Formy polifoniczne – fuga
1. Cele lekcji
a. Wiadomości
Zapoznanie uczniów ze ścisłą formą polifoniczną - fugą. Omówienie budowy fugi oraz wskazanie jej najważniejszych elementów. W wybranych przykładach muzycznych omówienie elementów tworzących fugę.
b. Umiejętności Uczeń potrafi:
1. Wyjaśnić pojęcie fugi.
2. Omówić formalną budowę fugi.
3. Omówić rozwój fugi w ujęciu historycznym.
4. Wyjaśnić pojęcia: temat, odpowiedź, kontrapunkt, przeprowadzenia, łączniki, epizod, koda, nuta pedałowa.
5. W wybranych przykładach muzycznych, na podstawie partytur analizować fugę pod względem formalnym.
2. Metoda pracy
Metoda opisu z elementami poganki. Aktywna praca uczniów - analiza dzieła muzycznego. Percepcja muzyczna.
3. Środki dydaktyczne
1. Podręcznik - Wójcik D., ABC form muzycznych, wyd. Musica Iagellonica, Kraków 1999 2. Stanowisko do odtwarzania muzyki.
3. Nagrania utworów:
o Jan Sebastian Bach, „Das wohltenperierte Klavier": „Fuga G - dur", „Fuga E - dur".
4. Partytury wyżej wymienionych utworów.
5. Karta pracy ucznia
4. Przebieg lekcji
a. Faza przygotowawcza
1. Powitanie, czynności organizacyjno - porządkowe.
2. Sprawdzenie zadania domowego.
3. Powtórzenie piosenki poznanej na ostatniej lekcji.
4. Podanie tematu lekcji.
(10 min)
b. Faza realizacyjna
1. Metodą opisu, zapoznanie uczniów z pojęciem fugi. W kontekście historycznym rozpatrzenie fugi jako formy tematycznej.
2. Omówienie najważniejszych elementów formotwórczych fugę. Wyjaśnienie, czym jest temat w fudze i w jaki sposób jest przeprowadzany. Wskazanie trzech rodzajów tematu i omówienie ich budowy.
3. Wyjaśnienie pojęcia „odpowiedzi" w fudze i omówienie ich rodzajów.
4. Wyjaśnienie pojęcia kontrapunktu i wprowadzenie jego klasyfikacji (rodzajów).
5. Omówienie formalnych elementów fugi, takich jak: przeprowadzenie tematu, łączniki, epizody, kody, nuta pedałowa.
6. Po wysłuchaniu „Fugi G - dur" Jana Sebastiana Bacha, przeprowadzenie formalnej analizy utworu.
7. Po wysłuchaniu „Fugi E - dur" Jana Sebastiana Bacha, przeprowadzenie formalnej analizy utworu.
(25 min)
c. Faza podsumowująca Zapisanie notatki do zeszytu.
Notatka:
Fuga jest wielogłosową formą polifoniczną, powstałą w XVII wieku, opartą na zasadzie imitacji. Fuga polega na zaprezentowaniu jednego głównego tematu (cantus firmus), ukazanego kolejno przez wszystkie głosy.
Temat fugi musi odznaczać się charakterystycznymi cechami, aby był łatwy do zapamiętania. Każde wystąpienie tematu nazywamy pokazem, natomiast pokazanie tematu przez wszystkie głosy nazywamy przeprowadzeniem. W fudze wyróżniamy trzy przeprowadzenia.
Przeprowadzenie I
Przeprowadzenie pierwsze polega na pokazaniu tematu przez wszystkie głosy. Pierwszy pokaz tematu jest tasto solo - bez towarzyszenia innych głosów. Następnie temat zostaje zaprezentowany przez pozostałe głosy. Oprócz tematu i kontrapunktu wyróżniamy jeszcze łączniki. Występują one pomiędzy pokazami tematu i zwane są wówczas wewnętrznymi łącznikami. Po ostatnim pokazie tematu następuje łącznik zewnętrzny prowadzący do następnej części fugi.
Przeprowadzenie II
Przeprowadzenie drugie zaczyna się zazwyczaj od tonacji dominanty. W tym przeprowadzeniu temat zostaje poddany różnym przeobrażeniom, zgodnie ze środkami techniki polifonicznej. Do najbardziej typowych zaliczana jest augmentacja. Jest to powtórzenie tematu w proporcjonalnie dłuższych wartościach rytmicznych. Odwrotnością augmentacji jest dyminucja, czyli powtórzenie tematu lub jego motywu w krótszych (zwykle dwukrotnie) wartościach rytmicznych. Często spotykana jest inwersja, czyli odwrócenie.
Inwersja polega na odbiciu lustrzanym tematu, tzn. zmianie kierunku wszystkich interwałów ze wznoszącego się na opadający i odwrotnie, bez zmiany wartości nut. Innym rodzajem imitacji jest rak. Temat pokazany w raku grany jest od końca do początku. W przeprowadzeniu drugim często spotkać można stretto -
nakładające się wejścia tematów podobnie jak w kanonie - z opóźnieniem kilkunutowym lub kilkumiarowym.
Łącznik zewnętrzny, występujący pomiędzy drugim a trzecim przeprowadzeniem, moduluje w kierunku tonacji zasadniczej, czyli wyjściowej.
Przeprowadzenie III
Przeprowadzenie trzecie najczęściej rozpoczyna się podobnie jak pierwsze. Temat może być
zaprezentowany w całości, ale może ograniczyć się tylko do głównego motywu. W tym przeprowadzeniu może wystąpić stretto oraz nuta pedałowa (długa wartość w najniższym głosie utworu, trwająca przez kilka taktów). Jeżeli w fudze ilość pokazów jest równa ilości głosów, mówimy wtedy o przeprowadzeniu
kompletnym.
Jeżeli pokazów było więcej niż głosów, przeprowadzenie było nadkompletne. Może zdarzyć się, że ilość pokazów jest mniejsza od ilości głosów, wtedy przeprowadzenie jest niekompletne. Ilość głosów w fudze może być różna - od 3 do 6. W utworach muzycznych często spotyka się fugi wokalne. Szczyt rozwoju fugi nastąpił w twórczości Jana Sebastiana Bacha.
(10 min)
5. Bibliografia
a. Wójcik D., ABC form muzycznych, wyd. Musica Iagellonica, Kraków 1999
6. Załączniki
a. Karta pracy ucznia
Najważniejsze zagadnienia związane z tematem lekcji - Formy polifoniczne - fuga.
b. Zadanie domowe
