je u p rz e m y sło w ie n ia P olski raczej nie p o tw ie rd z iły te g o p o w ie ­ d zen ia , w szak nie oni o p ra c o w y w a li stra te g ię e k o n o m ic z n e g o ro zw o ju kraju. M e n e d ż e ró w u zn ać m o ż n a z a d o w ó d c ó w o k rę tó w flag o w y ch w in sty tu cjach p rzem y słu , h an d lu , e d u k acji, s łu ż b y z d ro w ia, sp o rtu . O ni p o sia d a ją w ie d z ę i u m ie ję tn o śc i m o n ito ro w a n ia ry n k u , n a k tó ry m d zia ła ln o ść p ro w ad zi ich in sty tu cja. Im p rz y p isy w a n a je s t zd o ln o ść tw o rz e n ia o p ty m a ln y c h w aru n k ó w e fek ty w n ej d z ia ła ln o śc i firm y. M ia rą o so b iste g o su k cesu m e n e d ż e ra je s t su k c e s firm y, w której p e łn ią ro lę z a w o d o w ą . O ni s ą w y razicielam i in teresó w firm y. D z ia ła ją b ez u d ziału m ed ió w , w sz a k o su k c e sie ich d e c y d u je w ied za, której p rzed w y k o rz y sta n ie m nie m o g ą u d o stęp n iać innym a lb o je s t u zn a n a z a ta je m n ic ę z a w o d o w ą ta k ż e po stały m o p u s z c z e ­ niu p rzez nich firm y.

W literatu rze so c jo lo g ic z n e j o d n a jd u je m y p u b lik a c je o rew o lu cji m en ed ż eró w d o k o n an ej przez nich w p rz e m y śle a ta k ż e w za sa d a c h d z ia ła ln o śc i innych instytucji. S p o łe c z n a p o z y c ja m en ed ż eró w je s t p o c h o d n ą e k o n o m ic z n e g o z n a c z e n ia efek tó w ich d z ia ła ln o śc i z a w o d o w e j. E k o n o m iczn e zn a c z e n ie m e n e d ż e ró w w y z n a c z a ta k ż e a k c e p to w a n y p o w sz e c h n ie p o g ląd u zn ają cy z a rz ą d z a n ie firm ą z a g łó w n y w y z n a c z n ik je j su k cesó w . L iczn a lite ra tu ra p s y c h o lo ­ g iczn a je s t tw o rz o n a z zam y słem w sp o m a g a n ia m en ed ż eró w w p racy z aw o d o w ej lub w y k o ­

rz y s ta n ia je j w k sz ta łc e n iu m e n e d ż e ró w . S p o łe c z n ą p o zy cję tej k ateg o rii w y z n a c z a te ż u d z ia ł p restiżo w y ch u czeln i w k sz ta łc e n iu z n a w c ó w z a rząd zan ia. L ite ra tu ra n a u k o w a u w z g lę d n ia s p e c ja liz a c ję a k a d e m ic k ie g o k s z ta łc e n ia z n a w c ó w sztu k i zarz ą d z a n ia . P o św ia d c z a o n a tra f­ n ość d o m y słu , że z a p o trz e b o w a n ie na m e n e d ż e ró w stan o w i k o n se k w e n c je p rz e k o n a n ia o m o ż liw o śc i z a rz ą d z a n ia w s z e lk ą d z ia ła ln o ś c ią w ie lo p o d m io to w ą a ta k ż e w sz e lk im i d o b ra ­ m i, ja k im i d y sp o n u je p o d m io t p ra w n y a ty m bard ziej je s t tak , g d y z y sk je s t m ia rą e fe k ty w n o ­ ści z a rz ą d z a n ia firm ą.

Z d an iem J. B u rn h an a, The M a n a g e r ia l R e v o lu tio n (1 9 4 3 ) m e n e d ż e ro w ie d o k o n ali re w o ­ lucji w p o g ląd ac h o d n o śn ie te g o , co w p ły w a na sp o łeczn e z n a c z e n ie k ateg o rii sp o łeczn ej: k ap itał, p o siad an ie, w ła sn o ść d ó b r m a te ria ln y c h (K . M ark s) c z y k o n tro la nad w y k o rzy stan iem d zia ła ln o śc i g o sp o d arczej k ap itału fin a n so w e g o , śro d k ó w p ro d u k cji. E fe k ty w n e (p ro d u k ty w ­ ne w y k o rz y sta n ie ) k ap itału z a le ż y od k o m p eten cji k ad ry w y so k o k w a lifik o w a n y c h e k sp ertó w , zn a w c ó w strateg ii z a rz ą d z a n ia firm ą. K o m p e te n c je tak ie p o s ia d a ją (n a b y li) ta k ż e ci, k tó rz y nie d y sp o n u ją k a p ita łe m fin a n so w y m . E k o n o m ic z n e z n a c z e n ie m e n e d ż e ró w i ich sp ec y fic z n y p re stiż g e n e ru je n o w y p o g ląd o d n o śn ie do w y z n a c z n ik ó w g o sp o d a rc z e g o ro zw o ju sp o łe ­ c z e ń stw w sp ó łczesn y ch .

W iedza, d o św ia d c z e n ie z a w o d o w e , n a sta w ie n ie in n o w a c y jn e k ad ry zarzą d z a ją c e j firm ą d y sta n su je z n a c z e n ie innych w y z n a c z n ik ó w o w y ch zm ian. A k tu a ln ie p o d ręc z n ik o w y m p rz y ­ k ład em w zm a c n ia ją c y te p rz e k o n a n ie j e s t su k ces B. G atesa. W cześn iej p rzed “ re w o lu c ją m e ­ n e d ż e ró w ” u d z ia ł k u ltu ry w p rz e m ia n a c h e k o n o m ic z n y c h e k sp o n o w a ł M a x W eber. M e n e d ż e ­ ro w ie p rz e z d z ia ła ln o ść z a w o d o w ą w p ro w a d z ili n o w e k ry te ria stru k tu ro tw ó rc z e sp rz ę ż o n e z ro lą p u b lic z n ą a nie ze stan em p o sia d a n ia k ap itału rzec z o w e g o lub fin an so w eg o .

4. W XX w. w y o d rę b n ił się z a w ó d in fo rm aty k a, z n a w c y u rząd zeń słu żący ch g ro m a d z e n iu in fo rm ac ji, zn aw cy p ro g ra m ó w a n a liz y in fo rm ac ji, zn aw cy u rząd zeń te c h n ic z n y c h w y k o rz y ­ sty w an y ch do s y m u lo w a n ia ró żn y ch p ro c e só w , p rz y ro d n ic z y c h lub sp o łeczn y ch . G ro m a d z e ­ n ie in fo rm ac ji, p rz e k o n y w a n ie i p rz e tw a rz a n ie ich stało się o d rę b n y m ro d zajem k o m p eten cji. P o św ia d c z e n ie m teg o je s t k s z ta łc e n ie k ad ry in fo rm a ty k ó w na p o z io m ie w y ższy m . N ie z a le ż ­ nie od teg o , kto stw o rz y ł te o re ty c z n e p o d sta w y tw o rz e n ia sy ste m ó w in fo rm a ty c z n y c h stw ie r­ d z am y , że B. G ates p rz y c z y n ił się do n ad a n ia sp o łe c z n e g o z n a c z e n ia d y sc y p lin ie nauki in­ fo rm a ty c e i za sto so w a n iu je j o sią g n ię ć w ró żn y ch d zie d z in a c h d z ia ła ln o śc i ludzi. Je m u p rz y ­ p isać m o ż n a d e c y d u ją c y w p ły w n a z a sto so w a n ia u rząd zeń słu żący ch g ro m a d z e n iu , p rz e c h o ­ w y w an iu , p rz e tw a rz a n iu i z a s to s o w a n iu p ra k ty c z n e m u in fo rm ac ji. W ie lk ie m o ż liw o śc i k o ­ m u n ik o w a n ia się ludzi stw o rz y ł in te rn e t, o g ra n ic z y ł z a p o trz e b o w a n ie n a in fo rm ac je p rz e k a ­ z y w a n e p rz e z in sty tu cje e d u k a c ji, m ass m ed ia i w b e z p o śre d n ic h k o n tak tach n iefo rm a ln y ch . C z y u rz ą d z e n ia słu ż ą c e g ro m a d z e n iu , p rz e tw a rz a n iu i p rz ech o w y w an iu in fo rm ac ji z w ię k sz a ją m o ż liw o śc i p o zn aw cze c z ło w ie k a i e d u k a c y jn e m o ż liw o śc i instytucji e d u k a c ji? O d p o w ie d ź w a rto ś c iu ją c a je s t je d n a - b ard zo w y d a tn ie , z p o w o d u p rz e tw a rz a n ia w k ró tk im cza sie in fo r­ m acji, p ra k ty czn ie n ie o g ra n ic z o n e j i m a g a z y n o w a n ia ich n a b ard zo sk ro m n y c h g a b a ry to w o no śn ik ach . S y m u lo w a n ie p ro c e s ó w p rz y ro d n ic z y c h , tw o rz e n ie m o d eli d y n a m ic z n y c h , sp rz y ja red u k o w an iu w y d a tk ó w n a b a d a n ia p ro c e só w re aln y ch , p rzy z a c h o w a n iu p o z n aw czy ch w a lo ­ rów w ied zy , ja k ą u z y sk a ć m o ż n a b ad a ją c realn e procesy.

Ludzie i zaw o d y X X wieku 47

Z a w o d o w a d z ia ła ln o ś ć in fo rm a ty k ó w s p o w o d o w a ła z m ia n y nie ty lk o w d z ia ła ln o ś c i in ­ sty tu cji e k o n o m ic z n y c h a ta k ż e w in sty tu cjach e d u k acji. O d n ie ść m o ż n a tę m yśl do m e n e d ż e ­ rów , nie ty lk o do in fo rm aty k ó w . In fo rm aty cy tw o rz ą , g ro m a d z ą i p rz e tw a rz a ją in fo rm ac je, p rz y p o m in a ją fu n k c jo n o w a n ie g en ó w . P rz y c z y n ia ją się od ro zw o ju sy ste m ó w te c h n ic z n y c h (k o m p u tery , te le fo n y k o m ó rk o w e , in tern et), k tó re p o w ię k sz a ją k o n tro lę c z ło w ie k a n ad u p ły ­ w em czas p o p rz e z sk ra c a n ie c z a su p o trz e b n e g o d o u z y sk iw a n ia p o szu k iw an ej in fo rm ac ji. T a fu n k c ja in fo rm aty k ó w w y ra ź n ie w y ró ż n ia ich n a tle inn y ch k ateg o rii z aw o d o w y ch .

In fo rm aty cy o p ra c o w a li sy s te m y g ro m a d z e n ia in fo rm ac ji, d y stry b u cji in fo rm ac ji, p rz e ­ tw a rz a n ia in fo rm ac ji, w y k o rz y sty w a n ia in fo rm ac ji w ró żn y ch d zied z in ach p rak ty k i s p o łe c z ­ nej. A le też sp o w o d o w a li ta k ie sk u tk i, że trz e b a sfo rm u ło w a ć o d p o w ie d ź na p y ta n ie cz y in­ fo rm a c ja i w ie d z a to p ro d u k ty a k ty w n o śc i u m y słu o d m ie n n ie czy to ż sa m e ? In fo rm acje p rz e ­ k a z u ją g en y , c h o c ia ż n ie su g e ru je m y , że tw o rz ą w ied zę. Je d n a k nie stan o w i ta k o n sta ta c ja p rzesłan k i do o rz e k a n ia o ty m , ja k i je s t sto su n e k m ię d z y zak resam i o bu n azw . P rz y ję c ie m o c ­ nej tezy , że k a ż d a in fo rm a c ja je s t w ie d z ą sp ra w ia , ze u zn ać trz e b a m y śl, ze w ie d z ą je s t te ż in fo rm ac ja, że nie k a ż d a in fo rm a c ja je s t w iedzą.

5. R ozw ój sy ste m ó w k o m u n ik a c ji kołow ej w X X w. p rzy czy n ił się do w y o d rę b n ie n ia się zaw o d u k iero w cy s a m o c h o d o w e g o . W je g o z a k re s ie u lo k u je m y k iero w cę ta k só w k i, k ie ro w c ę tira, sa m o c h o d u c ię ż a ro w e g o , s a m o c h o d u o so b o w e g o . Ilo śc io w y p rz y ro st tej k a te g o rii z a w o ­ dow ej nie m a c h y b a o d p o w ie d n ik a w inn y ch k a te g o ria c h zaw o d ó w , któ re w y o d rę b n iły się w X X w. P o d o b ie ń stw a u m ie ję tn o śc i i p o d o b ie ń s tw a c zy n n o ści z a w o d o w y c h nie p rz e s ą d z a o tym , że w ty m sam y m o k re s ie p o w stały w sz y stk ie k ateg o rie k iero w có w z a w o d o w y c h ani o ty m , że m a ją o d m ie n n e in teresy i tw o rz ą o d m ie n n e o rg a n iz a c je z a w o d o w e b ro n iące ich o czek iw ań p ła c o w y c h , c zasu p racy lub św ia d c z e ń so cjaln y ch np. u rlo p ó w p łatn y ch . N a jp ó ź ­ niej z tej k ateg o rii z a w o d o w e j w y d z ie lą się k ie ro w c y tiró w , ale s ą oni e k o n o m ic z n ie u p rz y w i­ lejow ani.

6. Z a w ó d X X w. to p ilo ci lo tn ic tw a c y w iln e g o i w o jsk o w e g o . P ilo ci lo tn ictw a c y w iln e g o m a ją o rg a n iz a c je z a w o d o w e , czeg o nie m a ją piloci lo tn ictw a w o jsk o w eg o . R ozw ój p o łącz eń lotn iczy ch sp raw ił, że ta k a te g o ria z a w o d o w a liczeb n ie szy b k o w zrasta, m o że u stęp u je pod w zg lęd em p rzy ro stu k iero w co m sa m o c h o d o w y m . O k res pracy p ilo ta je s t k ró tsz y n iż o k re s k iero w cy s a m o c h o d o w e g o a p o d o b ie ń stw o d o strz e g a m y w braku h ierarch ii fo rm aln e j, sto p ­ niach z a w o d o w y c h , co n ie n iw e lu je ró żn ic w k o m p e te n c ja c h z a w o d o w y c h . P ilo t o b la ty w a c z m a k o m p e te n c je w y ż sz e n iż p ilo t tak ich c z y n n o śc i n ie w y k o n u ją c y , k ie ro w c a z m ię d z y n a ro ­ d o w y m praw em ja z d y m a w ię k sz e k o m p e te n c je z a w o d o w e n iż k ie ro w c a b ez ta k ie g o p ra w a ja z d y . O k res p racy k ie ro w c y tira je s t k ró tszy n iż o k res p racy k iero w cy tak só w k i. Je d n a k g ra ­ ty fik a c je fin a n so w e k aż d e g o z nich nie s ą sk o re lo w a n e w y łą c z n ie i k o m p eten cjo m z a w o d o ­ w ym . P o d o b n ie je s t z p ilo tam i lo tn ic tw a c y w iln eg o .

O b ie k ateg o rie z a w o d o w e u ła tw ia ją p rz e s trz e n n e p rz e m ie sz c z a n ie się ludzi i to w aró w . O b ie k ateg o rie sp rz y ja ją ro z w o jo w i tu ry sty k i, je j u d o stę p n ia n iu ró żn y m w a rstw o m s p o łe c z ­ nym . U c z e stn ic z ą w d y stry b u c ji k ap itału fin a n so w e g o m ię d z y je g o d y sp o n e n ta m i a d y s p o n e n ­ tam i d ó b r p o sz u k iw a n y c h p rz e z tu ry stę.

K iero w cy sa m o c h o d ó w i piloci lo tn ictw a c y w iln e g o m o g ą być z aliczan i d o z aw o d ó w u słu g o w y ch i z n a c z n ie p rz y c z y n ia ją się do p rz y ro stu liczby w y k o n u jący ch inne z a w o d y u słu ­

g o w e, sz c z e g ó ln ie z w ią z a n e z tu r y s ty k ą b iz n e so w ą , sezo n o w ą, w eek e n d o w ą : sp o rto w ą, reli­ g ijn ą, h an d lo w ą, w y p o c z y n k o w ą i sek su aln ą.

P rzy ro st ilo ścio w y k ie ro w c ó w z a w o d o w y c h sp rz y ja ro z b u d o w ie o b w o d n ic , d ró g s z y b k ie ­ go ru ch u , au to strad , m o te li, re s ta u ra c ji, stacji b e n z y n o w y c h , z a k ła d ó w d ia g n o sty k i sa m o c h o ­ d o w ej, z ak ła d ó w - se rw isó w sa m o c h o d o w y c h , p ro d u k cji czę śc i z a m ie n n y c h , w y d a w n ic tw m ap sa m o c h o d o w y c h , in fo rm a to ró w o stacjach b en z y n o w y c h , b a z ie n o c le g o w e j, p o g o to w iu d ro g o w y m , se rw isach sa m o c h o d o w y c h , p o m o c y m ed y cz n ej, p ark in g ach . T ra n sp o rt sa m o c h o ­ d o w y o d d ziału je zw ro tn ie na p rz e m y sł sa m o c h o d o w y , n a p ro d u k c ję b e n zy n y i m ateriałó w ro p o p o ch o d n y ch .

T ra n sp o rt sa m o c h o d o w y i lo tn ic tw a c y w iln e g o u ła tw ia p rz e m ie s z c z a n ie się p rz e strz e n n e setek ty s ię c y ludzi d z ie n n ie i u ła tw ia im re a liz a c ję p o w in n o śc i z a w o d o w y c h , in d y w id u aln y ch p o trzeb , zo b o w ią z a ń ro d z in n y c h , p o w in n o śc i n a k ład a n y ch p rz e z w sp ó ln o ty relig ijn e, o c z e k i­ w a n ia o rg a n iz a to ró w im p rez sp o rto w y c h , k u ltu ra ln y c h , ta rg ó w k siążk i, dni p atro n a m iasta, w y p rz e d a ż y o d z ie ż y z im o w ej alb o letniej w w ielk ich m iastach .

U m o żliw ia p rz e strz e n n e p rz e m ie s z c z a n ie się m ieszk ań co m m iast w ielk ich , m etro p o lii, m ieszk ań co m w si, u d ając y m się do m ia sta ab y p o d jąć p racę z a w o d o w ą lub o d w ie d z ić u rzędy, lekarza, sklepy.

7. C z ło w ie k ie m X X w . je s t k o sm o n a u ta . U re a ln ił on w iarę ludzi, ż e m o ż n a p o ru s z a ć się sw o b o d n ie w k o sm o sie z ta k ą sw o b o d ą , ja k ą d e m o n s tro w a ć m o g ą n ie k tó re gatu n k i ptaków . K o sm o n a u ta m o że re a liz o w a ć w ie le celó w : a) w zb o g a c a ć w ie d z ę o k o sm o sie, b) sp raw d zać p rz y p u s z c z e n ia o d n o śn ie d o w p ły w u p rz e b y w a n ia c z ło w ie k a w k o sm o sie n a je g o o rg a n iz m , c) d o k o n y w a ć d o św ia d c z e ń te c h n ic z n y c h , tw o rzy ć n o w y rodzaj m a te ria łó w , których w y tw a ­ rzan ie na p o w ierzch n i Z ie m i n ie je s t m o ż liw e , d ) sp ra w d z a ć sp ra w n o ść d z ia ła n ia sy ste m ó w łą c z n o śc i i d z ia ła n ia u rz ą d z e ń te c h n ic z n y c h w w a ru n k ach o d m ie n n y c h od ty ch , k tó re m o ż n a s tw o rzy ć na Z iem i. K o sm o n a u ta u c z e stn ic z y w e w sp ó łz a w o d n ic tw ie sw o je g o p a ń stw a z in­ n y m i p a ń stw a m i o o p a n o w a n ie k o sm o su , o u zy sk a n ie realn ej w ie d z y o n im , o te c h n ic z n ą p e ­ netrację m ak ro k o sm o su , o w y k o rz y sta n ie w y n ik ó w badań k o sm o su w te c h n ic e , m e d y cy n ie, w p sy ch o lo g ii.

K o sm o n a u ta m a u d z ia ł w ro z w o ju ty ch d y scy p lin n au k i, k tó re b a d a ją k o sm o s i w ro zw o ju p rzem y słu p ro d u k u ją c e g o p o ja z d y k o sm ic z n e , sy ste m y łą c z n o śc i. Z n a c z e n ie k o sm o n a u ty b ęd zie w z ra sta ło , g d y je g o n a u k o w e o sią g n ię c ia z y sk a ją p ra k ty c z n e z a sto so w a n ia w ró żn y ch d z ie d z in a c h d zia ła ln o śc i ludzi.

K o sm o n au ta w p ro w a d z a d o k u ltu ry n iek tó ry ch sp o łe c z e ń stw n o w y w z ó r p rzeb ieg u życia. W y b ó r i k ształcen ie p rzy sz ły c h k o sm o n a u tó w , ich role sp o łe c z n e po z a k o ń c z e n iu realizacji m isji, g raty fik a cje z a w y k o n y w a n ie p ra c y s ą u tajo n e, co u tru d n ia d o k o n y w a n ie p o ró w n ań ich z innym i ludźm i X X w. i u sta le n ie s to p n ia elitarn o ści zaw o d u k o sm o n au ty . K o sm o n a u ta staje się o so b ą p u b lic z n ą w c z a sie re a liz a c ji p ro g ram u lotu p o jazd u k o sm ic z n e g o , w cześn iej nie p o ja w ia się w m ed iach . In fo rm a c je o n im , po z a k o ń c z e n iu realizacji p ro g ram u n ad er rzad k o je s t o b e c n a w m e d ialn y ch p rz e k a z a c h .

O b ra z n au k o w y św ia ta u leg ł z m ia n ie po o sią g n ię c ia c h k o sm o n a u tó w , po w y p ra w ie na K sięży c i po w y słan iu so n d w p rz e s trz e ń k o sm ic z n ą z zad an iem d o sta rc z e n ia inform acji p o ­ trz e b n y c h do p rz y g o to w a n ia w y p ra w y n a p lan ety U k ład u S ło n eczn e g o .

Ludzie i zaw o d y X X wieku 49

8. W p isan ie do g ro n a ludzi X X w. m o d elk i w y m a g a p ełn ie jsz e g o w z m o c n ie n ia a rg u m e n ­ tam i. M o d elk i, p o d o b n ie ja k z w y c ię ż c z y n ie k o n k u rs ó w m iss p ięk n o ści, tw o rz ą w z o ry u ro d y kobiecej. W k o n se k w e n c ji w s p ó ło k re ś la ją a sp ira c je n iem ałej części sp o łe c z e ń stw i sp o so b y realizacji ty ch asp ira c ji. U p o w sz e c h n ia ją c w z o ry m o d y o d d z ia ły w a ją m o d e lk i n a k o n su m p ­ c y jn e z a c h o w a n ia a d re s a tó w b e z p o śre d n ic h i bliżej n ieo k reślo n e j liczby k o n su m e n tó w . P o ­ ś red n io w p ły w a ją na ry n ek p racy , bo w iem p ro m u ją w z o ry m o d y i tw o rz ą ry n ek p o p y tu p rzez p rz y p o m in a n ie o se z o n a c h w m o d z ie ubioru. T w o rz ą też i p o tw ie rd z a ją realn o ść je g o , w zó r p rzeb ieg u ży cia , w zó r su k c e su ż y c io w e g o m ie rz o n y p o p u la rn o śc ią i g ra ty fik a c ja m i fin a n so ­ w y m i. M o d elk a, p o d o b n ie ja k sp o rto w c y w ielu d y scy p lin sp o rtu , c iało w ła sn e czy n i tw o rz y ­ w em , z a p o m o c ą któ re g o o d d z ia ły w u je n a w id z a b ęd ąc n a w y b ieg u , p re z e n tu ją c k re a c je stro ju w io sen n eg o , letn ieg o , je s ie n n e g o lub w ie c z o ro w e g o . S w o je m o żliw o ści u ra b ia n ia g u stó w , k roju, faso n u c z y k o lo ru p o w ię k sz a k o rz y sta ją c z p rz e k a z ó w m ed ialn y ch , te le w iz ji, k in a, p ra­ sy c o d z ie n n e j, c z a so p ism fach o w y ch . K rąg o d b io rc ó w je j w izeru n k u m o że być zn a c z n ie w ięk szy niż k rąg a d re sa tó w o fe rty norm m o d y . K ażd a m o d e lk a ro lę p u b lic z n ą p ełn i re la ty w ­ nie kró tk o , ro z p o c z y n a p e łn ie n ie in n y ch ról p u b lic z n y c h ale o nich w ie d z y je s t m ało , c h y b a że n o w e ro le s ą ta k ż e p rz e d m io te m z a in te re s o w a n ia m ass m ed ió w . P rz y sz ła m o d e lk a czy n i s ta ­ ran n e p rz y g o to w a n ia do ro li p re z e n te rk i m o d y , nie je s t to p rz y g o to w a n ie , k tó re p o le g a n a o siąg an iu c z y p rz e s trz e g a n iu stałej p ro c e d u ry p ro m o cji. P rz y g o to w a n ie ta k ie m a w y m ia r p rak ty czn y , w y ra ż a się w o p a n o w a n iu cz y n n o śc i p rak ty czn y ch np. u m iejętn o ści w ła d a n ia ciałem , k re o w a n ia u śm ie c h u , p ro w o k o w a n ia w id z a n e g liż e m , k olorem stro ju , w y w o ły w a n ie m p o zy ty w n y ch em o cji. O p a n o w a n ie tak ich u m ie ję tn o śc i nie w y m a g a w ied zy te o re ty c z n e j ani w ielo letn ich ć w ic z e ń , ja k ie m usi w y k o n ać g im n a sty c z n a arty sty cz n a, a k ro b a tk a cy rk o w a, b ale tm istrz y n i w o p e rz e lub ta n c e rk a ta ń c ó w n a lodzie. S iłę o d d z ia ły w a n ia m o d elk i w z m a c n ia m u zy k a, d e k o ra c je sc e n y a b ard ziej sy lw etk a, stró j, k tó ry p rezen tu je i ap ary cja. Z n ak p la ­ sty czn y firm y w y k o rz y sta n y w p o k azie m o d y p rz e są d z a ć m o że o ak cep tacji o ferty m o d elk i przez n ab y w có w p re z e n to w a n e g o m o d elu ubioru.

M odelki tw o rz ą w z o ry u ro d y k o b iece j, n a d a ją z n a c z e n ia ciału w p rzek azie in fo rm ac ji 0 w alo rach e ste ty c z n y c h i ry n k o w y c h . K s z ta łtu ją g u sty e ste ty c z n e w za k re sie u b io ru , w ła d a ­ nia ciałem . F u n k c ja e k o n o m ic z n a m o d e le k je s t p o c h o d n ą atrak cy jn o ści ry n k o w ej p re z e n to ­ w an eg o ubio ru lub d o d a tk ó w do ub io ru . M o d elk i o b e c n e s ą w telew izji, radiu a le ta k ż e na łam ach p o czy tn e j p rasy co d z ie n n e j i p e rio d y k ó w . T w o rz ą on e w zó r su k cesu n ie sp rz ę ż o n e g o z p o zio m em w y k sz ta łc e n ia fo rm aln e g o .

W y m a g a n ia s ta w ia n e k an d y d a tk o m n a m o d elk i s ą b ard zo w y so k ie i n a d e r ró żn o ro d n e: w z ro st (175 cm ), h a rm o n ijn e ry sy tw a rz y , ła d n e w ło sy , w y d a tn e k o ści p o lic z k o w e , ró w n e b iałe zęby, p e łn e usta, w y s m u k ła i p ro p o rc jo n a ln a b u d o w a ciała, d łu g ie sz c z u p łe n o g i, p ro sty nos, d o sk o n a ła cera, lekki chód. S p e łn ie n ie ty ch w y m ag ań z w ię k sz a szan sę z o sta n ia m o d e lk ą 1 realizacji asp iracji d z ie w c z y n y do u z y sk a n ia zam o ż n o śc i. S ą to w y m a g a n ia o d n o sz o n e do ciała k an d y d atk i na m o d elk ę. N ie m a w śród nich w y m ag ań d o ty czą cy ch cech in telek tu , w y ­ k ształcen ia, m o raln y ch w alo ró w .

D ostęp do tak ich w arto ści ja k b o g actw o , p re stiż (sław a), w ła d z a p o lity czn a, a u to ry te t (w p ły w sp o łe c z n y ) je s t o g ra n ic z o n y i m a k o n se k w e n c je stru k tu ro tw ó rc z e (P. S to m p k a , S o c jo ­ lo g ia , rozdz. 14). P o ja w ia się p y ta n ie ja k ie k a te g o rie zaw o d o w e ten d o stęp m a ją w w ięk szy m

w y m ia rz e n iż inne, a w y o d rę b n iły się w X X w .? N a sz y m z d a n ie m w sk a z a ć m o ż n a s p o rto w ­ ców . M a ją oni szan sę u z y sk a ć z n a c z n e b o g a c tw o , by ć lu d źm i sła w n y m i n ie ty lk o w o k re s ie o d n o sz e n ia su k cesó w n a sta d io n ie , k o rc ie , to rz e ż u żlo w y m lub b asen ie. W m n iejszy m z a k re ­ sie ich udziałem je s t w ła d z a p o lity c z n a i au to ry tet. S p o rto w c y w p ro w a d z ili d o k u ltu ry w sp ó ł­ czesn y ch sp o łe c z e ń stw no w y w z ó r p rz e b ie g u życia. P rzez sw ój p rz e b ie g ż y c ia tak i w zó r stw o rzy li i je d n o c z e ś n ie w z m o c n ili je g o a tra k c y jn o ść . S zan se rea liz a c ji teg o w zo ru s ą sp rz ę ­ żo n e z w alo ram i o so b o w y m i lub p re d y sp o z y c ja m i w ro d z o n y m i a nie z g e n e a lo g ią sp o łe c z n ą lub s p o łe c z n o -k u ltu ro w ą p rz y s z łe g o sp o rto w c a . W y b ó r teg o w z o ru p rz e b ie g u ż y c ia rzad k o m o ty w o w a n y je s t p rz e z tra d y c je ro d z in n e i nie p rz y c z y n ia się do re p ro d u k c ji stru k tu ry sp o ­ łecz n ej sp o łeczeń stw w sp ó łc z e sn y c h .

9. Z g o d n ie z tym co w y żej o rz e k liśm y u w ażam y , że c z ło w ie k ie m X X w. je s t sp o rto w iec: p iłk arz, ten isista, k o sz y k a rz , sk o c z e k n a rc ia rsk i, rajd o w iec, lek k o atleta. U p raw iali sp o rt G recy staro ży tn i, o rg an izo w ali ig rz y sk a a n a c z a s trw a n ia ich z a w ieszali w alk i zb ro jn e. Z w y c ię z c y z aw o d ó w sp o rto w y ch b y li w G recji staro ży tn e j b o h a te ra m i, ta k ja k w o d z o w ie , w y b itn i p o lity ­ cy lub żeg la rze. S y lw etk i ich u trw a la n o w rzeźb ie. N ie o d d z ia ły w a li je d n a k n a p o lity k ę i g o ­ sp o d ark ę teg o sp o łe c z e ń stw a ta k , ja k o d d z ia ły w a ją obecnie. U k a z y w a li p ię k n o c ia ła c z ło w ie ­ ka i m o ż liw o śc i je g o k s z ta łto w a n ia p rz e z ćw ic z e n ia , realizo w ali ideał p ięk n a, k tó reg o u re a l­ n ian ie było też n ab y w an iem c n ó t m o raln y ch .

O nich p o w sta w a ły le g e n d y w y o lb rz y m ia ją c e ich p rz y m io ty c h a ra k te ru , n ie z a le ż n ie od teg o z ja k ic h g ru p sp o łe c z n y c h w y w o d z ili się. B ard zo rzad k o m o g li p o tw ie rd z a ć w ła sn e w a­ lory fizy czn e, z rę c z n o śc io w e , b o w ie m w sp ó łz a w o d n ic tw o sp o rto w e b y ło w ielk im św iętem w h isto rii m ia sta i w ży c iu sp o rto w ca.

W X X w. sp o rto w c y tw o rz ą w id o w isk a w z m a c n ia ją c e p re s tiż g ru p e tn ic z n y c h , n aro d ó w , u c z e stn ic z ą w realizacji n o w eg o w zo ru p rzeb ieg u życia, o d m ie n n e g o od w zo ru p rzeb ieg u ży cia lekarza, n au c z y c ie la , m e n e d ż e ra itp. S p o rto w c y m a ją z n a c z ą c y u d z ia ł w k re o w a n iu m o ­ dy, m o d y sp o rto w ej a w k o n se k w e n c ji u d z ia ł w ro z w o ju g o sp o d a rk i. O d d z ia ły w a n ie sp o rtu n a g o sp o d a rk ę staje się b a rd z o w id o c z n e , g d y p ań stw o je s t o rg a n iz a to re m igrzysk, m istrz o stw św ia ta w m ed ialn y ch d y sc y p lin a c h sp o rtu .

S p o rto w cy o d d z ia ły w a ją na g o sp o d a rk ę p o p rzez u d z ia ł w rek lam ie. S p o rt o d d z ia łu je na po lity k ę. P o lity cy z y s k u ją p o p u la rn o ść , g dy u c z e stn ic z ą w w y d a rz e n ia c h sp o rto w y c h lub g dy n a g ra d z a ją z w y cięzcó w , n a d a ją im w y so k ie o d z n a c z e n ia p ań stw o w e. S p o rto w c y w p ro w a d z a ­ j ą do kultury sp o łe c z e ń stw w sp ó łc z e s n y c h w z ó r p rzeb ieg u ży cia , k tó reg o re a liz a c ja sp rz y ja o siąg an iu w arto ści sz c z e g ó ln ie c e n io n y c h : sław y , z a m o ż n o śc i, p o c z u c ia p o d m io to w o śc i i b e z p ie c z e ń stw a so c ja ln e g o . R e a liz u ją a sp ira c je tru d n e d o je d n o c z e s n e g o z re a liz o w a n ia w innych z aw o d ach . R e a liz a to rz y te g o w zo ru p rzeb ieg u ż y c ia tw o rz ą k a te g o rię z a w o d o w ą przez so cjo lo g ó w stra ty fik a c ji s p o łe c z e ń stw a raczej p o m ijan e. M a ją o n e in sty tu cje ed u k acji (szk o ły , u czeln ie), in sty tu cje - k lu b y z a tru d n ia ją c e sp o rto w c ó w , tre n e ró w , m e n e d ż e ró w , z a ­ rząd y k lubów , lek arzy , p sy c h o lo g ó w , te ra p e u tó w . S p o rto w c y m a ją sy m b o le k lu b o w e a w z a ­ w o d ach m ię d z y n a ro d o w y c h s y m b o le n a ro d o w e , p ań stw o w e. P rz e z s w o ją a k ty w n o ść sp rz y ja ją g ro m a d z e n iu się na n ie w ie lk ic h p rz e s trz e n ia c h w ielk iej liczb y ludzi, k tó rz y p o s z u k u ją m o c ­ nych p rzeży ć, u c z e s tn ic z ą w w id o w isk u ja k o a k ty w n y p o d m io t zb io ro w y . U trw a la ją p o d z ia ł ludzi w g innych k ry te rió w niż te, k tó re so c jo lo g o w ie u z n a ją z a w a rstw o tw ó rc z y . S p o rt je s t

Ludzie i zaw o d y X X wieku 51

d z ie d z in ą k u ltu ry m e d ia ln ą . W sz y s tk ie m e d ia p rz e k a z u ją in fo rm ac je o w y d a rz e n ia c h sp o rto ­ w ych, a u d y c je sp o rto w e , te le w iz y jn e , ra d io w e , p rz e k a z y p raso w e, w y d a w a n e s ą p e rio d y k i za w ie ra ją c e b o g a c tw o in fo rm ac ji o w y d a rz e n ia c h sp o rto w y ch , o sp o rto w cach , tre n e ra c h sp o r­ to w y ch , sę d ziach sp o rto w y c h , k lu b ach . S p o rt je s t d e m o k raty czn y m ro d zajem ak ty w n o ści, p rzejaw iać j ą m o ż e każd y , tak że n ie p e łn o sp ra w n i n ie z a le ż n ie od płci, g en ealo g ii sp o łe c z n o - ku ltu ro w ej, rasy, w y z n a n ia , w y k sz ta łc e n ia (Z id a n e Z ., B y l B ogiem , s ta l się c zło w ie k ie m , W ar­ sz a w a 2 0 0 8 ). W sp ó łz a w o d n ic tw o w sp o rc ie je s t sp o so b em p o tw ie rd z e n ia p rzew ag i z a w o d n i­ ka, d ru ż y n y sp o rto w ej n ad k o n trp a rtn e re m , p rzy re s p e k to w a n iu re g u ł gry. P rzek azy m e d ialn e k o m u n ik u ją o tym fak cie. D e m o k ra ty c z n y c h a ra k te r sp o rtu w ty m się w y raża, że p o k o n a n y w je d n y c h z aw o d ach nie traci b ez p o w ro tn ie m o ż liw o śc i p rz y stą p ie n ia do w sp ó łz a w o d n ic tw a w kolejnej ed y cji za w o d ó w sp o rto w y ch .

S p o rto w cy s ą p rz e d s ta w ia n i w en c y k lo p e d ia c h nie ty lk o sp o rto w y ch , ich z d ję c ia z d o b ią k alen d a rze, o n ich s ą film y , u tw o ry p io s e n k a rsk ie , o n ich s ą p isan e ro zp raw y n a u k o w e, z a sia ­ d a ją w g re m ia c h p o lity c z n y c h , re k la m u ją sp rz ę t sp o rto w y , ten tak że , k tó ry je s t w y k o rz y sty ­ w a n y w rajd ach , w y śc ig a c h . W k o n sek w en cji p rz y c z y n ia ją się do ro zw o ju p rz e m y słu sa m o ­ ch o d o w eg o . S p o rt p o z o sta ł sp rz ę ż o n y z n au k ą. O rg an izm z a w o d n ik a p o d d aw an y je s t n a u k o ­ w ej k o n tro li, k o n tro li n au k o w ej p o d d a w a n y je s t sp rzęt sp o rto w y , k tóry p ro d u k o w a n y je s t ta k ­ że z g o d n ie z w y m a g a n ia m i sta w ia n y m i p rz e z ludzi n auki. R elacje sp o rtu z w ielu d z ie d z in a m i k u ltu ry , n au k i, te c h n ik i, p o lity k i, relig ii, sp ra w ia ją , ż e ludzie sp o rtu m o g ą być u zn aw an i za tw ó rc ó w h isto rii sp o łe c z e ń stw X X w . O n ich c z y ta m y w en c y k lo p e d ia c h sp o rtu , k u ltu ry p o ­ p u larn ej. O ni tw o rz ą w ie lk ie w id o w isk a , w ie lo d n io w e g ro m a d z ą c e ty sią c e w id z ó w z ró ż n ic o ­ w an y ch pod w ielu w z g lęd am i.

L udzie sp o rtu m a ją sw ój u d z ia ł w ro zw o ju b u d o w n ic tw a sp o rto w eg o . Z a u w a ż a ln y je s t ten u d z ia ł w sp o łe c z e ń stw a c h , k tó re o rg a n iz u ją ig rzy sk a o lim p ijsk ie lub m ię d z y n a ro d o w e im p re­ zy rangi m istrz o w sk ie j. W ład z e sa m o rz ą d o w e ró żn y ch m ia st b u d u ją o b iek ty sp o rto w e: b a se ­ ny, hale sp o rto w e , a q u a p a rk i. B u d o w a tak ich o b ie k tó w słu żący ch o rg a n iz a c ji ig rzy sk lub im ­ p rez rangi m istrzo w sk iej je s t in w esty cją, k tó ra z a c h o w u je u ż y tec zn o ść po z a k o ń c z e n iu w ie l­ k iego sp e k ta k lu sp o rto w e g o . A rc h ite k tu ra b u d o w li sp o rto w y ch m oże w y ró żn iać się o ry g in a l­ n o śc ią i fu n k c jo n a ln o śc ią , sta n o w ić zn ak firm o w y m iasta, o b iek t p rz y c ią g a ją c y tu ry stó w i stan o w ić ź ró d ło sta łe g o z a sila n ia b u d żetu m iasta.

S p o rto w c y p rz e z s w o ją ak ty w n o ść w p ro w a d z ili do k u ltu ry w sp ó łc z e sn y c h sp o łe c z e ń stw n ow y w zó r p rz e b ie g u życia. Z g o ła o d m ie n n y od u trw a lo n e g o w X IX w iek u w zo ru b io g rafii tró jfaz o w eg o : p rz y g o to w a n ie - a k ty w n o ść - z a k o ń c z e n ie p ra c y zaw o d o w ej. W p ro w a d z ili do p o d ziału z a w o d o w e g o no w y z a w ó d i nad ali z a w o d o w i u słu g o w em u p o zy cję ek o n o m ic z n ą , k tó ra d y sta n su je inne z a w o d y sp o łe c z e ń stw X X w. B a d a n ia so c jo lo g ic z n e za w o d ó w w P olsce nie u w z g lę d n ia ją w z ra sta ją c e g o z n a c z e n ia e k o n o m ic z n e g o , sp o łeczn eg o i k u ltu ro tw ó rc z e g o zaw o d ó w sp o rto w c ó w . Z n a c z n ie w ię k sz y u d z ia ł w d o cen ia n iu roli sp o rto w có w w y k a z u ją m ass m edia.

D z iała ln o ść p u b lic z n a tej k ateg o rii sp o łeczn ej g e n e ru je no w y w zó r p rz e b ie g u ży c ia , co w k o n sek w en cji p rzy n o si z m ia n y w k u ltu rz e sp o łe c z e ń stw a , tak że d lateg o , że w y o d rę b n ia się now y w z ó r o so b o w y (id o l). W y w o łu je o n a te ż z m ian y w relacji in sty tu cje sp o rtu - in sty tu cje e k o n o m iczn e, n a u k o w e, p o lity czn e, k u ltu ry i e d u k acji. In n ą k o n se k w e n c ją d z ia ła ln o ś c i tej

k a teg o rii sp o łeczn ej je s t p o w sta n ie z a w o d u tre n e ra sp o rto w e g o i sp ra w o z d a w c y sp o rto w eg o . S p o łecze ń stw o m m ałym u m o ż liw ia sk u te c z n e w sp ó łz a w o d n ic z e n ie ze sp o łe c z e ń stw a m i w ie l­ k im i, e k o n o m ic z n ie siln ie jsz y m i.

C z ło w iek iem X X w. je s t tre n e r sp o rto w y . Je g o sp o łe c z n e z n a c z e n ie je s t p o c h o d n ą s p o ­ łe c z n e g o z n aczen ia d y sc y p lin y sp o rtu , w któ rej je s t tren erem a lb o p o z io m u o sią g n ię ć tre n o ­ w a n e g o z a w o d n ik a lub d ru ż y n y . W n ie k tó ry c h d y sc y p lin a c h su k c e sy s p o rto w e m a ją e k o n o ­ m iczn y w y m iar i w ó w c z a s tre n e r u z n a w a n y z a w sp ó łs p ra w c ę su k c e s u zy sk u je p re stiż i z n a c z n e g ra ty fik a c je . W y b itn i tre n e rz y m o g li być sk ro m n y m i z a w o d n ik a m i, w n iek tó ry ch d y scy p lin ach m o g ą być nadal z a w o d n ik a m i (R . L o zan o , M o je m iejsce, W a rszaw a 2 0 0 8 ). S p o ­ łecz n e, k u ltu ro tw ó rcz e a s z c z e g ó ln ie e k o n o m ic z n e fu n k cje sp o rtu w e w sp ó łc z e sn y c h sp o łe ­ c zeń stw ach w y z n a c z a ją sp o łe c z n e z n a c z e n ie tren eró w . T re n e rz y u d z ie la ją w y w ia d ó w , o c e n ia ­ j ą w łasn y ch za w o d n ik ó w , p rz e b ie g z a w o d ó w , tw o rz ą p ro g n o z y p rzy sz ły c h w y d a rz e ń sp o rto ­ w ych ale sam i p o d le g a ją o c e n ie w ła d z k lu b u sp o rto w e g o , w ła d z z w ią z k u c z y z rz e s z e n ia sp o r­ to w eg o . P o d le g a ją o c e n ie m e d ió w , n ie k ie d y b ard zo su ro w ej, nie z a w sz e sp raw ied liw ej a z a w y b itn e o sią g n ię c ia s ą g ra ty fik o w a n i ta k ż e p rzez w ład zę p ań stw o w e. Po za k o ń c z e n iu p e łn ie ­ nia roli tren era, m ało sta b iln e j, o czym św ia d c z ą c z ę sto z m ian y k lu b ó w , p e łn ią rolę k o m e n ta ­ to ró w w y d arzeń sp o rto w y c h , w y k ła d o w c ó w w u czeln iach w y c h o w a n ia fiz y czn eg o , p e łn ią rolę w zarząd ach k lu b ó w lub w ła d z a c h z w ią z k ó w sp o rto w y c h , p is z ą p am iętn ik i, w y s tę p u ją w p ro g ram ach te le w iz y jn y c h , ra d io w y c h . O tre n e ra c h s ą p ro g ra m y te le w iz y jn e , o ty c h , k tó ­ rych zaw o d n ic y o siąg ali su k c e s y na ig rz y sk a c h , m istrz o stw a c h św ia ta lub k o n ty n en tu , s ą a n a ­ lizy n au k o w e ich p racy p u b lik o w a n e w m o n o g rafia ch lub arty k u ła c h n au k o w y ch . N a u c z e l­ niach w y c h o w an ia fiz y c z n e g o są sp e c ja liz a c je - stu d ia tren ersk ie. T re n e r w y b itn y p o siad a w ied zę te o re ty c z n ą ale ta k ż e b o g ate d o św ia d c z e n ie zaw o d o w e , z d o ln o ś ć do. fo rm u ło w a n ia p ro b lem ó w i ich ro z w ią z y w a n ia , je s t stra te g ie m , ale ta k ż e p sy c h o lo g ie m , w y m ag ają cy m w sto su n k u do z a w o d n ik ó w ale sp ra w ie d liw y m w o są d z ie , o su k c e sa c h p rz e s ą d z a ta k ż e u z n a ­ n ie je g o k o m p eten cji p rz e z z a w o d n ik ó w , n ie ty lk o p rzez w ła d z e k lu b u czy sp o n so ra. T re n e ­ row i narodow ej d ru ż y n y G recji p rz y p isu je się d e c y d u ją c y u d z ia ł w z d o b y c iu przez n ią ty tu łu m istrz a E uropy na E U R O 20 0 4 w P o rtu g alii. T re n e rz y tw o rz ą k ateg o rie p rac o w n ik ó w z a tru d ­ n io n y ch stale na k o n trak cie, tak ja k sp o rto w c y w w ielu d y sc y p lin a c h sp o rtu . W raz ze s p o r­ to w cam i tw o rz ą n o w e reg u ły z a tru d n ie n ia , k tó re s ą n o rm ą ta k ż e na ry n k u p racy w innych zaw o d ach .

11. D o ludzi X X w . z a lic z a m y sp ra w o z d a w c ó w sp o rto w y ch . O n i tw o rz ą o b raz m e d ia ln y w id o w isk sp o rto w y ch . A le te ż u zn aw an i są, n iek ied y , za o ry g in a ln y c h tw ó rc ó w w z o ró w w e r­ b aln eg o k o m u n ik o w a n ia słu c h a c z o m i w id zo m o w y d a rz e n ia c h na k o rcie (B . T o m a sz e w sk i), na to rze żu żlo w y m (J. C isz e w sk i), na tra sie w y śc ig u k o la rsk ie g o (H . T u sz y ń sk i). Ich relacje o w id o w isk u sp o rto w y m n ad a w a ły tym w id o w isk o m in d y w id u aln o ść, a u te n ty c z n o ść , d ra m a ­ tu rg ię. S ą też u zn aw an i z a o so b y z n a c z ą c e d la inn y ch sp ra w o z d a w c ó w sp o rto w y c h , b o w iem n ad aw ali w id o w isk o m sp o rto w y m w a lo ry d z ie ła , o s z c z ę d n ie ak c e n tu ją c p rz e ja w y sp o rto w ej w alk i, m o ty w o w an ej p ra g n ie n ie m p o k o n a n ia k o n trp a rtn e ra z z a c h o w a n ie m reg u ł fa ir play (A . O stro w sk i, T elew izyjn e tr a n sm isje sp o rto w e, c z y li n a jw ię k szy te a tr św ia ta , W rocław 2 007).

Ludzie i zaw ody X X wieku 53

12. D o ludzi X X w. w łą c z y m y ludzi estrad y : p io s e n k a rk i, p io sen k arzy , so listó w , c z ło n ­ k ów zesp o łó w m u z y c z n y c h , k a b a re to w y c h . O ni o p a n o w a li m ass m edia, k s z ta łtu ją p re fe re n c je m u zy cz n e, w zo ry su k c e su , tw o rz ą k u ltu rę p o p u la rn ą , k re u ją p rzeb o je, s ą idolam i. T w o r z ą i re a liz u ją je d e n w z ó r p rzeb ieg u ży cia , p o tw ie rd z a ją p ra k ty c z n ie je s t realn o ść i p o w s z e c h n ą d o stęp n o ść. C z ło w ie k e stra d y tw o rz y d z ie ła k u ltu ry lub j e in terp retu je. N ie k tó re tr a fia ją n a listę p rzeb o jó w , s ą p re z e n to w a n e b e z p o śre d n io p rz e z tw ó rc ę lub z a p o śred n ictw em u rz ą d z e ń tech n iczn y ch . O b e c n o ść c z ło w ie k a e stra d y w ż y c iu w ielu ludzi je s t w z m a c n ia n e p rz e z m ed ia: rad io , te le w iz ję , prasę, k tó ra p o d a je p rz e ró ż n e in fo rm a c je o życiu p ry w atn y m tw ó rc ó w e s tra ­ d o w y ch , o p rzeb ieg u ich k ariery arty sty c z n e j i o ży ciu p ry w atn y m . L isty p rz e b o jó w , k o n k u r­ sy, festiw ale rz u tu ją na p o z y c ję c z ło w ie k a e stra d y w g ro n ie w sp ó łz a w o d n ic z ą c y c h z nim . Im dłużej d zieło u sy tu o w a n e je s t na listach p rz e b o jó w , ty m w ię k sz e p ra w d o p o d o b ie ń s tw o sp rz e ­ d aży na pły tach C D , k tó re z a w ie ra ją o w e d z ie ło i tym w ię k sz y z ak res o d d z ia ły w a n ia je g o tw ó rc y na p re fe re n c je m u z y c z n e słu ch aczy , na ich d o z n a n ia estety czn e. L u d zie e stra d y tw o rz ą w id o w isk a g ro m a d z ą c e n a sta d io n ie ty sią c e słu c h a c z y - w id zó w (“ F ocus” 5 /2 0 0 0 s. 8 i 9).

P io sen k arz, p io sen k ark a, c z ło n k o w ie m u zy cz n y ch zesp o łó w m ło d zieżo w y ch u z y sk u ją sław ę (p o p u la rn o ść ), p o c z u c ie p o d m io to w o śc i, a n ie k tó rz y zn aczn y po zio m zam o ż n o śc i. O ni tak że w p ro w ad zili n o w y w z ó r p rzeb ieg u ż y c ia d o k u ltu ry w sp ó łc z e sn y c h sp o łe c z e ń stw . O s ią ­ g aln y d la nich p o zio m z a m o ż n o śc i sp raw ia, że re a liz u ją oni fu n k cje stru k tu ro tw ó rc z e ja k o k a teg o ria z a w o d o w e w ro z u m ie n iu so cjo lo g ii. T ak i je s t n a sz dom ysł.

S u k cesy a rty sty c z n e i p o rażk i lub n ie p o w o d z e n ia s ą u p o w sz e c h n ia n e p rz e z m ed ia, o n e te ż in fo rm u ją o g u stach ludzi estrad y , o ich ży ciu p ry w atn y m , o a sp iracjach arty sty c z n y c h . S ą oni ob ecn i w m ed iach ja k o re a liz a to rz y k o m u n ik a tó w rek lam y p ro d u k tó w n ie a rty sty c z n y c h . Z w ię k sz a to ich p o zio m z a m o ż n o śc i i o d d z ia ły w a n ia n a ry n ek k o n su m p cji. N ie k tó rz y s ta ją się idolam i m ło d zieży , p is z ą a u to b io g ra fię lub o n ich p o w s ta ją b io g ra fie p isa rz y a lb o in n y ch lu­ dzi estrad y . W łączan i s ą do k a teg o rii p o staci o w ie lk im w p ły w ie n a ży cie sp o łe c z n e w sp ó ł­ czesn y ch sp o łe c z e ń stw (B . D ylan, M ad o n n a, B ono, s ir Paul M cC artn ey 100 n a jw a żn ie js zy c h lu d z i św ia ta , „ P o lity k a ” n r 4 ,2 4 .0 1 .2 0 0 4 ).

W tym g ro n ie n ie m a sp o rto w c ó w , c h o c ia ż zw iązk i sp o rtu z g o sp o d a rk ą i z p o lity k ą s ą siln ie jsz e niż a n a lo g ic z n e zw iązk i k u ltu ry sy m b o liczn ej rep rezen to w an ej p rzez w /w tw ó rc ó w d z ie ł tej k u ltu ry a je d n o c z e ś n ie w y k o n a w c ó w e stra d o w y c h . S ąd zim y , że w y b itn i lu d z ie e stra ­ dy z m ie n ia ją u sy tu o w a n ie k a te g o rii z a w o d o w y c h n a skali d o ch o d u , p restiżu i p o d m io to w o śc i.

W XX w. ludzie e stra d y zd y sta n so w a li inn y ch tw ó rc ó w m uzy k i n a listach p rz e b o jó w , np. B eatlesi, w P o lsce C z. N iem en . L u d zie e stra d y tw o rz ą no w y w zó r p rzebiegu ży cia , u zn aje m y g o za w zó r d e m o k ra ty c z n y . R ealizato rem je g o m o ż n a być n ieza leżn ie od płci, w y k sz ta łc e n ia , rasy, w y zn an ia, g e n ealo g ii sp o łe c z n o -k u ltu ro w e j.

S p o rto w cy i lu d zie e stra d y re a liz u ją w z o ry p rzeb ieg u ż y c ia a ltern aty w n e w sto su n k u do p o d staw o w eg o d la s p o łe c z e ń stw a o g o s p o d a rc e ry n k o w ej. P o w ię k sz a ją k atalo g o fe rt a m e d ia u p o w sz e c h n ia ją p rz e k o n a n ie o realn o ści w y b o ru tych w zo ró w . N ie k tó re p ro g ra m y m ass m e ­ d ió w s łu ż ą p rz y g o to w a n iu w aru n k ó w do w y b o ru i realizacji w zo ró w p rzeb ieg u ż y c ia ty p o w e ­ go dla ludzi estrad y . P o sz u k u ją c y szan sy realizacji asp iracji na estra d z ie m a ją w ie le p rz y k ła ­ d ó w w z m acn iający ch p rz e k o n a n ie o trafn o ści d o k o n a n e g o w y b o ru i c z y n ie n ia p ró b realizacji o w eg o w yboru.