1
S P IS ZAW ARTOŚCI TECZKI — . . 7...OH. {?.(<(.. ( ^ . . . l/V/?
% d ■ ^ p jk o / rD M ic M j
" T
I. M ateriały d oku m en tacyjn e
1/1 — relacja w ła ściw a
, -z U
I/2 - dokumenty (sensu stricto) dot. osoby relatora
|/3 - inne materiały dokumentacyjne dot. osoby relatora
II. M ateriały u z u p e łn ie n ia ją c e rela c ję v S. / f
III. Inne m ateriały (zebrane przez „relatora”):
111/1- dot. rodziny relatora
III/2 - dot. ogólnie okresu sprzed 1939 r.
III/3 - dot. ogólnie okresu okupacji (1939 -1 9 4 5 )
III/4 - dot. ogólnie okresu po 1945 r.
III/5 - inne...
V. W ypisy ze ź ró d e ł [tzw.: „nazwiskowe karty informacyjne’’]
VI. F o to g ra fie \
V
2
l/ { " R E 1 A C J A -
sAcpS ) S. 3 2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
A n e k s . I . Noty b i o g r a f i c z n e
N i n a BAŃKOWSKA-CYPIIK v e l ERANIBORSKa ( u r . 19 11)
Urodzona 12 l i p c a 1911 r . w G r o d n i e , c ó r k a a d w o k a ta . P o d c z a s I wojny p r z e b y w a ła z r o d z i n ą w K a ł u d z e i - po wybuchu r e w o l u c j i p a ź d z i e r n i k o w e j 1917 r . , wobec z a g r o ż e n i a ze strony b o l s z e w i k ó w - z a m i e s z k a ł a w L e b i e d z i n i e pod Charkowem. Po u k o ń c z e n i u s tu d ió w p e d a g o g ic z n y c h w W ar szaw ie p r a c o w a ł a w S a r n a c h jako n a u c z y c i e l k a , a także komendantka P r z y s p o s o b i e n i a K o b i e t do Obrony K r a j u . B r a ł a u- d z i a ł r ó w n ież w p r o w a d z e n iu kursów zawodowych d l a b e zr o b o tn y c h k o b i e t . W r . 1936 p r z e n i o s ł a s ię do B i a ł e g o s t o k u , a w 1938 - do P o z n a n i a , g d z ie u c z y ł a w Liceum O dzieżo w ym i b y ła też p r z e w o d n i c z ą c ą s t ow a r z y s z e n ia "S ł u ż b a ^ O b y w ^ t e lskia^, z wa lc z a j ąc e go dy wer s j ę n i e m i e c k ą . Po w k r o c z e n iu Niemców do P o z n a n i a p o s z u k iw a n a p r z e z g e s t a p o . U s z e d ł s z y do Warszawy z mężem; E u g e n iu s z e m , w ł ą c z y ł a s i ę do pracy w Komendzie Głównej P o l s k i e g o Zwi ą z k u W o l n o ś c i w g r u d n i u
1939 r . jako s e k r e t a r k a ; m. i n . w y s t a w i a ł a f i k c y j n e d okum e n ty, e iden c ,i o no wał a p r z e c h owyw a n ą b r o ń T spox ządga3La-. taj n e matryce i o b s ł u g i w a ł a p o w i e l a c z . 8 l i p c a 1 9 4 0 r . z o s t a ł a razem z mężem a r e szto w a n a p r z e z gestapo w i c h m i e s z k a n i u p r z y u l i c y M a r s z a ł k o w s k i e j 3 8 , m. 2 0 , _ b ędącym za r aze m lo k a le m k o n s p i r a c y jn y m. W i ę z i o n a n a P a w ia k u p r z e z 14 m i e s i ę c y , 22 w r z e ś n i a 1941 p r z e w i e z i o n a do obozu k o n c e n t r a c y jn e g o w R a v e n s b r u c k . Ewakuowana stamtąd n a z a chód 28 k w i e t n i a 1945 r . , u c i e k ł a i p r z e d o s t a ł a s ię p r z e z l i n i ę f r o n t u do k r a j u , do P o z n a n i a , w p o ł o w i e m a ja tego ż roku i wfr ó c i ł a
*■>•
do swego m i e s z k a n i a i pracy w l i c e u m O d z ie ż o w y m . Po r oku p o d j ę ł a s i ę o r g a n iz o w a n i a Zespołu S z k ó ł Zawodowych w E lb lą g u , i p r o w a d z i ł a je p r z e z 23 l a t a , do p r z e j ś c i a na e m e r y t u r ę . Od r . 1 9 5 9 p e ł n i ł a w ZBoWiD f u n k c j ę p r z e w o d n i c z ą c e j k o m i s j i d s . współpracy z mło
d z i e ż ą i h i s t o r i i , n a j p i e r w w w o j e w ó d z t w ie g d a ń s k i m , a od 1 9 7 7 - w P o z n a n i u . W s p o t k a n ia c h z m ł o d z i e ż ą u c z e s t n i c z y l i k o m ba ta nci z
38
- 128 a -
różnych ś r o d o w i s k ; prowadzono t eż kon k u rs y .s z k o l ne i m i e d z y s z k o-ł- n e , op arte n i e na programach s z k o l n y c h , l e c z na ma t e r i a ł a c h p r z e k a zywanych p o d c za s tych s p o t k a ń ; b ardzo s ze r o k o omawiano zagad- n i e n i a k o n s p i r a c j i i w a l k i .
E u g e n iu s z BAŃKOWSKI v e l BRANIEORSKI ( 1 9 1 0 - 1 9 4 0 ) "G e n e k "
Urodzony 2 c zer w ca 1910 r . w T e t y j o w i e . Po u k o ń c z e n iu szko ły ś r e d n i e j p r aco w ał w U b e z p i e c z a l n i S p o ł e c z n e j w P o z n a n i u , w S a r n a c h , w B i a ł y m s t o k u , w W a r s z a w ie i znów w P o z n a n i u , g d z i e r ó w n i e ż w łą c zy ł s i ę do s t o w a r z y s z e n i a " S ł u ż b a O b y w a t e l s k a " . W B ia ł y m s to k u d z i a ł a ł t e ż s p o ł e c z n i e w P o ls k im T o w a r z y s t w ie O św ia ty i K u l t u r y R o b o t n i c z e j " P o c h o d n i a " . Po w k r o c z e n iu A r m ii C zerw onej do B i a ł e
gostoku we w r z e ś n i u 1939 r . u s z e d ł p r z e d p o s zu k u ją c y m go NKWD do P o z n a n i a . Aby z k o l e i u nik ną ć a r e s z t o w a n i a p r z e z Niemców, p r z e n i ó s ł s ię z ‘żoną, N i n ą , do W a r s z a w y . Tam s k o n ta k to w a ł s ię z A n t o nim Sza dk ow skim , znanym mu s p rz e d w o j n y , i w ł ą c z y ł s ię do o r g a n i zo w an ia P o l s k i e g o Związku W o l n o ś c i . Był c z ł o n k i e m KG PZW, z a s t ę p cą komendanta A . S za dk ow skie g o i jednym z n a j o d w a ż n i e j s z y c h i n a j o f i a r n i e j s z y c h d z i a ł a c z y PZ W . P o z a W a r sz a w ę w y j e ż d ż a ł w c e
la c h k o n s p i r a c y j n y c h do L u b l i n a w raz z L u d w ik ie m Drozdowskim z PZW . 8 l i p c a 1 94 0 r . n i e m o g li wy j e c h a ć do L u b l i n a z powodu od
w o ł a n i a p o c i ą g u i w g o d zin ę po p o w ro c ie z dworca do domu Bańkow
s k i z a s t a ł gestapowców w swym m i e s z k a n i u p r z y u l . M a r s z a ł k o w s k i e j 3 8 , m. 2 0 , j e d n o c z e ś n i e lo k a l u k o n s p i r a c y j n y m . Gestapowcy u t w o r z y l i tam t z w . k o c i o ł . Z o s t a ł w nim a r e s z t o w a n y w raz z żoną
i Lud w ikiem D rozdowskim , k tó ry p r z y s z e d ł tam p ó ź n i e j . Po c i ę ż kim ś l e d z t w i e Bańkowski i D r o z d o w s k i z o s t a l i r o z s t r z e l a n i 17 w r z e ś n i a 1 9 4 0 r . na P a l m i r a c h , a N in ę Bańkowską osadzono na P a w i a k u . P o d c z a s e k s h u m a c ji z b io r o w e j mogiły 150 o f i a r r o z s t r z e l a - nych 17 w r z e ś n i a 1 94 0 r , i le ż ą c y c h w a rs tw a m i je d n a na d r u g i e j , z i d e n t y f i k o w a n o zw ł o k i B a ń k o w s k ie g o ; o b d u k c j a n i e w y k a z a ł a ślad u p o c i s k u , l e c z tylko o z n a k i u d u s z e n i a s i ę .
39
40
41
42
43
44
L
45
46
8 GAZETA LUDOWA
SRGBY RA PALMIRACH
tjsMnmk „ i s i z s t y L a i d o w e | 4‘ n a m i e f s s n a k s t r a s ie s ic p
?
N a 2 2 J m k ilo m e t r z e s z o s y m ło c iń - s k ie j s a m o c h ó d , w io z ą c y p r z e d s t a w ic ie li G ł. K o m i s ji B a d a n ia Z b r o d n i N ie m ie c k ie j w P o ls c e o r a z W y d z i a ł u G r o b o w n ic t w ą P . C. I i., s k rę c a n a w y b o i s t ą d r o g ę p r o w a d z ą c ą po p rz e z w ie ś P a l m i r y do t e r e n ó w d a w n e j p r o c h o w n i — m ie js c a k a ź n i t y s ię c y w ię ź n ió w z P a w i a k a . M i j a m y w ie ś P a l m i - r y , p rz e z k t ó r ą p r o w a d z iła o s ta tn ia ' d r o g a o f i a r t e r r o r u n ie m ie c k ie g o - w la t a c h 1940 — 1941. W s i e P a l m i r y i le ż ą c a w p o b liż u P o c ie c h a n a le ż ą o b o k W ó l k i W ę g l o w e j ( g m i n a M ł o c in y i S z w e d z k ic h G ó r (k o ł o W a w r z y - s z e w a ) do tych. m ie js c , k t ó re w a l c z ą c a W a r s z a w a la t w o j n y p r z y w y k ł a o k r e ś la ć s u m a r y c z n y m m ia n e m — P a l m i r ; ’ .
P o k ilk u k ilo m e t r o w e j d ro d z e p r z e z la s o t w ie r a się p r z e d n a m i o b s z e r n a p o la n a .
G r u p a r o b o t n ik ó w - i d w ie p r o t o k u - Ia n t k i P . C . K . p r a c u j ą -ro w ie lk im d o le , n o w o o tY .-a rty m g r o b ie z b io r o w y m . J e s ie n ią u b . ro k u , o t w a r t o ju ż t r z y ta k ie g r o b y , w c ią g u o s ta tn ic h trz e c h dn i, od c h w ili w z n o w ie n ia e k s h u m a c ji r o z k o p a n o c z w a r t ą z k o le i m o g iłę . P o z o s t a i o ich je s z c z e d w a d z ie śc ia .
W e k s h u m o w a n y m o b e c n ie g r o b ie , o z n a c z o n y m k o le jn ą o r ie n t a c y jn ą l i
t e r ą ./N” z n a jd o w a ły się z w ło k i 48 m ę ż c z y z n s p o s ró d g r u p y w y w i e z i o n y c h z P a w i a k a n a s t ra c e n ie w d n iu lT-.wr2ieś.nia.-J ^.4 & -r. - l S a - m ę ż c z y z n . . i.
2 ^ K ó t l i ; t r " ’( w y m e i i o i i 6 " w t e d y “in . m . p fW łfŚ ro je rin e g o w s p ó ł r e d a k t o r a „ R o b o t n ik a ” — I. M . B o r s k i e g o ) . B y ł a to e g z e k u c ja o d w e t o w a z a w y k r y c ie t a jn e j r a d io s t a c ji p r z y u l. L w o w s k i e j t r z y d n i p rz e d te m .
P o ś r ó d c ia ł e k s h u m o w a n y c h z te j m o g ił y u d a ło s ię z id e n t y f ik o w a ć D o b r o m i r a P ło s z a js k ie g o , B o l e s ła w a Ć w ila i A l e k s a n d r a K u ź n ia r k a . P r z y w ię k s z o ś c i z w ło k z n a le z io n o d r o b i a z g i, k t ó re p o z w o lą ro d z in o m o s o b , s t r a c o n y c h r a z e m z n im i, a d o t ą d n ie r o z p o z n a n y c h 1, n a id e n t y fik a c je . T a k n p.
e k s h u m o w a n o z w ło k i n ie u s t a lo n e g o n a z w i s k a k s ię d z a o m o n o g r a m ie „ Z .
Psslsdzeiiia ś Odezwy
WALKA x ALKOHOLIZMEM Z a r z ą d G łó w n y P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a w a lk i z a lk o h o liz m e m ..T r z e ź w o ś ć " o r g a n i
z u je d z iś , w n ia d z io ię o g o d z . 11 -e j. w s a li K lu b u L e k a rz y (u !. K o s m y k o w a 37) ze-
S .” n a c h u steczce. B u t o r t o p e d y c z n y ,, c zy p a s p r z e p u k lin o w y n a sz czą tk a c h c ia ł in n y c h ,.s tra c o n y c h w e w r z e ś n io -i w e j e g z e k u c ji.; : r o k u 194!) w P a h n i ' ra c h , s ą n ie ty lk o d o w o d a m i m o r d o - ■ w a n ia p r z e z N ie m c ó w k a le k i c h o ryc h na r ó w n i z m ło d y m i i z d r o w y m i, lecz t a k ż e p o z w o lą b y ć m o ż e w p r z y s z ło śc i ' n a u s ta le n ie n a z w is k c h w ilo w o n ie z n a n y c h .
A k c j a e k s h u m a c y jn a t r w a . R o b o t n ic y r o z k o p u ją n a s tę p n y z k o le i g r ó b m a s o w y , p ro t o k u ia n tk i 1P . C. K . do- k o n y w u ją s z c z e g ó ło w y c h o g lę d z in i r e w iz ji z w ło k , w g u m o w y c h r ę k a w i
cach , s z c z y p c a m i r o z r y w a j ą p r z e g n iłe m a t e r ia ły u b r a ń w p o s z u k iw a n iu p a p ie r ó w , c h a r a k t e r y s t y c z n y c h d r o b ia z g ó w c z y p a m ią t e k . Z n a j d u j ą im ien ne k w it y d e p o z y t o w e z w ię z ie n i a n a P a w i a k u , z n a jd u ją n ie m ie c k ie g a z e t y z 9, 12, 15 w r z e ś n ia . 1940 — dn i p o p r z e d z a ją c y c h w y w i e z i e n ie s t ra c o n y c h z w ię z ie n i a n a e g z e k u c ję . '
U d a j e m y się n a w y n io ś le js z y p a g ó r e k w p o b liż u - d r o g i. T o m ie jsc e , w
k tó ry m d o k o n a li N ie m c y je d n e j z n a j w ię k s z y c h p a lm ir s k ic h e g z e k u c ji.
D n ia 21 i 22, c z e r w c a 1940 od r a n a iio późnesro p o p o łu d n ia , co k ilk a m i
nut r o z b r z m ie w a ła ta m n o w a s a lw a p lu to n u e g z e k u c y jn e g o . P o ś r ó d k il
kuset w ię ź n ió w P a w ia k a z g in ę li w ó w c zas m . in. w ie lc y p r z y w ó d c y lu du w s i i m ia s t M a c ie j U a t a j i M ie c z y s ła w N ie d z ia łk o w s k i . W c ią g u k w ie tn ia n a s ta p i e k s h u m a c ja ró w n ie ż i tej m o g iły .
P o k ilk u g o d z in a c h w r a c a m y w ą s k ą i n ie w y g o d n ą , a ie m a lo w n ic z ą d r o g ą le ś n ą w k ie ru n k u s z o s y w a r s z a w s k ie j i n ie m o ż e m y się o p rz e ć re fle k s jo m , że w ie lu :z w ie z io n y c h tę d y n a s t r a cen ie w ię ź n ió w d o p ie ro w c h w ili, g d y s t a n ę li n ad w y k o p a n y m i p rz e z „ H i t le r ju g e n d ” ’ d o ła m i zd a ło so b ie m o ż e s p r a w ę , że b y ł a to ic h .d r o g a o s ta tn ia .
( b . )
Sni bezmięsne 1 bezciastkowe
Ministerstwie Aprowizacji
o b o w ią z u ją c y c h w dni be zm ię sn e,
| w z g lę d n ie bezcia.stkow e, jest ko n ie c z-
! na r;la pi ow a d z e n ia akcji.
\v7 toku k o n fe re n c ji zo sta ła z w ró -
! e o n a s p e c ja ln a u w a g a na k o n ie c z-
| n ość p rz e s tr z e g a n ia przez w sz y stk ie i z a k ła d y g a s tro n o m ic z n e w p r o w a d z o - j n e g o z a rz ą d z e n ie m M in iste rs tw a a p r o - i w iz a c ji i h an d lu o g r a n ic z o n e g o ja d ło -
; sp is u o r a z ro z w a ż a n a b y ła s p ra w a i z m n ie js ze n ia w o g ó le w sz y stk ic h
! p o r c ji d o n io w v c h , k tó re d o ty c h c z a s
; p o w s z e c h n ie w P o ls c e są zb y t du że ' i ra ż ą c o o d b ie g a ją od dań z a g r a n ic ą .
■ U s t a lo n o , że za g a d n ie n ie _ zin n iejsze- i nia d ań zo sta n ie p rz e p r a c o w a n e prze z C e n t r a lę z rz eszeń p rz e m y s łu g a s t r o - 1 n o m ic z n e g o
naraay w
W M in is te rs tw ie a p r o w iz a c ji i h a n d lu o d b y ła sie k o n fe r e n c ja z u d z ia łe m p rz e d s ta w ic ie li sfe r g o s p o d a r c z y c h w s p ra w ie o g ra n ic z e ń s p o ż y c ia m ię sa , w ę d lin i ciast. W k o n fe re n c ji w z ię li u d z ia ł p rz e d sta w ic ie le : C e n tra li z rz e s z e ń p r z e m y s łu g a s tro n o m ic z n e g o . Z rz e s z e n ia w a r s z a w s k ie g o p r z e m y s łu g a s t r o n o m ic z n e g o . C e c h u w a r-
\ s z a w s k ic h c u k ie rn ik ó w o r a z p o s z c z e -
! g ó ln y c h p rz e d s ię b io r s tw g a s tro n o m ic z - : n y c h .
i N a k o n fe r e n c ji z o s ta ły s z c z e g ó ło w o
| o m ó w io n e w p r o w a d z o n e o g ra n ic z e n ia
• s p o ż y c ia p r z y c z y m p o d k re ś lo n o , że i d a ls z a je d n o lita p o s ta w a p rz e d s ię
b io r s t w p r z e m y s łu g a s tro n o m ic z n e g o i w w a lc e z n a d u ż y c ia m i p rz e p isó w .
Go dzień niesie
O CIEPLENIE
W d n iu 50 b m . b y ł o w P o ls c e na o g ó ł p o g o d n ie p r z y s ła b y c h w ia t r a c h g łó w n ie z k ie r u n k ó w z a c h o d n ic h .
T e m p e r a tu r a o g o d z . 14 w y n o s iła o d p lu s 7 d o p lu s 17 st.
P r o g n o z a n a d z ie ń d z is ie js z y :
R a n o m ie js c a m i 'e k k i e m g iy , w c ią g u d n ia p o g o d a o z a c h m u rz e n iu u m ia r k o w a n y m , w ię k s z y m na p ó łn o c y k r a ju . Po n o c n y c h p r z y m r o z k a c h , w ię k s z e o c ie o is n ie , s ; a b e ,
j c h le b s itk o w y 2 2 zł za kg*, m ąka i p sze n n a 7 0 p ro c . (55 zł za ksr, m aka
1 ż y tn ia 9 0 p ro c . 2 5 zł za kg\ m aka
j s itk o w a 8 0 p ro c . 2 5 zł za kg1, m a k a -
j ron c ie m n v 8 0 zł za kg*, .kasza iecz-
| m ie n n a 3 0 zł zn kgf, i]frvczana 8 0 zł
1 za kg1, p e r ło w a 8 0 zł za kg\ m anna
! T 2 0 zł za ksr, o e c zak 4 3 zł za kg-, ę r r o c h 'Z K .1 -. 1... «-
G r o t zd/ic/Ł!
się na w u tju
P is a ł Ści IIU!
O ś w iV r i rzek<
p o p iu .j tor ió w ; ty c h r w pojr- O k a , Ili(‘ 1JS;
w in c j i.
g o cza*
n ik o g o
C o w . p : u p r a w i cm en ta
; ceder.
! Wyst
k i, g ili b it y c h n y c h t:
p.yolr - I m ień <1 i w n io s k i s k ie g o
| sk o ro i j co na\
jest ez C z lo - w e t na c za je r w a ć w
3 9 N a t nej W p*owsta d zia łk o społec?
Z d r o w ie. O b się prz p rz y jrr w ani :
M in r nictwe k o w y c stale i o g r ó d ! ło n o t.
47
W arszawa, 8.V.1977 r. nr 19 (1055) E X P R E S S W IE C Z O R N Y R O K XXI
N a r o d o w e m ie js c e p a m ię c i i p r z e s tr o g i, u t w o r z o n e w 1959 ro k u p r z e z w ła d z e N R D n a t e r e n a c h d a w n e g o o b o z u k o n c e n tr a c y j n e g o w R a v e n s b r iic k , w y d a j e się b y ć e n c y k lo p e d i ą w ie d z y o c i e r p i e n i a c h 132 t y s ię c y k o b ie t, d z ie w c z ą t i d z ie c i z 23 k r a j ó w i o ś m i e r c i 92 t y s ię c y s p o ś ró d n ic h . H o łd , o d d a w a n y u m ę c z o n y m w ty m o b o z ie , p o d k r e ś l a z a r ó w n o m a j e - j s ta t y c z n y p o m n ik , j a k te ż t a b l i - j c ę p a m i ą tk o w e i w y s t a w y w o b o - ' z o w y m m u z e u m .
D z ie je R a v e n s b r u c k z a w i e r a ją j e d n a k ro z d z ia ły , o k t ó r y c h do n i e d a w n ą n ie s ły s z e li h i s t o r y c y t , O ty m , ż e n i e w s z y s tk o je s z c z e , 1 co z w ią z a n e j e s t z m a r t y r o l o g ią
w i ę ź n ia r e k , z o s ta ło o d k r y t e 1 u - d o k u m e n t o w a n e , p r z e k o n a ł się n p . m ie s z k a n ie c M a g d e b u r g a H e r b e r t W o lh f a r t p o d c z a s t u r y s t y c z n e g o w y ja z d u d o n a s z e g o k r a j u . P o z w ie d z e n iu S z c z e c in a , K o ł o b r z e g u i G d a ń s k a p o d r ó ż n y z a t r z y m a ł s ię w h o t e l u w G d y n i, g d z ie tłu m a c z k a p o w ie d z ia ła m u , iż p e w n a P o lk a c h c e z w r ó c ić się d o n ie g o j a k o w ł a ś n ie d o m ie s z k a ń c a M a g d e b u r g a .
— C zy m ó g łb y m i p a n p o w ie d z ie ć — z a p y ta ł a — co p o w o jn ie s ta ł o s ię z z a k ła d a m i „ P o l te ” w j w a s z y m m ie ś c ie ? A t a k ż e o p i
s a ć j a k w y g lą d a o b e c n ie z b io r o w a m o g iła w ię ź n ia r e k z R a v e n s - . b r u c k i B u c h e n w a l d u n a w a s z y m s ta d i o n ie „ N e u e W e lt” ?
Z a p y t a ł a o to p a n i w ś r e d n i m w ie k u , o s iw y c h w ło s a c h , k t ó r a p r z e d s t a w ił a s ię j a k o M a r i ą S p y r - la k , z d o m u P y te l.
Z B R O D N IA U K R Y T A W L E J A C H P O G R A N A T A C H
O d p o w ie d ź n a p i e r w s z e p y t a n i e w y d a w a ła s ię p r o s t a . H e r b e r t W o h lf a r t w ie d z ia ł, ż e z a k ła d y
„ P o i te ”, k t ó r e p o d c z a s d r u g ie j w o j n y ś w i a to w e j p r a c o w a ły d la p r z e m y s łu z b r o j e n io w e g o T rz e c ie j R z e s z y , z o s ta ł y u p a ń s tw o w i o n e 1 s ą c z ę ś c ią k o m b in a t u im . K a r o la M a r k s a . D r u g i e n a to m i a s t p y t a n ie w y d a ł o s ię z a g a d k o w e — a n i_
o n , a n i t e ż s ą s ie d z i 1 z n a jo m i n ie s ły s z e li o z b io r o w e j m o g ile n a s ta d i o n ie „ N o w y Ś w i a t ”, b o t a k t łu m a c z y s ię „ N e u e W e lt” .
W te d y p r z e m ó w i ła p a n i M a ria , a z a j e j z g o d ą t u r y s t a z a n o to w a ł n i e k t ó r e f r a g m e n t y w s p o m n ie ń 1 p r z e k a z a ł j e r e d a k c j i lo k a ln e g o d z ie n n i k a w M a g d e b u r g u .
P a n n a P y t e l p r a c o w a ła w G d y n i j u ż p r z e d w o j n ą . P o z a ję c iu p o r tu p r z e z h itl e r o w c ó w 1 p r z e m ia n o w a n i u g o n a „ G o t e n h a f e n ”, w o js k o w a a d m i n i s t r a c j a z a tr z y m a ła j e d n a k c z ę ś ć p o ls k ic h d o - k e r ó w d o c b ś łu g i s t a t k ó w n ie m ie -" '
W iesław Danielak
NIEZNANA KARTA PIEKŁA KOBIET
KORESPONDENCJA Z BERLINA
p o d p o r z ą d k o w a n a b y ł a . k o m e n - d a n t u r z e _ n i f i R a v e n s b r u c k , a le B u c h e n w a l d u .
P i ę ć t y si ęę x _ J ? o l e k , R o s j a n e k , J u g o s ło w ia n e k , F r a n c u z e k i o b y w a t e l e k i n n y c h p a ń s t w w k w i e t n iu 1945 r o k u z u t ę s k n i e n ie m w s ł u c h iw a ł o s ię w k a n o n a d y , d o c h o d z ą c e d o M a g d e b u r g a z a r ó w n o z e w s c h o d u , j a k i z a c h o d u . Im b liż s z e w y d a w a ło s ię j e d n a k w y z w o le n ie , t y m o k r u t n i e j s i b y li n a d z o r c y . O s t a t n i e j n o c y , z 12 n a 13 k w i e t n ią _ ł 9 4 5 r o k u ^ p i ja n i , s e s m a n L -b ili w i ę ź n ia r k i p r z e z c a - ł ą _ n o c . O p i ą t e j n a d r a n e m r o z p o c z ę to f o r m o w a n i e k o lu m n , b y e w a k u o w a ć s ię w k i e r u n k u R a - v e n s b r i ic k . P o p r z e m a s z e r o w a n i u p r z e z r u i n y m ia s ta i z a m i n o w a n y m o s t n a Ł a b i e w i ę ź n ia r k i s k ie r o w a n o n a s ta d i o n „ N e u e W e lt ” , r z e k o m o c e le m o d p o c z y n k u . S t r a ż n ic y o d s u n ę li s ię w t e d y o d k o b ie t, z g r o m a d z o n y c h n a p la c u , p r z y l e g a ją c y m d o j e z i o r a 1 o t o c z o n y m r o w a m i.
N a g le w p o w i e tr z u r o z le g ło s ię p o t w o r n e w y c ie 1 w c h w i lę p ó ź n i e j n a t y s ią c e k o b i e t s p a d ły s e t - Ki p o c is jc ó w _ t_ m o ź d z ie r z y 1 d z ia ł.
M o r d e r c z e o s tr z e liw a ń ? e t r w a ł o d z ie s ię ć m in u t , g r a n a t y t r a f i ł y n a w e t w w ó z i c h o ry m i. W ie le k o b i e t z g in ę ło n a m ie j s c u , w is ie b y ło r a n n y c h . W ie le t e ż z a s t r z e g l i s tr a ż n ic y . C ia ła p o m o r d o w a n y c h w r z u c a n o d o l e j ó w p o b o m b a c h .
Ciwiwii i s/tr/fcUZKiiai, <a isień.£Óie Ko
b i e t y — d o p r a c w b i u r a c h 1 m a g a z y n a c h . P a n i M a ria , p r ó c z /.a - j ę ć w s k ła d z i e le k ó w , m ia ł a d o d a tk o w e z a d a n ie , z le c o n e p r z e z p o lsk i r u c h o p o r u . C o p e w ie n c z a s w y j m o w a ła z n i e c z y n n e j s k r z y n k i p o c z to w e j m e l d u n k ’ , y^r.yur*- ne_ ta m 'p r ż e z k u r ie r ó w 1 p r z e - k a z y w a ł a j e k i e r o w n i c t w u w a l k i p o d z i e m n e j w m ie ś c ie . N i e s te ty , p o a r e s z to w a n iu j e d n e j z k u r i e r e k s p r a w a w y d a ł a się, a w r ę c e g e s ta p o w c ó w d o s ta ł a s ię i p a n i' M a r ia . P o t o r t u r a c h p o d c z a s ś le d z t w a . ^ 1943 r o k u z e s ła n o j ą d o R a y e n s b r iic k . a w n a s tę p n y m r o k u p r z e n ie s io n o d o z a k ła d ó w
„ P o l te ” w M a g d e b u r g u , g d z ie o b c in a ł a łusicTocT g r a n a t ó w . F i li a t a
E K S H U M A C JA P O L A TA C H P o s p o tk a n i u z m a g d e b u r s k im t u r y s t ą ta k ż e p a n i M a r i a S p y r la k z d e c y d o w a ła s ię p r z y p o m n i e ć o l o s a c h k o l e ż a n e k z o b o z u . W l i
ś c ie d o m ir W k i - ' ~ -
ja tc o p r z e w o d n ic z ą c e g o R a d y O c h r o n y P o m n ik ó w W a lk i i M ę c z e ń s t w a p r o s i ł a o z a in t e r e s o w a n i e s ię m ie js c e m , z w ią z a n y m .^ z m a r t y r o l o g ią P o le k .
D z ię k i s ta r a n io m s łu ż b y k o n s u l a r n e j a m b a s a d y P R L w B e r l i n i e u d a ło s ię d o tr z e ć d o w ła d z '"l-r l t ’o w y r h i t ” " '' V.r M a g d e b u r g u , g d z ie u z y s k a n o p o tw i e r d z e n ie r e l a c j i b y ł e j w i ę ź n i a r k i , c u d e m o c a la łe ) p o d c z a s tra g ic z n e g o " b o m B a r^ Ó w a n ia.
f . O f i a r y z b r o d n i, o d s z u k a n e p o l a t a c h , z o s ta ły e k s h u m o w a n e z l e j ó w p o p o c is k a c h i p o g r z e b a n e z n a le ż n y m im s z a c u n k ie m . W ś ró d z a m o r d o w a n y c h , j a k u s t a liła p r o k u r a t u r a w M a g d e b u r g u , _ z n a jd o w a ło się a ż d w a d z ie ś c ia _£fięć P o le k , u ś m i e r c o n y c h g r a n a
t a m i n ie m i e c k i e j a r t y l e r i i . W ła d z e i s p o łe c z e ń s tw o m ia s ta 1 o k r ę g u M a g d e b u r g z a p e w n iły , że vv d a ls z y m c ią g u b ę d ą d ą ż y ć d o u s t a l e n i a w s z e lk ic h sz c z e g ó łó w z b ro d n i n a s ta d i o n ie „ N e u e W e lt”
i z a tr o s z c z ą s ię o g r o b y o f ia r te j z J-ro d n i.
W t e n s p o s ó b , d z ię k i ł a ń c u c h o w i p r z y p a d k ó w , d o d z ie jó w
„ p ie k ł a k o b i e t ” , j a k i m b y ł o b ó z I ? i v e n s b r u c k , d o p i s a n o j e s z c z e j e - d .ią k a r t ę . W t y m d z ie le m a s w ó j u iz ia ł i p a n i M a r i a z G d y n i i j e j o b o z o w a k o le ż a n k a Z o f ia M a r u s a r z z Z a k o p a n e g o , s i o s t r a z n a n e - g i n a r c i a r z a , k t ó r a p o d c z a s o s t r z e l i w a n i a u k r y ł a s ię w z a r o - ś i i c h , p o te m o b s e r w o w a ł a o d - n a r s z k o l u m n i w r z u c a n ie c ia ł d o le jó w , a p o o d e jś c i u k o lu m n y s z c z ę ś liw ie z b ie g ła . P o w y z w o le n i u o p o w ie d z ia ła p a n i M a r i i o t; m w s z y s tk i m . M a t e ż s w ó j u i z i a ł w te j s p r a w i e i ó w t u r y - j s t a z M a g d e b u r g a , k t ó r y n ie p o z o s ta ł o b o j ę t n y n a r e l a c j ę p a n i I \;a rii.
K o n s u l a t P R L w B e r lin ie , po p o t w i e r d z e n iu i n f o r m a c j i b y ły c h
•w ię ź n ia r e k , s t a r a s ię o b e c n ie o"^k o d p o w i e d n ie u p a m i ę t n i e n i e i n ie js c a z b r o d n i i g r o b ó w p o ls k ic h w ię ź n ia r e k .
D o to m ó w m a r t y r o l o g ii P o le k v R a v e n s b r i i c k i w T r z e c ie j R z e - s: y d o p i s a n a z o s ta ła je s z c z e j e d - n i w s t r z ą s a j ą c a k a r t a .
(IN T E R P R E S S )
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
