"Verantwortung und Gehorsam", Innsbruck 1978 : [recenzja]

Alojzy Marcol

"Verantwortung und Gehorsam",

Innsbruck 1978 : [recenzja]

Studia Theologica Varsaviensia 17/2, 300-303

300

Verantw ortung und Gehorsam, Innsbruck 1978, Tyrolia'

-Verlag, ss. 155.

Problem atykę posłuszeństw a należy dziś zaliczyć do szczególnie w aż­ nych k w estii w dziedzinie m oralności chrześcijańskiej. Tzw. ślepe po­ słuszeństw o nie uchodzi za chrześcijański ideał. Z drugiej strony uza­ sadnione skądinąd dążenia w spółczesnych ludzi do dojrzałych postaw przeradzają się chw ilam i w apologię niczym nie skrępowanej sam owoli. Jednocześnie nie brakuje też takich, którzy w ucieczce pod kuratelę cudzej w oli szukają zrzucenia z siebie w szelkiej odpowiedzialności. Nad relacją, jaka zachodzi m iędzy posłuszeństw em a odpowiedzialnością, zastąnawiają się pracow nicy instytutu teologii moralnej przy uniw er­ sytecie w iedeńskim — prof. K. H ö r m a n n , A. L a u n i G. V i r t — w szeregu rozpraw ześrodkowanych w okół tem atyki posłuszeństwa.

G. V i r t poddaje gruntownej analizie pojęcie posłuszeństw a u św. Augustyna, który jak żaden z OO. Kościoła w płynął na rozwój życia duchowego na Zachodzie. A ugustyn uważa posłuszeństw o za fundam en­ talną wartość, która otwiera perspektyw ę osiągnięcia szczytów w ielkości etycznej przez człowieka. Jako punkt w yjścia służy autorowi księga Wyznań, w której św. A ugustyn zawarł najw ięcej osobistych w yp ow ie­ dzi. A ugustynow i utkw iło w pamięci, jak matka, która sama była w zo­ rem posłuszeństwa, jeszcze na łożu śm ierci chw aliła syna za posłuszeń­ stwo. Posłuszeństw o w zględem zw ierzchnictwa uważa za rzecz oczy­ wistą. Najczęściej jednak mówi. o posłuszeństw ie wobec Boga i głosu w ew nętrznego. W sw oim Ordo Monasterii reguluje k w estie posłuszeń­ stwa w kręgu przyjaciół, którzy żyją na sposób monastyczny. Jego zda­ niem posłuszeństwo jest istotną podporą życia m onastycznego. Dla bliż­ szego opisania posłuszeństw a św. Augustyn używa w ielu przym iotni­ ków (dwudziestu) i rzeczownikowych przy dawek (szesnaście). Opisy po­ słuszeństw a są zresztą konsekw encją braku wyraźnej jego definicji. Po zestawianiu elem entów opisowych posłuszeńs<twa autor artykułu próbuje dokonać system atyzacji głów nych rysów augustyńskiej m yśli o posłu­ szeństwie: jest ono matką w szystkich cnót; nie oznacza jednej z cnót, lecz stanow i podstaw ową decyzję, w której człow iek opowiada się po stronie Boga; wyraża czynne poddanie się stworzenia swem u Stwórcy, bo być posłusznym to tyle, co uznać, że Bóg jest najw yższym dobrem i sam zbawia człowieka. Cennym uzupełnieniem tych rozważań jest próba naszkicow ania ew olucji augustiańskiego pojęcia posłuszeństwa i jego wzrastającej personalizacji. W ydaje się jednak, że podkreślając znaczenie posłuszeństw a w zględem Boga, autor nie dość zabezpieczył po­ gląd św. A ugustyna przed opaczną interpretacją. Z faktu bowiem, że posłuszeństw o wobec Boga jest najw łaściw szą postawą człowieka, n ie­ koniecznie w ynika, że również w stosunkach m iędzyludzkich przed­ stawia ono najw ażniejszą cnotę. Niem niej przyczynek G. Virta, bogato zaopatrzony w odsyłacze do źródeł, stanow i kopalnię m ateriału na te­ m at posłuszeństw a u św. Augustyna.

Odmiennym aspektem problem atyki zajm uje się A. L a u n w rozpra­ w ie pt. A u to ry te t a posłuszeństwo. W pierwszej jej części autor kon­ centruje sw oje rozważania w okół pojęć „autorytet”, „w olność” i „po­ słuszeństw o”. Wskazuje na ich am biw alentny charakter i płynący stąd obowiązek głębszego w nikania w nie dla odróżnienia treści w łaściw ych od niew łaściw ych. U siłuje także podać rozmiary kryzysu autorytetu w K ościele oraz poza Kościołem , gdyż nie jest to problem tylko

kościel-ny. Zdaniem A. Launa przed katolicką teologią moralną stoją szcze­ gólnie dwa zadania. N ajpierw należy w płaszczyźnie egzegetyczno-dog- m atycznej na nowo uzasadnić rolę autorytetu w Kościele. N astępnie trzeba w yjaśnić, czym jest autorytet jako taki, a czym zw iązane z nim posłuszeństw o, w jakim stosunku do siebie pozostają autorytet i w o l­ ność oraz autorytet i zrozum ienie oczywistości, w reszcie w jakim sen- ' sie dojrzały chrześcijanin może i pow inien akceptować autorytet. P y­ tania te domagają się odpowiedzi nawet w ów czas, gdy założymy, że

autorytet w Kościele ma inne w łaściw ości niż autorytet w społeczności świeckiej.

Próbę w łasnej odpowiedzi na postawione pytania ujął autor w form ie dziesięciu tez, każdą z nich odpowiednio rozwijając.

1. Autorytet i posłuszeństw o są rzeczyw istościam i z natury swej per­ sonalnymi.

2. Każdy autorytet powinien posiadać sw oją legitym ację. 3. Sens autorytetu leży w płaszczyźnie dobra etycznego.

4. Nie istnieje zupełnie ślepe posłuszeństw o, które byłoby etycznie, dozwolone.

5. Dopuszczalne jest posłuszeństw o częściow o ślepe.

6. Bezgraniczne posłuszeństw o należy się sam em u Bogu.

7. A utorytet i w olność nie mają się do siebie odwrotnie proporcjo­ nalnie, ałe odnoszą się do siebie.

8. Zależnie od podstawy można w yróżnić odmienne typy autorytetów

i odpow iadające im prawidłowości.

9. A utorytetem sui generis jest autorytet ekspertów.

10. W łaściwą podstaw ą autorytetu jest Bóg; człowiek św iadcząc po­ słuszeństw o świadczy je ostatecznie Bogu.

Rozważania A. Launa w przeważającej części abstrakcyjno-filozoficz- ne mało zadowalają teologa. Jakby wychodząc tej trudności naprzeciw, autor, należący do Zgromadzenia Oblatów św. Franciszka Salezego, u si­ łuje w końcowej partii sw ojej rozprawy ukazać problem autorytetu i posłuszeństw a z pozycji praktyka, św. Franciszka Salezego. Próba ta powinna zainteresować zw łaszcza tych, którzy sądzą, że penetracja te ­ ologiczna problem atyki posłuszeństw a znajduje się w zastoju co n aj­ mniej od XVI w. (por. A. K. R u f , Kon fliktfeld Autorität, München 1974 s. 14). W oparciu o historyczny m ateriał i dużą znajomość swego mistrza duchowego autor sform ułował szereg konkretnych w skazań pod adresem duchow ości naszych czasów. U w agi te, w yrażone językiem św. Franciszka, stanow ią trafną diagnozę potrzeb duchowych dzisiejszego człowieka.

K olejną pozycją jest artykuł G. V i r t a nt. Epikia w aspekcie p s y ­ choanalitycznym, dotyczący pogranicza prawa i w olności w związku z posłuszeństwem . Od czasów A rystotelesa w m yśli europejskiej przez epikię rozumie się moment w olności w stosunku do ogólnie obow iązu­ jącego prawa ustanowionego przez człowieka. Żadne bowiem praw o­ daw stw o nie jest w stanie objsć w szystkich konkretnych sytuacji, tak aby litera prawa wyznaczała zawsze najw łaściw szą etyczną form ę dzia­ łania. Epikia stanow i zasadę interpretacyjną, która pozwala na om i­ nięcie prawa w konkretnym przypadku, gdy jego w ypełnienie byłoby nieetyczne lub w yjątkow o trudne, albo gdy można nie bez racji przy­ jąć, że w danych okolicznościach prawodawca nie chciałby zobow iązy­ w ać do zachowania prawa. Nie jest w ięc rodzajem sprytnego omijania prawa, lecz za A kw inatą można ją określić jako humanorum actuum su­ perior quaedam reguła (STh II—II q. 120 a. 2).

302

_[12]

Dla chrześcijańskiego sum ienia zasadniczym punktem oparcia jest „nowe praw o” m iłości Boga i bliźniego, które do tego stopnia powinno stać się w ew nętrzną w łasnością człowieka', żeby zaw ładnął nim Duch Jezusa. Z tej pozycji chrześcijanin zdolny jest do w ydaw ania ocen, czy konkretny postulat prawa służy celow i w szelkiego prawa, czy też jest w' stosunku do m ego przeszkodą. Epdlkia nie oznacza nigdy taniej redukcji postulatu zawartego w prawie, lecz domaga się w ięcej, niż określa prawne sum ienie. W odniesieniu do problem atyki posłuszeństwa epikia okazuje się aktem trudniejszego, bo pełniejszego posłuszeństwa, rozciągającego się także na domniem aną w olę przełożonego. Dlatego bynajm niej nie podważa posłuszeństwa, lecz w łaśn ie na jej tle ujawnia się, na ile posłuszeństw o jest dojrzałe. Niedojrzałe, a zwłaszcza ślepe posłuszeństwo — jak słusznie podkreśla autor — nie zna w yjątku od prawa i nakazu.

Ważny życiowo, a przy tym w ciąż aktualny aspekt problem atyki po­ słuszeństw a om awia K. H ö r m a n n , kierow nik katedry teologii m oral­ nej, w artykule pt. Czy posłu szeństwo zamiast odpowiedzialności? W szyscy zwierzchnicy są zainteresowani, aby podwładni w ykonyw ali ich polecenia m ożliw ie dokładnie. Posiadają też na ogół lepsze rozezna­ nie w całokształcie spraw danej dziedziny i raczej im niż podwładnym przypisuje się bardziej zobiektyw izow any osąd rzeczyw istości. Również chrześcijanin powinien okazywać posłuszeństw o należne władzy. Nie m oże jednak św iadczyć posłuszeństw a bezwarunkow ego, rezygnując z w łasnego osądzania etycznej wartości otrzym anych rozkazów. Uspra­ w iedliw ianie czynu w ydanym rozkazem obce jest etyce chrześcijańskiej, w m yśl której nikt n ie jest w olny od osobistej odpowiedzialności za spełniony czyn. N iekiedy byw ają w ydaw ane polecenia i rozkazy sprze­ czne z sum ieniem , np. zm uszające żołnierzy w czasie w ojny do rozstrze­ liw ania ludzi. Analogiczny charakter może m ieć nacisk na personel m e­ dyczny w celu określonych ingerencji w życie drugiego człowieka. W ięk­ szą w in ę ponoszą naturalnie rozkazodawcy, ale rów nież wykonujący rozkaz n ie może być uznany za w olnego od w iny, jeśli czyni to w brew sw em u sumieniu. Chociaż jest podwładnym , nie przestaje być czło­ w iekiem odpowiedzialnym za swoje czyny i dlatego nie może być bez­ osobowym narzędziem w ręku drugiego człowieka. Dla chrześcijanina istnieją granice, których nie w olno mu przekroczyć nawet pod silną presją zewnętrzną.

W ydaje się, że autorzy osiągnęli zam ierzony cel w yjaśniając sto­ sunek m iędzy posłuszeństw em a odpowiedzialnością. W ykazali zarów­ no teoretycznie jak i praktycznie, potrzebę posłuszeństwa w życiu m o­ ralnym , a jednocześnie konieczność w yznaczenia mu ściśle określo­ nych granic. Książka nie zawiera akcentów polem icznych, lecz jest po­

zytyw nym w ykładem m yśli katolickiej, w ielostronnie naświetlającym poruszoną problematyką. Pow inna zainteresow ać nie tylko m oralistów, ale także tych wszystkich, którym nieobcą jest głębsza refleksja nad m oralnością chrześcijańską.

A lo jzy Marcol

B ernhard H ä r i n g , Moralność jest dla ludzi. E tyka chrześ­

cijańskiego personalizmu (tł. H. -Bednarek), Warszawa 21978,

Pax, ss. 204.

Praca B. H ä r i n g a Moralność jest dla ludzi doczekała się w krótkim czasie dwóch wydań. W Poslowiu do drugiego w ydania wyjaśniono, że została ona poświęcona zagadnieniom chrześcijańskiego personalizm u i napisana w duchu posoborowej odnowy. Ta krótka inform acja zarów­ no wprowadza w istotną problem atykę książki jak i w skazuje na jej ideow y sens.

Problem postaw y K ościoła wobec zagadnień m oralnych jest przed­ m iotem stale rosnącego zainteresow ania ze strony szerokiej opinii pu­ blicznej, obejmującej w ierzących i niewierzących. Dla w yjaśnienia przyczyn tej popularności trzeba w spom nieć o sam ym personaliźm ie i jego chrześcijańskiej interpretacji. Od w ielu lat filozofow ie, socjologo­ w ie, psychiatrzy i literaci starają się dotrzeć do źródeł cierpień i kło­ potów dzisiejszego człowieka. Ich poszukiwania koncentrują się na zidentyfikow aniu czynników ograniczających czy wręcz burzących m o­ ralny rozwój osoby. Za podstaw ow y elem ent, decydujący o w artości osoby, uważa się kontakt i w spółżycie ze' w spólnotą innych osób. Współ­ czesna nauka o człowieku zdecydow anie opowiada się za koniecznością ścisłych w ięzów m iędzyosobowych. Tak ujęta osoba stanow i określony przez sw oją naturę porządek wartości. Praw idłow y rozwój tych w ar­ tości zw iązany z odnośnym i celam i jest przedm iotem szczegółowych doktryn oraz kryterium rozróżnienia indyw idualnych stanow isk przed­ staw icieli nauki, filozofii i literatury. Ogólnie można powiedzieć, że do­ ciekania nad obecną sytuacją człowieka jako osoby i jego konfliktam i egzystencjalnym i znalazły swój najpełniejszy w yraz w ruchu filozo- ficzno-społecznym zwanym personalizmem . W latach siedem dziesiątych kierunek ten stał się bardzo popularny, zw łaszcza w e Francji. Dzisiaj przez personalizm rozum ie się nie tyle konkretny system filozoficz­ ny, ile postaw ę badacza przyjętą wobec przedmiotu sw ej refleksji, tj. osoby ludzkiej. Wśród najw ażniejszych cech stanowiska personalistycz- nego w ym ienia się uznanie autonomicznej w artości drugiej osoby, jej aprobatę poprzez m iłość i w im ię praw osoby oraz żądanie zapew nie­ nia koniecznych dla jej rozwoju warunków polityczno-społecznych.

Podobnie jak swego czasu egzystencjalizm , tak i personalizm stał się dla sw oich zw olenników pewnym wzorem sposobu bycia. Stąd w lite ­ raturze personalistycznej, oprócz teoretycznego wykładu filozofii oso­ by, spotykam y konkretne przykłady postępowania, realizujące czynnie ethos filozofii osoby. Wśród uczestników tego ruchu, nawołującego do zwrotu ku osobie ludzkiej, jest w ielu księży. Ich indyw idualne w ysiłk i w propagowaniu m isji człow ieka zostały poparte przez słynne encykli­