Kochanowicz, Jacek
Z problematyki historii gospodarczej
Europy : ("The Journal of European
Economic History", published by Banco
di Roma, numery od 2 , 1974 do 1 , 19780
Przegląd Historyczny 71/4, 793-799
1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
JA C E K K O C H A N O W IC Z
• I
Z problematyki historii gospodarczej Europy
(„ T h e Jo u rn a l o f E u ro p ea n E conom ic H isto ry ’", p u b lish ed by B anco di R o m a, num ery , od 2. 1974 d o I, 1978)
O m aw ian e czaso p ism o pośw ięcone jes t histo rii gosp o d arczej E u ro p y . Pierw szą część n u m eru sta n o w ią zaw sze „ a rty k u ły ” , p o niej n a stęp u ją „ n o ty ” (k ró tk ie k ó m u n ik a ty na lem at w ęższego a sp e k tu jak ieg o ś z ag ad n ien ia lu b kw estii sła b o jeszcze z b ad a n y ch ), potem „ p ro b le m y " — o m aw iające zazw yczaj no w e h ipotezy w raz ze w stępnym i p ro p o zy cjam i ich w eryfikacji. R óżnice w c h a ra k te rz e m ate ria łó w zam ieszczonych w tych trzech pierw szych częściach nie są ostre. In teresu jący dział stan o w ią „ d y sk u sje” , zaw ierające z aró w n o w y p o w iedzi d o ty cząc e wcześniej p u b lik o w an y ch m ateriałó w , ja k i d e b aty n a tem at innych kw estii. P o tej części n a stęp u ją „ sp raw o zd a n ia z k o n feren cji", „ arty k u ły p rzeg ląd o w e” , „ cz aso p ism a ” (om ów ienia zaw artości), „ h isto ry c y ” (sylw etki b ad aczy ), wreszcie „recen zje” .
D o m in u ją m ateriały na tem at historii n ow ożytnej. Jeśli w ziąć p o d uw agę łącznie a rty k u ły , n o ty i teksty z działu „ p ro b le m y " — jest ich w sum ie 9 1 — to 15 pośw ięconych jest średniow ieczu, 36 okresow i d o k o ń c a X V I " w., 29 w iekow i X IX , a 4 dziejom p o ro k u 1918 (p o zo stały ch 7 pozycji głów nie m eto d o lo g iczn y ch , nie m ieści się w c h ro n o lo g ii).
Z tych sam ych 91 pozycji 60 pośw ięconych jes t E u ro p ie zach o d n iej (A nglia, F ran cja, W iochy, N iem cy, H iszp an ia), 11 s to su n k o m E u ro p y zach o d n iej z innym i częściam i k o n ty n en tu lub św iata, 2 R osji, 1 A zji, 1 A m eryce (p o z o stały ch 5 nie mieści się w klasyfikacji). D o m in u je więc E u ro p a zach o d n ia .
S p o śró d 135 a u to ró w (tym razem bierzem y p o d uw agę w szystkie części czaso p ism a z wy ją tk ie m recenzji) 43 p o ch o d zi z U S A . 21 z W ielkiej B rytanii, 15 z W ioch, 12 z P olski, 10 / F ran cji. A u to ró w z p o zo stały ch k rajó w E u ro p y zach o d n iej je s t 14, z p o zo stały ch k rajó w E u ro p y w schodniej (C SR S , W ęgry, R u m u n ia ) 6, z p o zo stały ch k ra jó w p o zaeu ro p ejsk ich 14 (najw ięcej z K a n ad y ). D o m in u ją więc A nglosasi, co zapew ne p o części tłum aczy się językiem czaso p ism a, ale chyba przed e w szystkim w ynika z silnej pozycji histo rii g o sp o darczej w tych k rajach .
T ru d n o om ów ić w szystkie a rty k u ły ; sk u p im y się n a tych. k tó re recenzentow i w ydają się ciekaw sze — co oczywiście w iąże się ze z n ac zn ą d o z ą sub iek ty w izm u — i k tó re u k ła d a ją się w pew ne ciągi pro b lem o w e.
R o zp o czy n am y od średniow iecza. A rty k u ły M . M a ł o w i s t a i H. S a m s o n o w i c z a p o k azu ją, ja k kształto w ały się w ów czas w E u ro p ie strefy g o sp o d a ro w a n ia 1. M ało w ist w skazuje n a w spólne cechy g o sp o d a rk i o b szaró w E u ro p y śro d k o w ej i w schodniej w późnym śred n io wieczu, na ich zw iązki z E u ro p ą zac h o d n ią , o ra z an alizu je sto p n io w e p rzek ształcan ie się E u ro p y W schodniej w e k sp o rte ra surow ców i im p o rte ra w yrobów gotow ych. S am osonow icz, p o słu g u jąc się syntetycznym w skaźnikiem staty sty cz n y m , p rzed staw ia rozw ój g o sp o d arczy strefy bałtyckiej w okresie od X III d o XVI w.
H isto rii a g rarn ej średniow iecza pośw ięcony jest ty lk o jed e n , b a rd z o in teresu jący a rty k u ł E. R. C o l e m a n a - , k tó ry w o p arciu o m ateriały fran cu sk ie an alizu je fu n k cjo n o w an ie włości
1 M. M ulov\ is t . Problem s o f the Сіппчії o j the S u tio n a l k e o m m iy <н ( e n tr .il-lû ish n i Europe in the L a te M iddle
.Jy/'.v. .Jo u rn a l oi European F-.conomie H is to ry" Icyt. dalej : .If-.LH) /. 2. 1974: H. S a m s o n o w ic z . Changes in the Baltik Z o n e in the Х Ш—X V I C enturies.J E E H z. 3, 1975.
- E. R. C o l e m a n . People and P ro p erty; The Structure o f M edieval Seigneurv. JEEH z. 3. 1977. P R Z E G L Ą D H IST O R Y C Z N Y TOM LX X I. 1980, ZESZ. 4
794
JAC EK K O C H A N O W IC Zśredniow iecznej. O d rę b n ie b a d a g o sp o d a rk ę p a n a i c h ło p a (tu zw racając uw agę w szcze gólności n a czynnik dem o g raficzn y ), by n a stęp n ie dojść d o o b ra zu w spółzależności obu tych sfer.
N a tem at życia g o sp o d arczeg o m iast średniow iecznych zn ajd u jem y trzy a rty k u ły . D . F. D o w d op isu je ro zk w it i schyłek św ietności B olonii (X I— XV I w .), s ta ra jąc się d o k o n a ć syntezy d o ty ch czaso w y ch b a d a ń i b io rąc p o d uw agę zw iązki m iędzy w ład zą po lity czn ą a w zrostem g o sp o d arczy m i . F . I r s i g l e r p rz ed staw ia, głów nie w o p a rc iu o m ateriały statystyczne, o b ra z g o sp o d a rk i K o lo n ii w X IV i X V w . 4. Z w raca uw agę, że kryzys g o sp o d arczy schyłku średniow iecza niem al K o lo n ii nie d o tk n ą ł, p rzeżyła o n a jed y n ie zm iany s tru k tu ra ln e . W reszcie P. B r e z z i w skazuje n a znaczenie o b ch o d ó w „św iętych la t” dla ek o n o m ik i średniow iecznego R z y m u 5.
H an d lem średniow iecznym d alek ieg o zasięgu zajm u je się E. A s h t o r , p rzed staw iając rolę k u p có w w eneckich, szacu n k i w ielkości h a n d lu lew antyńskiego, p o zio m cen i p rze m iany s tr u k tu r a ln e 6. H andlow i tego o k resu pośw ięcony jes t tak że a rty k u ł o w pływ ach G e n u i w b a sen ie M o rz a C z a rn e g o 7.
H istorię g o sp o d a rcz ą sta ra się p ołączyć z p sy c h o lo g ią sp o łeczn ą K . G r u n d w a l d 8 w nocie dotyczącej u d ziału ró żn y ch g ru p etn ic zn y ch w h a n d lu średniow iecznym i w skazu jącej n a w pływ tego zró żn ico w an ia n a k sz tałto w an ie się przesąd ó w sp o łe cz n y ch 9.
Jeśli idzie o o k res X V I— X V III w., to d o m in u ją m a te ria ły n a te m a t m ięd zy n aro d o w y ch sto su n k ó w g o sp o d arczy ch . Z n ajd u jem y a rty k u ły p o św ięcone roli k u p c ó w w łoskich w szes- nastow iecznej A nglii w o raz znaczeniu ja rm a rk ó w k astylijskich (m o n arc h ia p ró b o w a ła tu — zresztą bez w iększych sk u tk ó w — o d g ó rn ie p o b u d z a ć życie g o s p o d a rc z e )11.
S p o ro a rty k u łó w dotyczy sto su n k ó w ziem p o lsk ich z E u ro p ą z ac h o d n ią , a zw łaszcza z F ra n c ją i A n g l i ą '2. Z n ajd u jem y om ów ienie ek sp an sji gosp o d arczej P o z n a n ia ja k o p rzy k ład u ak tyw ności ekonom icznej ziem polsk ich w o k resie O św iecenia i sta n u b a d a ń n a d h andlem w iślanym X V I i X V II w .u . S to su n k i E u ro p y z ach o d n iej z dalej p o ło żo n y m i reg io n am i są odzw iercied lo n e znacznie słabiej. Z w iązkom z R o sją jes t pośw ięcony ty lk o jed en a r ty k u ł 14. R ów nież ty lk o jed e n tek st zajm u je się sto su n k a m i E u ro p y tego o k resu z tety to ria m i z a m o r skim i '5. Z n ajd u jem y tak że jed e n a rty k u ł o sp ra w a ch k o lo n ialn y ch , a m ianow icie o 'o s a c h p o sia d łości C o rtesa w M e k s y k u 16.
4 D . l· . D o w d , Pow er and Economic Developm ent : The Rise a n d Decline o f M edieval Bologna, JEEH z. 2 , 1974. 4 K. I r s i g l e r , Industrial Production, International Trade and Public Finances in Cologne (X lV th and X V th C en tu ry/,
JEEH , z. 2, 1977.
5 P. B r e z z i, H o ly Years in the Economic Life o f the C ity o f Rom e, JEEH, z. 3, 1975.
6 E. A s h t o r , The Volume o f Levantine Trade in the L a ter M iddle Ages (1370 — 1498), JEE H , z . 3, 1975; t e n ż e .
O bservations on Venetian Trade in the Levant in the X lV th Century, JEEH z. 3, 1976.
7 C. C. G iu r e s c u , The Genoese and the L ow er Danube in the X lllth and X lV th Centuries, JEEH z. 3, 1976. * K . G r u n d w a l d , L om bards, Cahorsins and Jews, JEH H z. 2, 1975.
y O życiu gospodarczym m iast średniow iecznych por. B .S . Y a m e y , N o te s on D ouble-Entry Bookkeeping and Economic
Progress, JEEH z. 3, 1975 i glos polem iczny F. C. L a n e ' a , JEE H z. I. 1977; J. P. B i s c h o f f , P eg olo tti: an H onest M erchant?. JEEH z. 1, 1977; M. S p a l l a n z a n i . A N o te on Florentine Banking in the Renaissance. Orders o f Paym ent und Cheques. JEE H . z. 1, 1978.
10 M. E. B r a c h t e t , Italian M erchant Organization and Business Relationships in Early Tudor London, JEEH 1. 1978.
11 W. D . P h i l l i p s , jr. i R. С. P h i l l i p s . The Castilian Fairs in Burgos, 1601— 1604. JEEH z. 2, 1977.
E. C i e ś l a k , Sea-borne Trade betw een France and Poland in the X V U Ith C entury, JEEH z. 1, 1977; J. K . F e d o r o w i c z ,
Anglo-Polish Com m ercial Relations in the First H a lf o f the Seventeenth Century, JEEH z. 2, 1976"
l? K. K u k li ń s k a , Com m ercial Expansion in the X V U Ith C entury Poland: The Case o f Poznań, JEEH z. 2, 1977; J. M. M a łe c k i . The Vistula and Poland's Trade in the X V Ith an d X V Ilth Centuries. JEEH z. I. 1977.
14 P. H. C l e n d e n n i n g . W illiam G om m : A Case Stu d v o j the Entrepreneur in Engnteenth Century Kusmu, j c E H
z. J. ІУ77.
K.„N. C h a u d h u r i , The Economic and M onetary P roblem s o f European Trade with A sia during the Seventeenth and Eighteenth Centuries. JEEH z. 2, 1975 i dyskusja — JEEH z. 1. 1978.
D u ż o m iejsca z ajm u ją p ro b lem y pieniężne, a zw łaszcza inflacja. D oty czy to zresztą nie ty lk o o k resu X V I— X V III w., ale i czasów p ó ź n ie jsz y c h 17. Jeśli idzie o ok res p o p rz e d z a ją c y rew olucję przem ysłow ą, M . U l l o a a n alizu je d o k u m e n ty p o ch o d zące z m en n ic h iszp ań s k i c h 18, sta ra ją c się zb ad a ć, ile w y b ito m o n et poszczególnych ro d zajó w o ra z ja k p rzed staw iała się w ielkość obiegu. W ysuw a p rzypuszczenie, że to n ied o sta tek zb o ża, a nie n a d m ia r k ru sz cu leży u ź ró d eł w zro stu cen. Szczegółow e d a n e o p ro d u k c ji k ru szcó w w wice- kró lestw ie L im y, o sto su n k u w arto ści zło ta i sre b ra o raz o system ie m o n eta rn y m tego tery to riu m p rzynosi tek st A. S z á s z d i 19. D w ie pozycje zajm u ją się an alizą przyczyn in flacji w A nglii szesnastow iecznej. E. C h . C h a l k i s przed sta w ia sfo rm u ło w a n e doty ch czas in te rp reta cje i d o k o n u je now ej p ró b y ich w e ry fik a c ji20. S tw ierdza, że z całą pew nością w angielskich m en n icach d o m in o w ał kruszec p o ch o d zący z H iszp an ii, a u to r jest je d n a k o strożny co d o h ip o tezy , n a ile przyczyniło się to d o inflacji. H .A . M i s k i m i n zw raca uw agę na tru d n o śc i w eryfikacji ilościow ej teorii p ien iąd za i n a k o n ieczn o ść u sy tu o w an ia n apływ u kru szcu w k o n tek ście istniejącego ju ż zaso b u m o n e ta rn e g o 2!. Z ad a je p y tan ie , ja k i wpływ na w zrost cen w yw arł w zrost ludności (czego przecież ilościow a teo ria p ien iąd za nie b ra ła p o d uw agę). D . R i c h e t p re d staw ia sta n b a d a ń n ad przyczynam i inflacji w e F ran c ji, p o d d a ją c jed n o cze śn ie k ry ty ce d o ty ch cza so w e in te rp reta c je i p rzed staw iając p ro p o zy cje dalszych p o szu k iw ań 22.
Z ag a d n ie n io m pieniężnym E u ro p y W schodniej pośw ięcają uw agę A . M ą c z a k i M . B o g u c k a 23. Pierw szy analizuje ro lę p ien iąd za w g o sp o d a rce , w k tó rej z n ac zn a część życia e k o n o m iczn eg o m iała c h a ra k te r n ierynkow y. Z w raca uw agę n a ró ż n e fu n k cje pien iąd za, a w szczególności n a społeczne zró żn ico w an ie je g o roli. M . B ogucka um ieszcza in terp retację kryzysu p ieniężnego w P olsce X V II w. w k o n tek ście ogólnego u p a d k u g o sp o d a rczeg o ziem p o lsk ich i u k azu je społeczne sk u tk i tego k ryzysu, a w szczególności nasilenie się w alki k lasow ej. W reszcie V. Z i m y a n i w k ró tk ie j nocie analizuje typy inflacji tego o k resu , zw racając uw agę n a ró żn ice m iędzy k ró tk o o k re s o w ą h ip erin flac ją a d łu g o o k reso w y m w zrostem cen24. N iew iele zn ajd u jem y a rty k u łó w teoretycznych, pośw ięconych u stro jo m go sp o d arczy m . W yjątek sta n o w i szkic J. H e e r s a , k tó ry polem izuje z po g ląd em o istn ien iu w y odrębnionej fo rm acji feudalnej w raz z w łaściw ym i jej p o sta w a m i g o sp o d arczy m i, m en ta ln o ścią i t d . 25. Z d an iem jeg o te cechy g o sp o d a ro w a n ia , k tó re m ają k o n sty tu o w a ć feudalizm (g o sp o d a rk a w ra m a c h w ielkiej w łaśności, p o d p o rz ą d k o w a n ie ch ło p ó w p a n o m itd .) nie były b ynajm niej pow szechne w średniow ieczu, a z d rugiej stro n y ju ż b a rd z o w cześnie sp o ty k a m y zach o w ania w łaściw e k ap italizm o w i. Z u p ełn ie przeciw staw ne stan o w isk o zajm u je F F o x - G e n o v e s e 26,
і 7 J. K . H o r s e f i e l d . The Begmnig o f Paper M oney in England. JEEH z. 1, 1977; G . F e l l o n i , M onetary Changes
and P r ces in Ita ly in the Napoleonic Period, JEEH z. 2. 1976; R. H o r v a t h , M o netary Inflation in H ungary during the Napoleonic W ars, JEEH , z, 3, 1976; F. B o s t e l l o , G . T o r t e l l a - C a s a r e s , M onetary Inflation in Spain 1800-1970,
JEEH z. 1, 1976; C. M . P e l a e z , A Com parison o f Long-Term M onetary Behaviour and Institutions in B razil, Europe
and the U nited S ta te s, JEEH z. 2, 1976; R. J. B a r t e l, International M onetary Unions: the X lX th C entury Experience,
JEEH z. 3. 1974; D A . M a r t h i n . The Im pact o f M id-N ineteenth Century G old Depreciation Upon W estern M onetary
Standards, JEEH z. 3, 1977; K . E. B o r n , The German Inflation after the First W orld War. JEEH z. 1. 1977 i G . С.
S c h m id , The P o litics o f Currency S tabilization : The French Franc. 1926, JEEH z. 2. 1974.
IH M . U l l o a . Castilian Seinorage and Coinage in the Reign o f Philip 11. JŁEH z. 2. 1975.
19 A. S z á s z d i . Spain and Am erican Treasure: The Depreciation o f Silver and M onetary Exchange in the Viceroyalty o f Lim a. 1550— 1610, JEEH z. 2 , 1975. ‘ '
20 C h. E. C h a lk i s . Spanish Bullion and M onetary Inflation in England in the L a te r Sixteenth C entury. JEEH. z. 2. 1975. '
- 1 H .A . M i s k i m in . Population Growth and Price Revolution in England. JEEH z. I. 1975.
D . R i c h e t . Causes o f Inflation in France in the X V I Century. P roblem s o f M easurem ent a n d Interpretation. JEEH z. 3. 1975.
2} A. M ą c z a k . M oney and S o ciety in Poland and Lithuania in the 16th and 17th. Centuries. JEEH z. 1. 1976;
M . B o g u c k a . The M onetary Crisis o f the X V lIth Century and its Social and Psychological Consequences in Poland. JEEH z. 1, 1975. ‘
24 V. Z i m y a n i. A Typology o f Central European Inflation in the X V Ith and X V llth Centuries. JEEH z. 2. 1975. ~ J. H e e r s . The „Feudal“ Economy and C a pitalism . Words. Ideas and R eality, JEEH z. 3. 1974.
796
JACEK K O C H A N O W IC Zk tó ra o m aw iając w ydane p rzez M . K u c zy ń sk ą dzieła Q u esn ay a d o w o d zi, że m yśl fizjo- kraty czn a od w ierciedla w łaśnie p roblem y p rzejścia od feudalizm u d o k a p italizm u
O bszerne om ów ienie ekon o m ik i F ran cji i A nglii w m om encie — jak b y śm y dziś p ow ie d z ie li— p o p rzed zający m „ sta rt d o w z ro stu " z n ajd u jem y w arty k u le P. M a t h i a s a i P. K. O B r i e n a - * . P o k a z u ją oni, że vbrew żyw ionem u p rzez ów czesnych o b se rw ato ró w m n iem an iu p o d aik i bry ty jsk ie były wyższe aniżeli fran cu sk ie , i to m im o większej z am ożności F ran cji. W yjaśnienia a u to rz y sz u k a ją w odm iennej s tru k tu rz e go sp o d a rczej, k tó ra p o zw alała W ielkiej B rytanii w w iększym sto p n iu sięgać p o p o d a tk i p o śred n ie.
O d n o śn ie X X w ieku sk upim y się n a tych a rty k u łac h , k tó re d o ty czą m o d ern izacji życia go sp o d arczeg o . P. K . O 'B r i e n D . H e a t h i C . K e y d e r p o ró w n u ją ro ln ictw o angielskie i fran cu sk ie i w yjaśn iają, co leż lo u p o d staw w iększej efektyw ności p ierw sze g o -4 . W m niej szym sto p n iu m ia ło tu z n ac -en e zacofanie ch ło p stw a fran cu sk ieg o (czem u przypisyw ali zn aczn ą rolę ów cześni brytyjscy po d ró żn icy ), a w iększą n iek o rzy stn a w e F rancji s tru k tu ra a g rarn a , a zw łaszcza m ałe ro z m iary c h ło p sk ich d ziałek , P. H o h e n b e r g w sk az u jt, że w p ro w a d zo n a w X IX w. przez ro ln ik ó w fran cu sk ich k u k u ry d z a odgryw ała rolę innow acji „de fensyw nej"; w ten sp o só b chłopi starali się u trzy m ać przy życiu system ro ln ictw a, n a ra żony n a u p a d ek p rzem ian am i e konom icznym i ■,l>.
S p raw a w a ru n k ó w k oniecznych dla rew olucji przem ysłow ej pojaw iła się w a rty k u le C. P. K i n d l e b e r g e r a k tó ry , sta ra się odpow iedzieć, czy ek sp an sja h a n d lo w a była koniecznym w aru n k iem p rz ew ro tu przem ysłow ego ·'■. A n aliza d an y ch d otyczących H o lan d ii, W ielkiej B rytanii, F ran cji i N iem iec sk łan ia go d o w nio sk u negatyw nego. Jego zd an iem , ek sp an sja co najw yżej sprzyj ła rew olucji przem ysłow ej, i to ty lk o w jej w stępnych fazach.
P roblem p o d aży siły roboczej w okresie p rz e w ro tu przem ysłow ego pojaw ia się u B. D. B l a c k a i R. P. T h o m a s a ’-. P o d d a ją oni w eryfikacji tezę o zw iązku m iędzy o g ran icze niam i a p o d a ż ą siły roboczej dla se k to ró w p o zaro ln iczy ch . W brew o sta tn io fo rm u ło w an y m op in io m , w edle k tó ry ch o g ra d za n ia b ynajm niej nie sprzyjały pow iększeniu się zaso b u wolnej siły roboczej (bow iem sam q, . now e ro ln ic tw o ” było p ra co c h ło n n e ) w spom niani au to rz y w racają d o trad y cy jn ej, przeciw nej tezy. A rg u m e n ta cja ich jest jed n a k o d m ien n a niż daw niej. S ięgają oni m ianow icie d o tz> '. theory o f pro p erty rights, rozw ijanej ç s ta tn io w e k onom ii am erykańskiej.
Społeczne p ro b lem y rew o lu tii przem ysłow ej p o jaw iają się u F. F u r e t a i J. O z o u f a , k tó rzy a n alizu ją zw iązek m iędzy w ykształceniem (przy czym chodzi tu głów nie o um iejętność czy tan ia i pisan ia) a przebiegiei i p rzew ro tu przem ysłow ego A u to rzy ci zw rac ają uw agę. że pierw szy ok res rew olucji pizem ysłow ej. an g ażu jąc w znacznym sto p n iu p racę dzieci, w iązał się z p o gorszeniem edukacji. Inny społeczny p ro b lem tego o k resu , a m ianow icie kw estię cech zaw odow ych k ształtującej się b u rż u azji om aw ia M .S . S m i t h ' 4.
G . M o r i ro zw aża genezę in d u strializacji w łoskiej, zw racając uw agę, że klasyczne k ry teria b a d a n ia tego zjaw iska — ro z p atry w a n ie ty lk o o k resu p o zjednoczeniu, an a liza tylko w k a te g o ria c h ek o n o m iczn y ch i ro z p atry w a n ie uprzem ysłow ienia W łoch w yłącznie ja k o zja w iska n a ro d o w eg o , są niew yst rczające. M ori an alizu je p rzed e w szystkim po staw y grup.
: Por. też H .J . B r a u n . Economic T'<»ry and Policy in Germ any. 175(1 18(H). Jfcf-.H z. 2. 1975 artykuł dotyczący przesłanek teorii kameralistyeznej oraz w pływ ów fizjokratów i kam eralistów na politykę gospodarcza rządów niemieckich. P. M a t h ia s . Р. К O 'B r ie n . Taxation in Britain and France. П 15- 18III. A Com parison o f the So cia l and
Economic Incidence of Taxes C ollected for the Central Governm ents, JbE H z. 3. 1976; por. dyskusje JF.hH z. I. 1978. ^ P. K.. O 'B r ie n . D . H e a t h . t \ K e y d e r . Agriculture in Britain and France, 1815 1914. JFF.H z. 2, 1977.
P. H o h e n b e r g . M a ize in French Agriculture JŁFH z. I. 1977
υ С. P. K in d l e b e r g e r . C om m ercial Expansion and the Industrial Revolution, JF.F.H z. 3. 1975
B. D B la c k . R P. T h o m a s . The Enclosure M ovem ent and the Supply o f Lahm- during the Industrial Revolution. JtF.H z. 2. 1974. .
ί; F. F u r e t . J. O z o u f . Literacy and Industrialization: The Case o f the Departem ent du Nord. J t F. H z, I. 1976.
;4 M S S m it h . Thoughts im the Evo/utjoji o f the French C apitalist Com m unity in the X lX th Century JF.fcH z. I. 1978. , > ’
m ających wpływ na decyzje p olityczne o ra z p o w o d y , skłan iające te kręgi d o opow iedzenia się za p o lity k ą lib eraln ą, a nie p ro te k c jo n is ty c z n ą 15.
N a tem a t g o sp o d ark i z ach o d n io eu ro p ejsk iej X IX w. znajd u jem y jeszcze k ilk a arty k u łó w , pośw ięconych p łacom i poziom ow i życia, em igracji i p o c zą tk o m d ziałalności zw iązkow ej •v’.
T em aty k a in d u stralizacji E u ro p y w schodniej p o jaw ia się znacznie słabiej. D w a a rty kuły A. K l i m y , p o św ięcone ziem iom c zesk im ·'7 — tra k tu ją kw estie ich uprzem ysłow ie nia raczej w sp o só b opisow y, aniżeli ek sp lik u ją cy ; jed en arty k u ł m ów i o przem yśle naftow ym w Rosji carsk iej ■'*.
N a łam a ch kilk u n u m eró w toczy się d y sk u sja n a te m a t nieró w n o w ażn o ści h an u lu m iędzy reg io n am i o różnym s to p n iu ro zw o ju ·"'. P ow ód jej d ał P. B a i r o c h , pisząc o stru k tu rz e h a n d lu tego ok resu , a w ielo k ro tn ie po jaw ia się w niej głos A. G . F r a n k a , k tó ry sta ra się w ykazać, że handel ten sto p n io w o p ogłębiał zaco fan ie regionów k o lo n ialn y ch . Polem izuje z nim A. J. L a t h a m u trzy m u jąc, że d a n e d o ty czące C h in i Indii zap rzeczają tezom F ra n k a . Z kolei S. , P o l l a r d zarzu ca F ra n k o w i p o m ijan ie tran s feru usłu g i w ogóle tzw . n iew idocznych pozycji bilan su h andlow ego.
P ro b lem sto su n k ó w m iędzy reg io n am i o różnym s to p n iu rozw o ju p o jaw ia się tak że u I .A . G l a z i e r a . V. N .v B a n d e r y i R. B. B e r n e r a , k tó rz y n a p rzy k ład zie A nglii i W łoch p ró b u ją zw eryfikow ać tezę R. P reb isch a, ja k o b y w d ługim okresie k raje m niej rozw inięte traciły n a w ym ianie han d lo w ej z bard ziej ro z w in ię ty m i40. T eza ta, ich zd an iem , lepiej o dnosi się d o o kresu p o 1860 r . 41.
P ro b le m a ty k a im perializm u po jaw ia się także w stu d iach n ad insty tu cjam i życia g o sp o darczego. P . M . K e s n e r an alizu je p o lity k ę im p e ria ln ą W ielkiej B rytanii w obec C y p r u 4-, a J. F. L a f f e y , n a przy k ład zie L y o n u , interesy im p e rialn e poszczególnych o śro d k ó w m ie jsk ic h 4·’ . W reszcie u v. B. C h a n a znajd u jem y c h ara k te ry sty k ę d z ia łan ia wielkich instytucji finansow ych Z a c h o d u w C h in ach 44.
T ak że w ew nętrzna p o lity k a g o sp o d a rcz a poszczególnych k ra jó w sp o ty k a się z uw agą a u to ró w . C . J. H o l m e s , przy okazji p rzeg ląd u opinii ró żn y ch b ad aczy n a tem a t polityki
laissez-faire v, Anglii w y raża w ątpliw ości, czy była o n a rzeczyw iście re a liz o w a n a 45. B. M .
R . i t c l i f f e p rzed staw ia ru c h n a rzecz liberalizacji ceł we F r a n c ji4*’, a D . S h e r m a n p o k a zuje n iejed n o lito ść francuskiej polity k i g o sp o d arczej w obliczu szybkiej m o d ern izacji e k o n o
G . M o r i. The Genesis o f Italian Industrialization. JEEH z I. 1975.
,n D . F. G o o d . The C osi-of-Living in Austriu: J874— 1913. JEEH z. Z. 1976: P. U s e l d o n g . W age and Consumption
Levels in England and on the Continent in the 1830a. JEEH z. 2. 1975; P. N a z z a r o . Ita ly fro m the American
Imm igration Quota A d 1921— 1924. JEEH z. 3. 1974; E. S e r r a . Italian Emigration to France during C rispi's First Governm ent. (1 8 87 — 1891). JEEH z. 1, 1978; D . S . M c L e r o n . Irish ..Combinations" and Economic A ctivity in the
L a ter H a lf o f the X \ I l l t h Century. JEEH z. 2. 1976.
*7 A. K li m a . The Beginning o f the M achine-Building industry in the Czech Lands in the First H a lf o f the I9tli
Century, JEEH z. 1. і975; t e g o ż . Industrial G row th and Entrepreneurship in the Early Sta g es o f Industrialization o f the
Czech L an d s; JEEH z. 3. І977.
■
iK W. J. K e l l y . T K a n o . Crude O il Protluciion in the Russian Em pire: 1818— 1919, JEEH z. 2. 1977.
P. B a i r o c h . Geographical Structure and Trade Balance o f European Foreign Trade fro m 1800 to 1970 JEEH Z. 3. 1974; A. G . F r a n k . M ultilateral M erchandise Trade Imbalances and Uneven Economic D evelopm ent. JEEH z . 2. 1976; tegoż kom entarz d o art. Bairocha. tam że; odpow iedź Bairocha. tam że; S P o l la r d . M erchandise Trade and Exploitation. JEEH z. 3, 1977 (kom entarz d o w y w odów Franka) i odpow iedź Franka, tam że; A. J.H . L a t h a m . M erchandise Trade Imbalances and Uneven Economic Developm ent in India and China. JEEH z. I. 1978.
40 1. A. G la z i e r . V. N . B a n d e r a . R. B. B e r n e r . Terms o f Trade between Italy and the U nited Kingdom 1815 1913.
JEEH z . 1975.
41 Z innych pozycji: P. C o r n o v o d e a n u . British Economic Interests in the Low er Danube utul the Balkan Shore o f the Black Sea betw een 1803 and 1829. JEEH z. 1. 1926; P. H a r lih y . Russian W heat a t the Port o f Livorno 1794 1861. JEEH Z. I. 1976; S . D . C h a p m a n . The International Houses: The Continental Contribution to British С > -m-m erce. 1800— 1860. JEEH z. 1. 1977.
4? R. M . K e s n c r . Britain and the Rehabilitation o f the C ypriot Economy. JEEH z. I. 1978. 4Î J. F. L a f f e y . Manicipa! Im perialism : The Lyon Cham ber o f Com m erce. 1914 - 1925. JEEH z. 1. 1975. 44 A . B. C h a n . The Ctmsortium System in Republican China 1912— 1913. JEEH z. 3. 1977.
4? C. J. H o lm e s . Laissez-Faire in Theory and P ractice: Britain 1800— 18?5 JEEH z. 1976. ' 4,1 B. M R a t c l i f f e . The T a riff Reform Cam paign in France. JEEH z. 1. 1978.
798
JACEK K O C H A N O W IC Zm iki: z jednej s tro n y s ta ra n o się u trzy m ać siln ą rolę F ran cji w g o sp o d a rce europejskiej i św iatow ej, z d ru g iej je d n a k o b a w ian o się sp ołecznych sk u tk ó w szybkich zm ian g o sp o d arczy ch 47. N iem ieckie inw estycje p ań stw o w e ocenia W. F i s c h e r 48 a s k u tk i polity k i gosp o d arczej p oszcze gólnych rz ąd ó w niem ieckich an alizu je W . R . L e e 49. P o d o b n y pro b lem we W łoszech je s t p rz ed m io tem stu d iu m G . T o n i o l o , k tó ry an alizu je zw iązki m iędzy p o lity k ą celną a rozw ojem przem ysłu m a s zy n o w eg o 50. Sw ego ro d z aju p o d su m o w a n ie całej tej serii d ziew iętnastow iecznej znajdujem y w d o k o n a n e j p rzez P B a i r o c h a an alizie k sz tałto w a n ia się d o c h o d u n a ro d o wego w b u ro p ie w X IX i X X w . 5·.
O so b n ą g rupę sta n o w ią arty k u ły m eto d o lo g iczn e. B ard zo in teresu jące w ydaje się om ów ienie D. C . N o r t h a p o g ląd ó w K . P olan y ieg o n a n iery n k o w e system y a lo k a c ji52. Z n ajd u jem y też ro z w aż a n ia d o ty czące m ożliw ości p o m ia ru p rzem ian technologicznych, z asto so w an ia analizy sp ek traln ej w dem ograFii h istorycznej, analizy w spółzależności (w z asto so w an iu d o k a ta s tru florenckiego), k w a n ty ta ty w n y ch m eto d b a d a ń n a d re jo n iza c ją g o sp o d arczą, w reszcie — ro zw ażan ia p o k azu jące z asto só w an ia w sp o m n ian ej ju ż theory o f p roperty r i g h t s ^ .
S eria arty k u łó w , p o św ięcona z o stała tzw. „now ej histo rii g o sp o d arczej” 54. O m aw ia ją jej p rzedstaw iciel A . F i s h l o w , w ątpliw ości w y ra ża ją n a to m ia s t C . M . W h i t e i D . J. L o s c h k y , k tó rzy szczególne z astrzeżen ia zg łaszają w obec m eto d y k o n trfak ty cz n e j o raz w obec n ad u ży w an y ch ap rio ry czn y ch zało żeń co d o c h a ra k te ru zależności ekonom icznych.
„ J o u rn a l” zam ieszcza p raw ie w k ażd y m n u m erze ob sze rn e sp ra w o z d an ia z w ażniejszych m ięd zy n aro d o w y ch sp o tk a ń h isto ry k ó w g o sp o d arczy c h (m .in. z ko n feren cji w P ra to ). W dziale „czaso p ism a” o m ó w io n o m .in . „E tu d es R u ra le s” , „A . A. G . B ijd rag en ” , „ M o n e d a y C re d ito ” , „B usiness H isto ry ” , „ T h e S ca n d in a v ian E conom ic H isto ry R eview ” , „ R o czn ik i D ziejów S p o łecznych i G o s p o d a rc z y c h ” 55. W dziale „ h isto ry c y ” znalazły się sylw etki V irginii R a u , H enri P ire n n e ’a і F ra n c o B o rla n d ie g o 56. D u że arty k u ły recenzyjne c h a ra k te ry z u ją d z iałaln o ść zin sty tu cjo n alizo w an y ch o śro d k ó w n au k o w y ch lu b też sta n b a d a ń n a d w y branym i z ag a d n ie niam i 57.
O cena „ J o u rn a l” je s t o tyle tru d n a , że nie re p rez en tu je on ani jak ieg o ś jed n e g o k ra ju , ani też jed n e j szkoły m etodologicznej. M o ż n a co najw yżej sfo rm u ło w ać kilk a o d e rw a nych spostrzeżeń.
P o pierw sze, u d erza słab a o b ecn o ść p ro b lem ó w E u ro p y w schodniej, połu d n io w ej i S k a n dynaw ii. W ydaje się, że w w iększym sto p n iu gra tu ro lę b a rie ra jęz y k o w a, aniżeli ró żn ica
47 D . S h e r m a n . Governm ental Responses to Economic M odernization in M id-N ineteenth C entury France, JEE H z. 3.
1977. '
48 W. F i s c h e r , The S tra te g y o f Public Investm ent in X IX th C entury Germ any, JEEH z. 2. 1977. 4y W. R, L e e , Tax Structure and Economic Growth in Germ any ( I 7 I 5 — 1 8 5 0 ). JEEH z. 1, 1975.
50 G . T o n i o l o , E ffective Protection and Industrial G row th: The Case o f Italian Engineering, 1898— 1913, JEEH z. 3, 1977.
51 P. B a i r o c h . Europe's Gross N ational Product: 1800— 1975. JEEH z. 2, 1976. » 52 D . C. N o r t h , M a rk ets and O ther A llocation S ystem s in H isto ry: The Challenge o f K arl Polanyi, JEEH z. 2 , 1977. 53 L. B u l f e r e t t i , Towards a H istorical Technom etry, JEEH z. 2, 1975; B. S p e n c e r , D . H u m , S p ectral Analysis
and the Stu d y o f Seasonal Fluctuations in H istorical Dem ography, JEEH z. 1, 1976; C. K la p i s h i M . D e m o n e t .
A Correspondence A n alysis o f a X V th Century Census: the Florentine C a tastro o f 1427, JEEH z. 2, 1975; N . S a n c h e z *
A l b o r n e z , Congruence A m ong Spanish Economic Regions in the Nineteenth Century, JEEH z. 3, 1974; M .P . M a z u r .
The Dispersion o f Holdings in the Open Fields: an Interpretation in Terms o f P ro p erty Rights, JEEH z. 2, 1977. 54 A. F i s h l o w . The N ew Economic H istory R evisited, JEEH z. 2, 1974 oraz artykuły i w ypow iedzi C. M . W h i t e ’ а. JEEH z. I. 1975 i D . J. L o s c h k y ’ e g o , JEEH z. З, 1974 І z. 2, 1975, w yw ołane artykułem S. F e n o a l t e a , The
Discipl'me and They: N o te s on Counter-factual M ethodology and the „New" Economic H isto ry, JEEH z. 3, 1973.
55 O dpow iednio JEEH z. 2, 1974; z. 1, 1975; z. 2 . 1975; z. 3, 1975; z. I. 1976; z. 2, 1976; z. 1, 1977. -6 O dpow ied nio JEEH 1, 1975; z. 2, 1977; z. 3, 1977.
57 P. L e o n , The S tu d y o f Economy and S o ciety a t the C entre d 'H istoire Economique e t Sociale d e la Region Lyonnaise. JEEH z. 2 , 1974; P. M. G . H a r r is , Fam ily a n d H ousehold A cross Time and Culture. JEEH z. З, І974; C. D a u p h i n , Research in Progress a t the „Centre de Recherches Historiques" o f Paris, JEEH z. 1, 1975; G . D i G i o v a n n i ,
Economic Growth in Tuscany and the R isorgim ento, JEEH z. 2, 1975; J. E v e r a e r t , C. V a n d e n b r o e k e , Thirty Years o f Rěsearch in Socia l and Economic H isto ry: The C entre f o r M odern and Colonial H istory a t the University o f Ghent, JEEH z. 1, 1976; J. S. C o h e n , $ Џ п еу Sonnino and Ita ly , JEEH z. 2 , 1976; A . W y r o b i s z , M ining in
sto p n ia z aaw an so w an ia wiedzy. P o d w zględem rep re zen tacji geograficznej czytelnik o trzym uje skrzy w io n y o b ra z dziejów g eograficznych E u ro p y . C ieszyć m o że sto su n k o w o z n ac zn a n a tym tle obecność a rty k u łó w d o ty czący ch ziem p o lsk ich .
P o d ru g ie, m o żn a zad a ć sobie p y tan ie, n a czym p o leg a „eu ro p e jsk o ść ” om aw ian eg o cza so p ism a — jeśli chcem y, by była o n a czym ś w ięcej, niż z a m i e s z e n ie m a rty k u łó w d o ty cz ą cych ró żn y ch k rajó w leżących w E u ro p ie . „ J o u rn a l” zam ieszcza d u ż o a rty k u łó w pośw ię co n y ch zw iązk o m g o sp o d arczy m ró ż n y c h części E u ro p y lub też s to su n k o m E u ro p y z innym i k o n ty n e n ta m i. N a to m ia s t b ra k m a te ria łó w p o ró w n aw czy ch , zestaw iających p o d o b ień stw a i o d m ien n o ści ró ż n y ch części k o n ty n en tu .
P o trzecie wreszcie le k tu ra p o zw ala zauw ażyć ró żn ice w po d ejściu a u to ró w p o c h o d zą cych z ró żn y ch k ra jó w . A nglosasi i F ra n c u zi z n aczn ie częściej i k o n sek w en tn iej sto su ją m eto d y k w a n ty ta ty w n e. A m e ry k an ie b ard ziej niż inni zb liżają się d o w zorców u p ra w ian ia n a u k , d o sta rcz an y c h przez, n a u k i p rz y ro d n icze. N ie p o p rz esta ją n a opisie czy rek o n stru k cji, lecz ro z p o cz y n ają od sfo rm u ło w a n ia h ip o tezy , k tó r ą n a stęp n ie p o d d a ją w eryfikacji.
