Recenzenci
prof. dr hab. Roman Lewicki dr hab. Jolanta Lubocha-Kruglik, prof. UŚ
Redaktor Wydawnictwa Justyna Widzicka Projekt okładki i stron tytułowych
Paweł Wyborski Skład i łamanie Marek Smoliński
Publikacja sfinansowana ze środków VI Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Słowo z perspektywy językoznawcy i tłumacza”
oraz z działalności statutowej Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Gdańskiego
© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
ISBN 978–83–7865–597–8 Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81–824 Sopot
tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e ‑mail: wydawnictwo@ug.edu.pl
www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
SPIS TREŚCI
Od redaktorek . . . 9 Wprowadzenie . . . . 11
CZĘŚĆ I
FRAZEOLOGIA I FRAZEOGRAFIA – ZAGADNIENIA OGÓLNE Katarzyna Kłosińska
Czy jeszcze istnieje norma frazeologiczna? . . . . 17 Żanna Sładkiewicz
Фразеологические трансформации в коммуникативно -прагматическом ракурсе (на примере единиц, эксплицирующих сему
„нужного/ненужного”) . . . . 27 Wojciech Chlebda
Czy mikroteksty mogą być obiektami frazeografii (przekładowej)?. . . 40 Andrzej Charciarek
Korpus równoległy InterCorp w leksykografii przekładowej
polsko ‑rosyjskiej . . . . 54 Łukasz Grabowski
Kilka słów o formuliczności z różnych perspektyw językoznawczych . . 67
CZĘŚĆ II
FRAZEOLOGIA I FRAZEOGRAFIA – INTERPRETACJE JĘZYKOZNAWCZE
Maria Mocarz ‑Kleindienst
Z ekranu do słownika – o frazeologizmach filmowych we współczesnym języku rosyjskim . . . . 79 Krzysztof Skibski
Ślad frazeologiczny w poezji współczesnej . . . . 88
Spis treści 6
Ирина И. Бакланова
Фразеология публицистического текста как источник сведений
об образе его автора . . . . 97 Gabriela Dudek -Waligóra
Frazemy w dyskursie politycznym (na przykładzie wystąpień
Władimira Putina i Dmitrija Miedwiediewa) . . . . 104 Zoja Nowożenowa
Ушел в астрал и не вернулся… Эзотерические фразеологизмы.
Замечания к наблюдениям . . . . 114 Beata Jędrzejczak
Związki frazeologiczne jako tworzywo sloganów reklamujących
polskie marki terytorialne . . . . 126 Olena Yegorova
О фразеологических единицах, отражающих идеи успеха
и позитивного мышления . . . . 137 Mirosław Trybisz
Określanie stopnia skostnienia wyrażeń przymiotnikowych
w świetle przekładu automatycznego . . . . 146 Исаму Ямада
Семантическая структура фразеосинтаксических схем
с опорным компонентом в виде частицы в русском языке . . . . 157 Magdalena Grupa
Frazeologiczne kalki i półkalki w mowie przedstawicieli średniego
pokolenia staroobrzędowców regionu suwalsko -augustowskiego . . . 165 Юлия В. Николаева
Из истории испанской паремиографии XIV–XVI веков . . . . . 173 Jakub Olas
Dlaczego warto gromadzić antyprzysłowia? O wyzwaniach
i szansach związanych z innowacjami paremicznymi . . . . 182
Spis treści 7
CZĘŚĆ III
FRAZEOLOGIA – INTERPRETACJE PRZEKŁADOWE I GLOTTODYDAKTYCZNE
Grzegorz Szpila
Frazeologia Doroty Masłowskiej w rosyjskim przekładzie
Wojny polsko ‑ruskiej pod flagą biało ‑czerwoną . . . . 193 Тatiana Kananowicz
Игры Виктора Пелевина: проблемы перевода . . . . 209 Ольга И. Валентинова
О семантической асимметрии „библейских фразеологизмов”
и их прообразов . . . . 220 Стефка Георгиева
Роль фразеологизмов при создании образов в произведениях
Льва Н. Толстого и вопросы их перевода на болгарский язык . . . 232 Марина Радченко
Особенности перевода русских фразеологических единиц на хорватский язык (на материале романа Бориса Акунина
Азазель) . . . . 239 Joanna Studzińska
Kategoria śladu frazeologicznego w analizie przekładów
hiszpańskiej poezji współczesnej . . . . 247 Regina Wyżkiewicz-Maksimow
Frazeologia kontrmówienia jako problem translatoryczny. . . . 256 Wanda Stec
Kolokacje prawne jako źródło problemów tłumaczeniowych (na przykładzie polskich i rosyjskich tekstów paralelnych z zakresu
prawa karnego procesowego) . . . . 266 Daniel Borysowski
Napisy na warsztacie. Dwutekstowe pary przekładowe
w Podręcznym idiomatykonie polsko‑rosyjskim . . . . 275
Spis treści 8
Mieczysław Nasiadka
Związki frazeologiczne w tłumaczeniu ustnym i automatycznym
(maszynowym) . . . . 285 Alicja Pstyga
Frazeologia – strefa nieprzekładu w przestrzeni międzytekstowej?
Na podstawie dwutekstów prasowych . . . . 296 Aleksandra Klimkiewicz
Методический потенциал фразеологии: трудности преподавания
и способы их преодоления . . . . 308
OD REDAKTOREK
Niniejszy (siódmy) tom monograficzny z serii Słowo z perspektywy języ‑
koznawcy i tłumacza jest pokłosiem konferencji „Frazeologia z perspek‑
tywy językoznawcy i tłumacza”, zorganizowanej w dniach 20–21 paździer‑
nika 2016 roku przez Katedrę Językoznawstwa i Translatoryki Instytutu Rusycystyki i Studiów Wschodnich oraz Oddział Gdański Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego pod patronatem Sekcji Frazeologicznej Komi‑
tetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk. Składające się nań opracowania koncentrują się więc na zagadnieniach szeroko rozumianej frazeologii. Frazeo- logizmy stanowią bowiem szczególnego rodzaju nieciągłe jednostki języka o skonwencjonalizowanych relacjach między formą a znaczeniem, a ich natura, rola w komunikacji i funkcje budzą nieodmiennie ożywione spory. Fakt ten uzasadnia również różnorodność podejmowanych problemów szczegółowych, co w zasadniczym kształcie zostało zachowane w prezentowanej publikacji.
Niestety, nie wszyscy referenci przygotowali swoje referaty do druku. Doko‑
nany przez redaktorki tomu wybór artykułów, ich układ i podział na trzy części (I. Frazeologia i frazeografia – zagadnienia ogólne; II. Frazeologia i frazeografia – interpretacje językoznawcze; III. Frazeologia – interpretacje przekładowe i glottodydaktyczne) nie jest zatem odwzorowaniem programu konferencji, zaś kolejność publikowanych materiałów w obrębie każdej części nie jest przypadkowa, ale logicznie uporządkowana.
W tym miejscu pragniemy podziękować Recenzentom tomu, prof. dr. hab. Roma‑
nowi Lewickiemu oraz prof. UŚ dr hab. Jolancie Lubosze -Kruglik, których wni‑
kliwe recenzje i uwagi kierowane do każdego z Autorów przyczyniły się do osta‑
tecznej formy tekstów.
Wyrazy wdzięczności kierujemy pod adresem przewodniczącego Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk, prof. dr. hab. Wojciecha Chlebdy, oraz przewodniczącej Sekcji Frazeologicznej Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk, prof. dr hab. Anny Pajdzińskiej, za zaszczyt, jakim było dla nas objęcie tej konferencji patronatem.
Alicja Pstyga
Tatiana Kananowicz
Magdalena Buchowska
WPROWADZENIE
Decyzję organizatorów cyklicznej gdańskiej konferencji „Słowo z perspek‑
tywy językoznawcy i tłumacza”, by kolejną, siódmą już, jej edycję poświę‑
cić frazeologii, przyjąłem z niekłamaną satysfakcją. Jest kilka powodów tego zadowolenia.
Pierwszym jest przekonanie, że chociaż za frazeologią – i w jej wymiarze czysto teoretycznym, i w rozumieniu materialnym, obejmującym samą sub‑
stancję języka – stoi już cała biblioteka wielojęzycznej literatury, jest frazeo‑
logia fenomenem tak złożonym, tak wieloaspektowym, że wręcz domaga się wciąż nowych podejść, ujęć, paradygmatów i technik badawczych, których zastosowanie otwiera zresztą nowe aspekty frazeologii i nowe perspektywy jej ujmowania. „Wielonurtowość współczesnych badań frazeologicznych”, o której pisała w swoim czasie Anna Pajdzińska, jest faktem; obejmuje ona – dla przykładu – szeroki nurt analiz systemowojęzykowych, formalnych, z coraz silniej zaznaczającą swoją obecność gramatyką frazeologii (np. jej składnią wewnętrzną i zewnętrzną czy relacją frazeotwórstwa do słowotwórstwa); rów‑
nie szeroki jest nurt analiz tekstowych, postrzegających frazeologię językową nie tylko jako składnik tekstów różnych gatunków i stylów, ale i jako czynnik tekstotwórczy i gatunkotwórczy; stąd niedaleko do funkcjonowania frazeologii w dyskursach, zwłaszcza w dyskursach najnowszej warstwy naszej przestrzeni komunikacyjnej o silnym nacechowaniu ideologicznym czy politycznym. Od lat widoczne miejsce zajmuje frazeologia w etnolingwistycznym nurcie polskiego językoznawstwa, gdzie traktuje się ją jako czynnik budowania językowych obrazów świata tych czy innych wspólnot językowo-kulturowych i – w rezulta‑
cie – jako istotny czynnik rekonstruowania tych obrazów, a więc i poznawania
„światów za słowami”, by użyć określenia Ryszarda Tokarskiego; stąd z kolei niedaleka droga do kognitywnych ujęć frazeologii z jednej strony i podejść psychologicznych czy psycholingwistycznych – z drugiej. Wreszcie (choć lista nurtów jest daleka od wyczerpania) jest frazeologia (i jej nieodrodna siostra pare‑
miologia) obiektem zainteresowania leksykografii (frazeografii, paremiografii) jednojęzycznej i przekładowej, co pozwoliło się narodzić całej wysoce złożonej specjalizacji badawczej. To, że gdańska konferencja (i wieńcząca ją kolejna pub‑
likacja z serii Słowo z perspektywy językoznawcy i tłumacza) aktywnie włącza się
w te nurty badawcze, jest dla frazeologa pierwszym powodem do satysfakcji.
Wprowadzenie 12
Drugim jest fakt, że frazeologia została przez organizatorów gdańskiej konferencji wpisana w kontekst międzykulturowy, międzyjęzykowy, prze‑
kładoznawczy i przekładowy. Jakkolwiek istotne są analizy intrakulturowe i wewnątrzjęzykowe, obejmujące wymiar tylko jednego języka, frazeologia ujawnia swe bogactwo dopiero w zestawieniach wykraczających poza granice kultur i języków, co więcej – są takie aspekty frazeologii, które uwidoczniają się tylko przy konfrontacji międzykulturowej i międzyjęzykowej. Ma ta konfronta‑
cja dwojaki co najmniej wymiar: teoretyczny i aplikatywny. Teoretyczny z racji umożliwiania wglądu w głębsze warstwy systemów językowych i mechanizmów ich zakotwiczania w mentalnościach zbiorowych bliskich i dalekich wspólnot kulturowo-językowych (z perspektywą ustalania frazeotykonów i paremiotyko‑
nów uniwersalnych obok kulturowo niepowtarzalnych). Wymiar aplikatywny obejmuje co najmniej trzy obszary: pole technik przekładu, pole ekwiwalen‑
cji w słownikach przekładowych, pole dydaktyki nauczania języków obcych.
Wymiary te w sposób bezpośredni podjęła opolska konferencja „Frazeologia a przekład” (zwieńczona w 2014 roku tomem Frazeologia a przekład), tym większa satysfakcja organizatorów spotkania opolskiego z przejęcia przez gdań‑
szczan tej frazeologiczno-przekładowej pałeczki.
Trzecim powodem do radości jest fakt, że konferencja „Frazeologia z per‑
spektywy językoznawcy i tłumacza” skupiła tak wielu badaczy średniego, młodego i najmłodszego pokolenia filologów. Dla pokolenia, które powoli podsumowuje już swój wkład do badań frazeologicznych, świadomość ist‑
nienia tak szerokiej fali aktywnych, pełnych pomysłów i inicjatyw następców przynosi uspokojenie i rodzi nadzieję, że frazeologia teoretyczna pozostanie jedną z najbardziej prężnych i dynamicznych subdyscyplin językoznawstwa.
To młodsze pokolenie frazeologów/przekładoznawców przywiozło do Gdańska pomysły świeże i nieograne, otwierając koncepcyjne i metodologiczne okna na nowe perspektywy badań frazeologicznych; to m.in. wpisanie frazeologii w badania korpusologiczne i, szerzej, komputerowe: w tryby przekładu auto‑
matycznego (maszynowego); to powiązanie frazeografii z analizą dwutekstów (tekstów paralelnych) i wielotekstów; to pogłębione spojrzenie na dyskursy opozycyjne wobec oficjalnych, wykorzystujące innowacje frazeologiczne i pare‑
miczne (antyprzysłowia, kontrmówienie) jako konstytutywny czynnik własnego funkcjonowania w polskiej wspólnocie kulturowo-językowej… Merytoryczny poziom tych wystąpień każe z nadzieją oczekiwać i z uwagą obserwować kolejne publikacje ich autorów, bo to oni poprowadzą rodzimą frazeologię w nowe obszary doświadczeń.
Chociaż referenci zagraniczni stanowili na gdańskiej konferencji mniejszość,
ich obecność była ważna – i dla nich samych, i dla frazeologów polskich, obie
Wprowadzenie 13
przeglądać się w sobie nawzajem, konfrontując swoje bazy materiałowe i tech‑
niki badawcze, poznając nie tylko pomysły i koncepcje, ale i tradycje badawcze, z których się te koncepcje wywodzą, nawiązując kontakty i otwierając perspek‑
tywy dalszej współpracy; temu w końcu konferencje przede wszystkim służą.
Szósta z gdańskich konferencji, zwołana pod hasłem „Frazeologia z per‑
spektywy językoznawcy i tłumacza”, została objęta patronatem Sekcji Frazeo‑
logicznej Komitetu Językoznawstwa PAN. Uczestnicząc w tej konferencji jako referent, ale i obserwując ją jako przedstawiciel Komitetu Językoznawstwa, opuszczałem Gdańsk z przekonaniem, że spotkanie to spełniło nadzieje, jakie z nim w Komitecie wiązaliśmy, a potwierdzeniem tego spełnienia jest prezento‑
wany dzisiaj Czytelnikowi tom. Pełnym zaangażowania, prężnym organizatorom gdańskiej konferencji szczerze dziękuję za stworzenie wszystkim referentom w gościnnych murach Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Gdańskiego warunków sprzyjających wolnej dyskusji i nawiązywaniu koleżeńskich więzi, a jako badacz frazeologii i frazeograf przekładowy jestem po ludzku wdzięczny, że w tym inspirującym spotkaniu mogłem osobiście uczestniczyć.
Wojciech Chlebda
przewodniczący Komitetu Językoznawstwa PAN
CZĘŚĆ I
FRAZEOLOGIA I FRAZEOGRAFIA –
ZAGADNIENIA OGÓLNE
CZY JESZCZE ISTNIEJE NORMA FRAZEOLOGICZNA?
Katarzyna Kłosińska Uniwersytet Warszawski
O innowacjach frazeologicznych pisze się niemal od początku normaty‑
wistyki, w sposób zaś usystematyzowany – od czasów pracy Stanisława Bąby Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny [1989]. Jak wiadomo, te innowacje, które nie powstały jako zamierzone (np. w celu perswazyjnym [Majkowska 1988]), oceniane są na ogół jako odstępstwa od normy językowej, choć nierzadko (jak się później okazuje) prowadzą do powstania nowych jedno‑
stek (por. wywinąć się od czegoś psim swędem ‘w sposób nieoczekiwany uniknąć czegoś złego’, zbyć kogoś psim swędem ‘łatwo pozbyć się kogoś, okazując mu niezadowolenie’ → psim swędem ‘w sposób nieoczekiwanie pomyślny’;
por. Lepszy łut szczęścia niż funt rozumu → łut szczęścia) [Kłosińska 2016].
Frazeologia jest względnie stabilnym obszarem języka, przy czym należy położyć nacisk na określenie względnie – tak jak zmienia się język, tak samo zmienia się frazeologia, zarówno pod względem zasobu (jedne jednostki znikają, inne się pojawiają), jak i kształtu – formalnego (stałe wyrażenia, zwroty i frazy zmieniają swą postać) oraz semantycznego (frazeologizmy zmieniają swe znacze‑
nie). Dla rozważań o normie frazeologicznej istotny jest ten drugi aspekt – zmiana formy i znaczenia jednostek. Najbardziej tradycyjnie postrzega się takie zmiany (jak to już zostało powiedziane) w kategoriach normatywnych, zwykle traktując je jako błędy językowe. W takim ujęciu normę frazeologiczną stanowi zasób tych jednostek, które są skodyfikowane. I tu już pojawia się problem: przez kogo i jak skodyfikowane? Jak wiadomo, kodyfikacja jest następstwem normalizacji, zapi‑
sem normy językowej tworzonej przez społeczeństwo, a w szczególności przez elity kulturalne, na co wyraźnie wskazuje definicja normy językowej:
zbiór tych elementów systemu językowego, a więc zasób wyrazów, ich form i połączeń oraz inwentarz sposobów tworzenia, łączenia, wymawiania i zapisy‑
wania wszelkich środków językowych, które są w pewnym okresie uznane przez
jakąś społeczność (najczęściej przez całe społeczeństwo, a przede wszystkim
przez jego warstwy wykształcone) za wzorcowe, poprawne albo co najmniej
dopuszczalne [Markowski (red.) 1999: 1701].
Katarzyna Kłosińska 18
Wszystkie znane nam definicje normy językowej, łącznie z tą, która jest uznawana za kanoniczną (por. powyżej), powstawały w czasach przedcyfro‑
wych, zwanych kulturą książki, w logosferze [Skudrzyk 2005], której „miesz‑
kańców” cechowały (cechują?) linearność i koherencja myślenia, polegające m.in. na tym, że za istotny czynnik spajający kulturę uznaje się ciągłość prze‑
kazu. Czasy obecne określane są jako kultura hipertekstu lub kultura wtórnie oralna [Skudrzyk 2005], a przestrzeń, w której żyjemy – jako ikonosfera: obraz dominuje tu nad słowem (lub co najmniej współdziała z nim na równych pra‑
wach). Różnicę między logosferą a ikonosferą można sprowadzić do pięciu opozycji, które z konieczności zostaną tu przedstawione w sposób hasłowy
1: 1. logosfera to kultura książki – ikonosfera to kultura hipertekstu,
2. w logosferze dominuje piśmienność – w ikonosferze dominuje wtórna oralność,
3. w logosferze podstawowym nośnikiem przekazu jest słowo – w ikonosferze jest nim obraz,
4. odbiór treści „mieszkańców” logosfery odbywa się w sposób linearny i kohe‑
rentny – w wypadku „mieszkańców” ikonosfery odbywa się on w sposób fragmentaryczny i przypadkowy,
5. w logosferze istotną rolę odgrywa ciągłość przekazu kulturowego – działania komunikacyjne ikonosfery nastawione są na „tu i teraz”.
Istotne dla naszych rozważań będzie to, że prostota mechanizmów odbior‑
czych spowodowana obcowaniem z hipertekstem oraz związana z nią frag‑
mentaryczność i przypadkowość myślenia wywołują w społeczeństwie dążenie do homeostazy:
społeczność oralna żyje w swojej teraźniejszości, zachowując równowagę albo homeostazę przez pozbywanie się wspomnień, które przestały mieć znaczenie dla teraźniejszości [Ong 2011: 89].
W takim świecie, w kulturze wtórnie oralnej – w świecie skupionym na „tu i teraz”, w świecie, w którym przeszłość nie jest ważna dla teraźniej‑
szości – zjawiska (czy byty) nieodzowne dla istnienia normy językowej, takie jak: społeczeństwo, elity kulturalne, poczucie stabilności języka, dążenie do tej stabilności, tradycja językowa, przestają być relewantne. O ile można jeszcze uznać istnienie wspólnoty komunikacyjnej tworzonej przez ogół społeczeństwa, o tyle status tzw. elit kulturalnych (czy – jak określano je dawniej – inteligen‑
cji humanistycznej) od dawna jest podawany w wątpliwość [Rudnicka 2007;
Markowski (red.) 2012].
Czy jeszcze istnieje norma frazeologiczna? 19
Obecna rzeczywistość komunikacyjna jest o wiele bardziej złożona niż w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku, kiedy to powstawała koncepcja normy językowej. Mamy dziś bowiem do czynienia z sytuacją, w której wszyscy nadawcy są w równy sposób uprawnieni do tworzenia i rozpo‑
wszechniania tekstów (także artystycznych), w której zacierają się granice między prywatnością a oficjalnością, między użytkowością a artystycznością oraz między „nadawczością” a „odbiorczością” – a więc te, które w tradycyj‑
nym modelu komunikacji wyznaczały miejsce i status nadawców i odbior‑
ców – nie jest ona więc przewidywalna i stała, lecz zmienna, emergentna [por. Skudrzyk 2005: 18]:
Dziś każde zachowanie społeczne […] może iść „w poprzek” ustalonych norm, reguł, zasad. Członkom współczesnego, nowoczesnego społeczeństwa nieustan‑
nie przychodzi się mierzyć z nowymi sytuacjami, ponieważ stare układy podle‑
gają rozchwianiu, a siła organizacji maleje na korzyść zachowań niestandardo‑
wych, indywidualnie interpretowanych [Skudrzyk 2005: 20].
Zachowań językowych (np. przekształceń frazeologicznych), które w logo‑
sferze mogły uchodzić za dewiacyjne, a przez to prawie jednoznacznie dały się klasyfikować w opozycji zero -jedynkowej (błąd – niebłąd), dzięki czemu można było wyznaczać granice normy językowej (np. frazeologicznej) i ją kodyfiko‑
wać, obecnie nie da się traktować w taki sposób. Dzieje się tak z kilku powodów, które – jak sądzę – można sprowadzić do czterech zjawisk:
1. polifunkcyjność komunikacyjna, rola neoplemion, otwartość hipertekstu;
2. nastawienie na „tu i teraz”, homeostaza, apanchroniczność;
3. ludyczność i przypadkowość jako ważne kategorie organizujące zachowania językowe;
4. myślenie w kategoriach siatki frazeologicznej.
Polifunkcyjność komunikacyjna polega na tym, że każdy w równym stopniu może być nie tylko odbiorcą, lecz także nadawcą tekstów o szerokim zasięgu, oraz że role te wciąż się zmieniają. Przynosi to różne skutki, m.in. ten, że bardzo płynna staje się granica między oficjalnością a prywatnością
2, a także ten, że zatraca się poczucie autorytetu kulturowego – teksty tworzone przez osoby
2
