W odpowiedzi na informacje przekazane przez właściwy organ poprawiono wszelkie błędy rzeczowe zauważone w projekcie sprawozdania; ewentualne wyjaśnienia podano w
KOMISJA EUROPEJSKA
DYREKCJA GENERALNA DS. ZDROWIA I BEZPIECZEŃSTWA ŻYWNOŚCI Audyty i Analizy w zakresie Zdrowia i Żywności
DG(SANTE) 2018-6444
SPRAWOZDANIE KOŃCOWE Z AUDYTU PRZEPROWADZONEGO W
POLSCE
W DNIACH 6–15 LUTEGO 2018 R.
W CELU
OCENY KRAJOWYCH PROGRAMÓW ZWALCZANIA SALMONELLI W ODNIESIENIU DO OKREŚLONYCH POPULACJI DROBIU (STAD
HODOWLANYCH, KUR NIOSEK, BROJLERÓW I INDYKÓW)
Ref. Ares(2018)4055723 - 01/08/2018
Streszczenie
W niniejszym sprawozdaniu przedstawiono wyniki audytu przeprowadzonego w Polsce w dniach 6–15 lutego 2018 r. w ramach opublikowanego programu audytów Dyrekcji Generalnej ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności.
Celem audytu była ocena działań podjętych przez polski właściwy organ w celu zwalczania Salmonelli, w szczególności w celu wdrożenia krajowych programów zwalczania salmonelli w odniesieniu do różnych populacji drobiu.
W następstwie ostatniego audytu (2015 r.) i wystąpienia ogniska salmonelli w 2016 r. polskie właściwe organy wprowadziły szereg zmian do krajowych programów zwalczania salmonelli, krajowych instrumentów prawnych oraz do instrukcji i kontroli urzędowych związanych z krajowymi programami zwalczania salmonelli.
Planowana częstotliwość kontroli urzędowych na miejscu jest przestrzegana (a niekiedy przekraczana), przy czym skutecznie wyegzekwowano korektę niezgodności z wymogami wykrytych w ramach tych kontroli u podmiotów prowadzących przedsiębiorstwa spożywcze.
Wprowadzono weryfikację prowadzenia kontroli urzędowych, w ramach której również wykryto niedociągnięcia w tych kontrolach i doprowadzono do ich korekty.
Zasadniczo krajowe programy zwalczania salmonelli w Polsce są zgodne z wymogami UE i są odpowiednio realizowane, a na rolników nakładano prawidłowe środki ograniczające, lub rolnicy sami je wprowadzali, gdy zachodziła taka potrzeba, przy czym w większości przypadków były one odpowiednio udokumentowane.
W toku dochodzeń epidemiologicznych nie udawało się jednak często wykryć źródła zakażenia, w szczególności w odniesieniu do kur niosek, a dane ECDC-EFSA wskazują na to, że zakażenie to może w Polsce nadal występować. WO podjął pewne kroki, aby temu zaradzić, a w szczególności ma zamiar ustanowić, począwszy od 2018 r., specjalne zespoły epidemiologiczne zajmujące się tą kwestią.
Dzięki wdrożeniu krajowych programów zwalczania salmonelli osiągnięto niską częstość występowania, zgodną z unijnymi celami, w przypadku brojlerów oraz indyków hodowlanych i rzeźnych. Wstępne dane dotyczące pierwszego semestru 2017 r. wskazują, że te wartości docelowe być może osiągnięto również w przypadku kur hodowlanych, lecz nie kur niosek.
W 2016 r. poziom wykrywania salmonelli u indyków rzeźnych i u brojlerów był ok. 100 razy niższy w przypadku pobierania próbek przez podmiot prowadzący przedsiębiorstwo spożywcze w porównaniu z urzędowym pobieraniem próbek, a w pierwszym semestrze 2017 r. badania wykazały wynik pozytywny w 10-ciu stadach kurcząt hodowlanych, przy czym w przypadku 9-ciu z tych stad zakażenie wykryto tylko wskutek urzędowego pobierania próbek, które prowadzi się znacznie rzadziej niż pobieranie próbek przez podmiot prowadzący przedsiębiorstwo spożywcze. Znacznie niższy współczynnik wykrywania w przypadku pobierania próbek przez podmiot prowadzący przedsiębiorstwo spożywcze sprawia, że element ten jest praktycznie nieskuteczny w wykrywaniu salmonelli, co może
stanowić przyczynę ciągłego występowania ognisk choroby pomimo prawidłowego funkcjonowania innych środków w ramach krajowych programów zwalczania salmonelli.
Sprawozdanie zawiera zalecenia dla właściwych organów mające na celu skorygowanie stwierdzonych niedociągnięć.
Spis treści
1 Wprowadzenie...1
2 Cele i zakres ...1
3 Podstawa prawna...2
4 Kontekst ...3
5 Ustalenia i wnioski...4
5.1 Środki zapobiegawcze ...4
5.2 Plan monitorowania i pobierania próbek...6
5.2.1 Ogólne kwestie związane z KPZS...6
5.2.2 Laboratoria ...9
5.2.3 KPZS w odniesieniu do stad hodowlanych gatunku Gallus gallus ...10
5.2.4 KPZS w odniesieniu do kur niosek...11
5.2.5 KPZS w odniesieniu do brojlerów...12
5.2.6 KPZS w odniesieniu do indyków ...13
5.3 Środki wprowadzane z chwilą wystąpienia podejrzenia oraz potwierdzenia zarażenia salmonellą ...15
5.4 Kontrole urzędowe, weryfikacje i audyty ...18
5.5 Ocena postępów w realizacji i przeglądu KPZS ...21
5.6 Dochodzenia dotyczące ognisk choroby (salmoneloza) przenoszonej przez żywność i koordynacja...22
5.7 Działania następcze ...25
6 Wnioski ogólne ...26
7 Spotkanie zamykające...27
8 Zalecenia ...28
SKRÓTOWCE IDEFINICJE STOSOWANE WNINIEJSZYM SPRAWOZDANIU
Skrótowiec Wyjaśnienie
WO Właściwy organ
GLW Główny Lekarz Weterynarii
DG ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa
Żywności
Dyrekcja Generalna Komisji Europejskiej ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności
PIW Powiatowy Inspektorat Weterynarii
UE Unia Europejska
PPPS Podmiot prowadzący przedsiębiorstwo spożywcze
KLR Krajowe laboratorium referencyjne
RASFF System wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej żywności i paszach
PIS Państwowa Inspekcja Sanitarna
KPZS Krajowe programy zwalczania salmonelli
IW Inspekcja Weterynaryjna
1 WPROWADZENIE
Niniejszy audyt został przeprowadzony w Polsce w dniach 6–15 lutego 2018 r. jako część zaplanowanego programu audytów Dyrekcji Generalnej (DG) ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności.
Zespół audytowy składał się z dwóch audytorów z DG ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności oraz z jednego eksperta z państwa członkowskiego Unii Europejskiej (UE).
W czasie całego audytu zespołowi audytowemu towarzyszyli przedstawiciele właściwego organu (WO) – Inspekcji Weterynaryjnej (IW).
W dniu 6 lutego 2018 r. odbyło się spotkanie otwierające z udziałem przedstawicieli polskich właściwych organów. Podczas spotkania zespół audytowy potwierdził cel i harmonogram audytu oraz zwrócił się o udostępnienie dodatkowych informacji niezbędnych do zadowalającej realizacji audytu.
2 CELE IZAKRES
Celem audytu była ocena:
1. działań podjętych przez polski właściwy organ w celu zwalczania salmonelli u drobiu, w szczególności wdrożenia krajowych programów zwalczania salmonelli (KPZS) w odniesieniu do niektórych populacji drobiu (stad hodowlanych gatunku Gallus gallus, stad kur niosek, indyków i brojlerów);
2. skuteczności działań podjętych w odpowiedzi na zalecenia zawarte w poprzednim sprawozdaniu z audytu (DG(SANTE)/2015-7508);
3. systemu wprowadzonego w celu zapobiegania zanieczyszczeniu salmonellą łańcucha produkcji jaj spożywczych i mięsa drobiowego / produktów mięsnych.
Zakres audytu obejmował:
zatwierdzone przez służby Komisji KPZS w określonych populacjach drobiu (stadach hodowlanych, kur niosek gatunku Gallus gallus, stad indyków i brojlerów latach 2015, 2016 i 2017);
środki zapobiegawcze i środki zwalczania (zastosowany plan pobierania próbek, programy zwalczania prowadzone przez podmioty prowadzące przedsiębiorstwa spożywcze, polityka potwierdzającego pobierania próbek, dochodzenie dotyczące ognisk przenoszonych przez żywność, terminowe wdrażanie ograniczeń w handlu w przypadku wykrycia salmonelli u kur niosek, monitorowanie salmonelli);
procedury właściwego organu (weryfikacja i analiza wyników, audyty);
wszelkie narzędzia zarządzania i laboratoria (np. systemy informacyjne na potrzeby zarządzania i monitorowania, w szczególności służące do gromadzenia danych potrzebnych do oceny zastosowanych środków i osiągniętych rezultatów, narzędzia do identyfikacji drobiu / produktów drobiowych, laboratoria uczestniczące w KPZS).
Aby osiągnąć ten cel, zespół audytowy przeprowadził ocenę organizacji WO oraz zdolności WO do wdrożenia odpowiednich wymagań UE.
W poniższej tabeli wymieniono miejsca, w których przeprowadzono wizytacje, i spotkania służące realizacji powyższych celów:
Spotkania
Centralne biuro WO 2 Spotkanie otwierające i zamykające Biura wojewódzkie
i powiatowe 5 3 województwa i 6 powiatów Wizytacje obiektów
Gospodarstwa
hodowlane 2 Jedno prowadzące hodowlę kur, drugie prowadzące hodowlę indyków
Gospodarstwa
prowadzące chów kur niosek
2
Dwa gospodarstwa prowadzące chów zarówno stad dorosłych, jak i stada w fazie odchowu
Gospodarstwa prowadzące chów indyków rzeźnych
1
Gospodarstwa prowadzące chów brojlerów
1
Zakłady pakowania jaj 2 Laboratorium urzędowe 1
3 PODSTAWA PRAWNA
Audyt przeprowadzono na podstawie ogólnych przepisów prawodawstwa UE, w szczególności na podstawie:
art. 45 rozporządzenia (WE) nr 882/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie kontroli urzędowych przeprowadzanych w celu sprawdzenia zgodności z prawem paszowym i żywnościowym oraz regułami dotyczącymi zdrowia zwierząt i dobrostanu zwierząt;
art. 17 rozporządzenia (WE) nr 2160/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 listopada 2003 r. w sprawie zwalczania salmonelli i innych określonych odzwierzęcych czynników chorobotwórczych przenoszonych przez żywność.
Pełny wykaz odesłań do instrumentów prawnych UE przywoływanych w niniejszym sprawozdaniu znajduje się w załączniku 1 i odnosi się, w stosownych przypadkach, do ich ostatniej zmienionej wersji.
4 KONTEKST
Niniejszy audyt był trzecim z kolei audytem (od 2012 r.) obejmującym wdrażanie KPZS w odniesieniu do różnych populacji drobiu w Polsce. Ostatni audyt Komisji dotyczący działań, które polskie właściwe organy podjęły w celu zwalczania salmonelli, przeprowadzono w 2015 r. Sprawozdanie (DG(SANTE)/2015-7508) z tego audytu, który był audytem następczym w stosunku do audytu z 2012 r., jest dostępne na stronie internetowej:
http://ec.europa.eu/food/audits-analysis/audit_reports/details.cfm?rep_id=3649
We wspomnianym sprawozdaniu stwierdzono, że od czasu audytu z 2012 r. nastąpiła poprawa w zakresie wdrażania KPZS, które przebiega obecnie w sposób poprawny. Główny obszar, w którym jeszcze odnotowano niedociągnięcia, dotyczy potwierdzającego pobierania próbek (wykonywanego rutynowo zamiast w wyjątkowych przypadkach i stosowanej przy tym procedury pobierania próbek), które może powodować niedoszacowanie częstości występowania salmonelli. Sformułowano zalecenia, aby zaradzić odnotowanym problemom, a działania następcze w związku z wszelkimi zaleceniami, które pozostały jeszcze do realizacji, ujęto w sekcji 5.7 niniejszego sprawozdania.
W tabeli poniżej podano liczbę gospodarstw i dorosłych stad przypadających na populację drobiu objętą zakresem niniejszego audytu, zgodnie z danymi dostarczonymi przez polski WO.
Populacja drobiu Liczba gospodarstw Liczba dorosłych stad Stada hodowlane gatunku
Gallus gallus 761 1 910
Kury nioski 821 2 176
Brojlery 4 647 40 829
Indyki hodowlane 18 166
Indyki rzeźne 1 218 7 875
W okresie między 1 stycznia 2015 r. a 31 grudnia 2017 r. w ramach systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej żywności i paszach odnotowano ogółem:
12 powiadomień związanych z salmonellą w jajach spożywczych i produktach jajecznych polskiego pochodzenia (z czego ok. 84% ze względu na obecność Salmonella Enteritidis);
122 powiadomienia związane z obecnością salmonelli w mięsie drobiowym lub produktach z mięsa drobiowego polskiego pochodzenia (z czego ok. 60% ze względu na obecność Salmonella Enteritidis);
13 powiadomień związanych z wykryciem salmonelli w materiałach paszowych (głównie w śrucie rzepakowej), którą można żywić drób. Serotypy, które najczęściej występują w paszy / materiałach paszowych, to Salmonella Mbandaka, Livingstone, Munster, Albany, Kentucky i Infantis.
Jaja spożywcze i produkty jajeczne
(Salmonella Enteritidis)
Mięso drobiowe lub produkty z mięsa drobiowego (Salmonella
Enteritidis)
Materiały paszowe stosowane w przypadku drobiu
2015 0 28 2
2016 7 44 10
2017 5 50 1
Ogółem 12 (10) 122 (75) 13
5 USTALENIA IWNIOSKI
5.1 ŚRODKI ZAPOBIEGAWCZE
Wymogi prawne
Art. 5 rozporządzenia (WE) nr 2160/2003.
Zatwierdzone krajowe programy zwalczania salmonelli.
Ustalenia
1. Inspekcja Weterynaryjna, która podlega Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi, jest WO do celów urzędowych kontroli realizacji KPZS.
2. Poziom centralny, wojewódzki i powiatowy łączy bezpośrednia droga podległości służbowej. Na szczeblu wojewódzkim funkcjonuje 16 Wojewódzkich Inspektoratów Weterynarii i 305 Powiatowych Inspektoratów Weterynarii (PIW).
3. Powiatowi lekarze weterynarii są odpowiedzialni za kontrolę wdrażania KPZS przez podmioty prowadzące przedsiębiorstwa spożywcze (PPPS) zgodnie ze szczegółową instrukcją Głównego Lekarza Weterynarii (GLW) nr GIWpr-02010-1/2017 z dnia 16 lutego 2017 r. (zob. również ustalenie nr 74). Podczas wizytacji w gospodarstwach kontroli podlega również bezpieczeństwo biologiczne, co jest dokumentowane na formularzach list kontrolnych załączonych do tej instrukcji (zob. również ustalenie nr 76).
4. Wprowadzono kilka innych procedur/instrukcji w odniesieniu do:
identyfikowalności i znakowania jaj (zob. również ustalenia nr 105, 106 i 108);
sposobu postępowania w rzeźniach podczas przyjmowania i uboju stad drobiu z wynikiem pozytywnym lub stad drobiu o nieznanym statusie.
5. Pierwszą wersję instrukcji postępowania w rzeźniach (opracowanej ze względu na wykrycie przez IW stosowania różnych procedur) IW sporządziła w maju 2017 r. przy współpracy z inspektoratami wojewódzkimi i powiatowymi oraz z sektorem. W 2017 r.
dwukrotnie wprowadzono drobne zmiany w stosowanych formularzach i w częstotliwości urzędowego pobierania próbek mającego na celu potwierdzenie badań PPPS (zob. również ustalenie nr 23).
6. Szczepienie stad drobiu przeciwko salmonelli jest dobrowolne i PPPS wykonują je na własny koszt.
7. Podmioty działające na rynku pasz (na wszystkich etapach od produkcji podstawowej do wprowadzenia paszy do obrotu) mają obowiązek zgłaszania swojej działalności do PIW.
IW prowadzi rejestr elektroniczny zawierający informacje o podmiotach z sektora pasz.
8. Kontrolę urzędową paszy i paszy leczniczej prowadzi się na podstawie planu urzędowej kontroli pasz sporządzonego przez GLW. W ramach kontroli wyznaczono laboratoria z odpowiednio wykwalifikowanym personelem, a także wyposażenie do prowadzenia wymaganych analiz.
9. Plan kontroli pasz opracowuje się na podstawie analizy ryzyka, uwzględniając potrzebę kontroli każdego etapu wytwarzania, dystrybucji i stosowania pasz. IW ustala częstotliwość prowadzenia kontroli urzędowych podmiotów z sektora pasz na podstawie oceny ryzyka, przy czym minimalna częstotliwość wiąże się z profilem działalności tych podmiotów.
10. W przypadku gospodarstw produkujących paszę na własne potrzeby i podających paszę zwierzętom częstotliwość kontroli ustala się na szczeblu wojewódzkim. WO poinformował, że na podstawie analizy zagrożeń i ryzyka PIW może zwiększyć częstotliwość inspekcji w porównaniu z częstotliwością określoną przez województwa oraz że podczas tych inspekcji PIW stosuje specjalne listy kontrolne.
11. Sprawozdanie z wdrażania planu kontroli pasz opiera się na danych przekazanych ze szczebla powiatowego i wojewódzkiego za pośrednictwem systemu opracowanego i administrowanego przez Państwowy Instytut Weterynaryjny w Puławach.
Próbki mieszanek paszowych dla drobiu badane na obecność salmonelli w latach 2015–
2016.
Rok Liczba pobranych próbek Wykryte przypadki salmonelli
2015 781 6
2016 951 12
12. W 2014 r. wprowadzono w Polsce program pilotażowy monitorowania wody na obecność substancji przeciwbakteryjnych, który stanowi część wdrażania planu kontroli pasz. W 2015 r. pobrano ok. 3400 próbek wody, a od 2016 r. rocznie pobiera się ok. 4000 próbek w gospodarstwach utrzymujących drób i trzodę chlewną. IW wydała
wytyczne dla PIW dotyczące leczenia z użyciem antybiotyków w wodzie oraz sposobów postępowania w przypadku wyników pozytywnych. W wytycznych zaleca się wykonanie pierwszego badania przesiewowego próbek w laboratorium wojewódzkim i przesłanie wszystkich próbek o wyniku pozytywnym do Państwowego Instytutu Weterynaryjnego w Puławach w celu potwierdzenia i określenia środków przeciwdrobnoustrojowych.
13. W jednym z powiatów, który zespół audytowy odwiedził w 2017 r., poinformowano go, że w dwóch gospodarstwach badania wody dały wynik pozytywny na obecność środków przeciwdrobnoustrojowych. Organ powiatowy przeprowadził wymagane badania (nakładając natychmiastowe ograniczenia na gospodarstwa od momentu otrzymania wyników badań przesiewowych) i mógł potwierdzić – na podstawie dokumentacji leczenia i wyników laboratoryjnych – że zastosowany środek przeciwdrobnoustrojowy był dopuszczony do obrotu. Po przeprowadzeniu czyszczenia i dezynfekcji urządzeń do pojenia i uzyskaniu negatywnych wyników badań laboratoryjnych odpowiednich systemów zaopatrzenia w wodę zniesiono wszystkie ograniczenia nałożone na gospodarstwo.
Wnioski dotyczące środków zapobiegawczych
14. Obowiązujące środki zapobiegawcze są zgodne z zatwierdzonymi KPZS i odpowiednie do celów ograniczania zagrożenia wprowadzenia salmonelli do populacji drobiu.
5.2 PLAN MONITOROWANIA IPOBIERANIA PRÓBEK
5.2.1 Ogólne kwestie związane z KPZS Wymogi prawne
Art. 12 rozporządzenia (WE) nr 882/2004.
Zatwierdzone krajowe programy zwalczania salmonelli.
Ustalenia
15. W odniesieniu do każdego KPZS obowiązują przepisy krajowe. Przepisy dotyczące KPZS obowiązują przez kilka lat, z wyjątkiem przepisów dotyczących kur niosek, które to przepisy obowiązują przez rok. WO zdecydował się na coroczną nowelizację przepisów dotyczących kur niosek, aby zwiększyć elastyczność, która pozwoli w razie potrzeby na wprowadzanie w nich zmian.
16. PPPS mają obowiązek zgłoszenia PIW nowych stad wszystkich przedmiotowych populacji drobiu w ciągu siedmiu dni od wprowadzenia ich do gospodarstwa. Wraz ze zgłoszeniem wprowadzenia stada drobiu PPPS musi również dostarczyć planowany harmonogram pobierania próbek w stadzie przewidziany w KPZS. PIW weryfikuje
zgodność harmonogramu pobierania próbek PPPS z KPZS i w przypadku zatwierdzenia opatruje go pieczęcią.
17. PIW weryfikuje częstotliwość pobierania próbek przez PPPS zgodnie z instrukcją GLW GIWpr-02010-1/2017. Organy powiatowe powinny prowadzić taką weryfikację na miejscu w gospodarstwach:
w odniesieniu do wszystkich populacji drobiu;
o podczas corocznych kontroli weterynaryjnych w co najmniej 5% wszystkich gospodarstw;
o gdy prowadzą dochodzenie epidemiologiczne z powodu pozytywnego wyniku lub podejrzenia pozytywnego wyniku w przypadku jednego z serotypów salmonelli objętych KPZS;
o zawsze, gdy uznają to za konieczne;
od 2017 r. dodatkowo w przypadku stad kur niosek podczas pobierania rutynowych urzędowych próbek (co najmniej raz do roku w gospodarstwie liczącym co najmniej 1000 ptaków).
18. Wszystkie laboratoria, w których wykonuje się badania w ramach KPZS, przesyłają wszystkie sprawozdania z badań – pochodzące od PPPS i z urzędowego pobierania próbek – do odpowiedniego PIW, zarówno w przypadku wyników pozytywnych, jak i negatywnych. Jeżeli próbki PPPS lub urzędowe próbki dają wynik pozytywny lub wykazują efekt hamujący wzrost bakterii, laboratoria urzędowe mają obowiązek niezwłocznie zgłosić ten fakt PIW. W przypadku urzędowych próbek laboratoria muszą dodatkowo zgłosić to również organowi wojewódzkiemu.
19. Jeden z PIW, w którym przeprowadzono wizytację, poinformował, że jednego z pracowników wyznaczono do sprawdzania otrzymanych wyników badań laboratoryjnych w stosunku do zatwierdzonych harmonogramów pobierania próbek przez PPPS w odniesieniu do wszystkich odpowiednich gospodarstw w tym powiecie.
Jeżeli wyniki pobierania próbek przez PPPS nie dotarły zgodnie z zatwierdzonym harmonogramem pobierania próbek, wysyłano do PPPS monity i zawiadamiano o tym powiatowego lekarza weterynarii. Przedstawiono dowód przesłania jednego takiego monitu. W innym PIW, w którym przeprowadzono wizytację, sprawdzaniem otrzymanych wyników badań w stosunku do zatwierdzonego harmonogramu pobierania próbek PPPS zajmuje się każdy odpowiedzialny za nie lekarz weterynarii PIW.
20. PPPS same pobierają próbki lub korzystają z usług pracowników prywatnych laboratoriów lub prywatnych lekarzy weterynarii, którzy pobierają je w ich imieniu.
Urzędowe pobieranie próbek prowadzą lekarze weterynarii PIW lub czasami uprawnieni prywatni lekarze weterynarii. Szkolenie uprawnionych prywatnych lekarzy weterynarii i osób pobierających próbki w PPPS zapewnia PIW, zazwyczaj w ramach corocznych szkoleń doskonalenia zawodowego.
21. System wykonywania badań urzędowych potwierdzających po uzyskaniu pozytywnych wyników w badaniach PPPS przewidziano w odniesieniu do:
indyków rzeźnych – zasadniczo brak badań potwierdzających od 2016 r.;
brojlerów – zasadniczo brak badań potwierdzających od 2017 r.;
kur i indyków hodowlanych – od 2017 r. badania potwierdzające wykonywano tylko w wyjątkowych przypadkach (w oparciu o analizę ryzyka, w tym ocenę zanieczyszczenia krzyżowego podczas pobierania próbek lub w laboratorium podczas wykonywania badania, poziom bezpieczeństwa biologicznego i ocenę sytuacji dotyczącej występowania Salmonella spp. w gospodarstwie);
kur niosek;
o w 2017 r., zgodnie z zatwierdzonym KPZS, systematyczne badania potwierdzające zgodnie z protokołem przewidzianym w części D pkt 4 załącznika II do rozporządzenia nr 2160/2003;
o od 2018 r. badania potwierdzające wykonywane tylko w wyjątkowych przypadkach.
22. Od 2017 r. KPZS dotyczący stad hodowlanych drobiu (kurcząt i indyków) zawiera wymóg gromadzenia próbek pobranych od ptaków do celów badania pod kątem pozostałości środków przeciwdrobnoustrojowych lub efektu hamującego wzrost bakterii, jeżeli istnieje podejrzenie, że hodowca stosował takie leczenie.
23. WO poinformował, że zgodnie z procedurą obowiązującą rzeźnie przyjmujące drób ze stad, których zadeklarowany status jest nieznany lub w których wynik na obecność Salmonella Enteritidis lub Typhimurium był pozytywny, należy pobrać urzędowe próbki skóry szyi (dodatkowo oprócz pobierania próbek właścicielskich zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 2073/2005) od co trzeciego stada drobiu tego typu poddawanego ubojowi w tej rzeźni. Jeżeli pobieranie próbek przez PPPS w rzeźni przyniosło wynik negatywny, ale urzędowe pobieranie próbek wykazało wynik pozytywny, urzędowemu pobieraniu próbek skóry szyi musi zostać poddane pięć kolejnych stad o nieznanym statusie lub poddanych badaniu z wynikiem dodatnim na obecność Salmonella Enteritidis lub Typhimurium, które ubito w tej rzeźni i których mięso nie jest przeznaczone do obróbki cieplnej.
24. Co sześć miesięcy PIW sporządza sprawozdania dotyczące realizacji KPZS, które są przekazywane do organów wojewódzkich (zob. również ustalenie nr 90). Organy powiatowe przesyłają również do organów wojewódzkich i do WO miesięczne sprawozdania dotyczące chorób odzwierzęcych odnoszące się do wszystkich wykrytych serotypów salmonelli.
5.2.2 Laboratoria Wymogi prawne
Art. 33 rozporządzenia (WE) nr 882/2004.
Art. 11 i 12 rozporządzenia (WE) nr 2160/2003.
Ustalenia
25. Analiza próbek urzędowych służących wykryciu salmonelli odbywa się w laboratoriach urzędowych wyznaczonych przez WO. PPPS może przesłać swoje próbki do laboratorium urzędowego albo do dowolnego laboratorium prywatnego wyznaczonego do prowadzenia badań w ramach KPZS.
26. Laboratoria prywatne muszą uzyskać zatwierdzenie i zostać oficjalnie wyznaczone przez WO, aby mogły zostać zaakceptowane jako laboratoria wykonujące badania w ramach KPZS. Wszystkie laboratoria ubiegające się o takie zatwierdzenie, po otrzymaniu zadowalających wyników w badaniu biegłości i akredytacji metod badania przez Polskie Centrum Akredytacji, podlegają kontroli krajowego laboratorium referencyjnego (KLR) w celu potwierdzenia ich kompetencji.
27. KLR nadzoruje laboratoria urzędowe zatwierdzone przez GLW:
organizując badania biegłości w diagnostyce salmonelli wyizolowanej ze zwierząt i ich środowiska (raz do roku);
organizując szkolenia i spotkania konsultacyjne dla laboratoriów (okresowo, ale co najmniej raz do roku);
prowadząc badania potwierdzające związane z identyfikacją serologiczną izolatów salmonelli otrzymanych w ramach krajowych programów zwalczania (wszystkie izolaty przesłane przez laboratoria);
składając wizyty kontrolne w wybranych laboratoriach w celu potwierdzenia kompetencji w zakresie diagnostyki salmonelozy (co najmniej trzy laboratoria rocznie).
28. W latach 2015, 2016 i 2017 wszystkie wyznaczone laboratoria uczestniczyły w badaniu biegłości, uzyskując zadowalające wyniki. W badaniu biegłości organizowanym przez laboratorium referencyjne UE uczestniczyło samo KLR, uzyskując zadowalający wynik, również w ostatnim badaniu z 2017 r.
29. WO wskazał szczegółowo, jakie dane należy podać w pismach przewodnich towarzyszących urzędowym próbkom przesyłanym do analizy laboratoryjnej. Do próbek pobranych przez PPPS należy dołączać dane określone w przepisach krajowych.
Wszystkie pisma przewodnie do celów analiz laboratoryjnych sprawdzone przez zespół audytowy były poprawnie wypełnione i zawierały niezbędne odpowiednie informacje dotyczące próbki, takie jak:
wiek stada, od którego pobrano próbki;
niepowtarzalny numer stada i gospodarstwa;
liczba sztuk drobiu w stadzie;
liczba jednostek próbek;
rodzaj próbki;
data i godzina pobrania próbki i przesłania jej do laboratorium.
30. GLW wraz z KLR opracował „Procedurę przyjmowania próbek do badań laboratoryjnych w ramach krajowych programów zwalczania niektórych serotypów Salmonella w stadach drobiu”. W procedurze przewidziano, że jeżeli pismo przewodnie jest niekompletne lub próbka w jakikolwiek sposób nie spełnia wymogów prawnych (takich jak liczba lub rodzaj próbki, postępowanie z nią, przechowywanie i transport), laboratorium musi poinformować o tym PPPS w momencie otrzymania próbek. Jeżeli PPPS nadal chce, aby została przeprowadzona analiza próbki, w sprawozdaniu z badania należy zamieścić informację: „Badanie laboratoryjne nie może być traktowane jako przeprowadzone zgodnie z wymaganiami programu zwalczania niektórych serotypów Salmonella w stadach drobiu”. WO poinformował, że w takim przypadku próbka jest uznawana za nieważną w odniesieniu do KPZS i PPPS musi powtórzyć pobranie próbki.
31. W ramach krajowego programu laboratoria wykonujące badania laboratoryjne na potrzeby KPZS, w kontekście badań bakteriologicznych (z próbek środowiskowych), zawsze wykonują również badania efektu hamującego wzrost bakterii. Wyniki dołączane są do sprawozdania z wyników badań bakteriologicznych.
32. Laboratorium urzędowe, w którym przeprowadzono wizytację, spełniało wymogi krajowe i stosowało odpowiednie metody badania zgodne z wymogami UE.
33. Podczas wystąpienia choroby w 2016 r. laboratorium to potrzebowało dodatkowego czasu (do trzech tygodni) od momentu wykrycia salmonelli, aby przedstawić wyniki określania serotypów. Spowodowane to było różnymi czynnikami, m.in. bardzo dużą liczbą dodatkowych próbek, które wymagały określenia serotypu w tym krytycznym okresie, oraz wyczerpaniem zapasów odczynników. W obu utrzymujących kury nioski gospodarstwach, gdzie przeprowadzono wizytacje i w których wystąpiły ogniska choroby w 2016 r., wprowadzono środki ograniczające wprowadzanie do obrotu jaj z tych gospodarstw jako jaj klasy A (do bezpośredniego spożycia przez ludzi) z chwilą wykrycia salmonelli (nie czekając na określenie serotypów), zapobiegając w ten sposób dodatkowemu zagrożeniu dla konsumentów.
5.2.3 KPZS w odniesieniu do stad hodowlanych gatunku Gallus gallus Wymogi prawne
Art. 5 rozporządzenia (WE) nr 2160/2003.
Art. 1 rozporządzenia (WE) nr 200/2010.
Ustalenia
34. W KPZS wyznaczono gospodarstwa utrzymujące stada hodowlane drobiu jako miejsce pobierania próbek zgodnie z pkt 2.1.1 załącznika do rozporządzenia nr 200/2010.
35. W gospodarstwach, w których przeprowadzono wizytację, prowadzono zarówno pobieranie próbek przez PPPS, jak i rutynowe urzędowe pobieranie próbek, zgodnie z wymogami UE w zakresie częstotliwości pobierania próbek i z protokołem pobierania próbek.
36. W pierwszym semestrze 2017 r. z 10 stad z pozytywnym wynikiem na obecność serotypów Salmonella 9 wykryto w ramach urzędowego pobierania próbek wykryto i tylko jedno takie stado – na podstawie próbek pobranych przez PPPS, pomimo znacznie niższej częstotliwości urzędowego pobierania próbek w porównaniu z pobieraniem próbek przez PPPS (zob. również ustalenia nr 48, 52 i 53).
37. Przepisy krajowe regulujące kwestię KPZS w odniesieniu do kur hodowlanych to rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 30 grudnia 2016 r. w sprawie wprowadzenia „Krajowego programu zwalczania niektórych serotypów Salmonella w stadach hodowlanych gatunku kura (Gallus gallus)” na lata 2017–2019. Te przepisy krajowe nie są tak precyzyjne, jeśli chodzi o wskazanie rodzaju pobierania próbek, które należy przeprowadzić, jak to określa rozporządzenie nr 200/2010, mianowicie:
zgodnie z rozporządzeniem nr 200/2010 w przypadku podejrzenia, że wyniki mogą być fałszywe (pozytywne lub negatywne), należy wykonać potwierdzające pobranie próbek zgodnie z pkt 2.2.2.2 lit. b) załącznika do przedmiotowego rozporządzenia, co obejmuje akapity dotyczące pobierania dodatkowych próbek i niepotwierdzonego źródła zakażenia; natomiast
w przepisach krajowych odniesiono się do pkt 2.2.2.1 załącznika do rozporządzenia nr 200/2010 i dodatkowo opisano niektóre z wymogów określonych w pkt 2.2.2.2 lit. b), nie uwzględniono jednak wymogu dotyczącego niepotwierdzonego źródła zakażenia.
38. W 2017 r. badanie potwierdzające przeprowadzono w stadach hodowlanych w dwóch przypadkach. W obu przypadkach wynik potwierdzającego pobierania próbek na obecność docelowego serotypu salmonelli był negatywny. Ponieważ potwierdzające pobieranie próbek wykonano zgodnie z przepisami krajowymi, zniesiono ograniczenia w handlu bez wykonania badań na obecność środków przeciwdrobnoustrojowych, ani nowych badań bakteriologicznych, które są wymagane w pkt 2.2.2.2 lit. b) załącznika do rozporządzenia 200/2010 w odniesieniu do niepotwierdzonych źródeł zakażenia.
5.2.4 KPZS w odniesieniu do kur niosek Wymogi prawne
Art. 5 rozporządzenia (WE) nr 2160/2003.
Art. 1 rozporządzenia (WE) nr 517/2011.
Ustalenia
39. Na skutek wystąpienia ogniska choroby z 2016 r. GLW nałożył na PIW obowiązek dodatkowego pobierania próbek (zob. również ustalenie nr 108). Podczas tego dodatkowego pobierania próbek PIW postępowały zgodnie z protokołem przewidzianym w części D pkt 4 załącznika II do rozporządzenia nr 2160/2003.
40. Stada zgłasza się jako dodatnie nawet w przypadku, gdy istotne serotypy salmonelli wykryto jedynie w próbce kurzu, co jest zgodne z pkt 4.1 lit. a) załącznika do rozporządzenia nr 517/2011.
41. Od 2017 r. do tego KPZS dołączono wymóg, aby zawsze gromadzić próbki pobrane od ptaków do celów badania pod kątem pozostałości środków przeciwdrobnoustrojowych lub efektu hamującego wzrost bakterii w przypadku pobierania próbek urzędowych potwierdzających.
42. Zgodnie z danymi WO z 2016 r. zakażenie salmonellą potwierdzono w 29% stad poddanych pobieraniu próbek potwierdzających, które prowadzone było zgodnie z procedurą monitorowania pobierania próbek określoną w pkt 2.2.2 załącznika do rozporządzenia nr 517/2011, nie zaś z procedurą przewidzianą w części D pkt 4 załącznika II do rozporządzenia nr 2160/2003. Od 2017 r. pobieranie próbek urzędowych potwierdzających prowadzono zgodnie z częścią D pkt 4 załącznika II do rozporządzenia nr 2160/2003, a odsetek stad potwierdzonych jako pozytywne wzrósł w pierwszym semestrze 2017 r. do 67%.
43. W przypadku obu utrzymujących kury nioski gospodarstw, w których przeprowadzono wizytację, zespół audytowy nie wykrył żadnych niezgodności z KPZS. W szczególności częstotliwość pobierania próbek i stosowana procedura pobierania próbek były zgodne z wymogami UE, zarówno w przypadku rutynowego urzędowego pobierania próbek, jak i w przypadku pobierania próbek przez PPPS.
44. W jednym gospodarstwie, w którym przeprowadzono wizytę, przeprowadzono urzędowe rutynowe pobieranie próbek w odniesieniu do wszystkich stad drobiu w gospodarstwie. WO potwierdził, że od 2017 r., zgodnie z zatwierdzonym KPZS, urzędowe rutynowe pobieranie próbek musi być prowadzone we wszystkich stadach w utrzymujących kury nioski gospodarstwach liczących co najmniej 1000 ptaków.
Wykracza to poza wymóg UE zakładający urzędowe badanie jednego stada rocznie w gospodarstwie.
5.2.5 KPZS w odniesieniu do brojlerów Wymogi prawne
Art. 5 rozporządzenia (WE) nr 2160/2003.
Art. 1 rozporządzenia (WE) nr 200/2012.
Ustalenia
45. Z uwagi na dużą liczbę gospodarstw prowadzących chów stad brojlerów w Polsce każdy PIW odpowiada za wybór 10% gospodarstw rocznie, które będą poddane urzędowemu pobieraniu próbek na potrzeby badań laboratoryjnych w ramach KPZS.
46. PIW potwierdziły, że dokonują wyboru stad do rutynowego pobierania próbek.
Dokonują tego w oparciu o analizę ryzyka, uwzględniając takie czynniki jak poziom bezpieczeństwa biologicznego w gospodarstwie, ocena sytuacji pod względem występowania Salmonella spp., pobieranie próbek przez PPPS w prawidłowych ramach czasowych (pkt 2.1 załącznika do rozporządzenia nr 200/2012).
47. W gospodarstwie, w którym przeprowadzono wizytację, częstotliwość pobierania próbek i stosowana procedura pobierania próbek były zgodne z wymogami UE, zarówno w przypadku rutynowego urzędowego pobierania próbek, jak i w przypadku pobierania próbek przez PPPS.
48. Z danych dotyczących wyników badań za 2016 r. dostarczonych przez WO wynika, że stada z wynikiem pozytywnym wykryte w ramach pobierania próbek przez PPPS i urzędowego pobierania próbek wskazują, że wskaźnik wykrywalności jest w przybliżeniu 100 razy wyższy w przypadku urzędowo pobranych próbek – 4,3% (36 na 829 badań) w stosunku do 0,04% (17 na 39 577 badań) – niż ma to miejsce w przypadku próbek PPPS (zob. również ustalenia nr 52 i 53).
5.2.6 KPZS w odniesieniu do indyków Wymogi prawne
Art. 5 rozporządzenia (WE) nr 2160/2003.
Art. 1 rozporządzenia (UE) nr 1190/2012.
Ustalenia
49. W przypadku stad indyków rzeźnych koordynacja wyboru 10% gospodarstw mających podlegać co roku urzędowemu pobieraniu próbek odbywa się na szczeblu wojewódzkim zgodnie z instrukcją GLW GIWpr-02010-1/2017. Na podstawie sprawozdań z wdrażania programu w poprzedzającym roku organy wojewódzkie określają liczbę gospodarstw, które mają zostać włączone do badań rutynowych, i na podstawie analizy ryzyka decydują, w których powiatach należy pobrać próbki i ile należy ich zgromadzić.
Informacje dotyczące tego harmonogramu pobierania próbek uzyskane od wszystkich odpowiednich organów wojewódzkich należy przekazać do IW.
50. W PIW sprawującym nadzór nad gospodarstwem prowadzącym chów indyków rzeźnych, w którym przeprowadzono wizytację, zespół audytowy stwierdził, że procedura wyboru gospodarstw na potrzeby pobierania próbek była zgodna z opisem.
51. W obu gospodarstwach (utrzymujących stada indyków hodowlanych i indyków rzeźnych), w których przeprowadzono wizytacje, częstotliwość pobierania próbek
i stosowana procedura pobierania próbek były zgodne z wymogami UE zarówno pod względem rutynowego urzędowego pobierania próbek, jak i pobierania próbek przez PPPS.
52. Z danych dotyczących wyników badań za 2016 r. dostarczonych przez WO wynika, że stada indyków rzeźnych z wynikiem pozytywnym wykryte w ramach pobierania próbek przez PPPS i urzędowego pobierania próbek wskazują, że wskaźnik wykrywalności jest w przybliżeniu 100 razy wyższy w przypadku urzędowo pobranych próbek – 3,2% (6 na 187 badań) w stosunku do 0,03% (2 z 6686 badań) – niż ma to miejsce w przypadku próbek PPPS.
53. Od wielu lat WO zdaje sobie sprawę z tej różnicy we wskaźnikach wykrywalności, lecz nie jest w stanie ustalić jej przyczyny. Przez lata dyskutowano na ten temat na licznych spotkaniach i będzie on ponownie tematem dyskusji w 2018 r. Organy powiatowe, w których przeprowadzono wizytację, poinformowały zespół audytowy, że nadal prowadzą regularne szkolenia (w większości coroczne) na temat pobierania próbek właścicielskich.
Wnioski dotyczące planu monitorowania i pobierania próbek
54. Wdrażanie KPZS ma wsparcie ze strony sieci laboratoriów, które są w stanie zapewnić wiarygodne wyniki badań. KLR jest zdolne do wywiązywania się ze swoich obowiązków i zadań w sposób określony w przepisach UE.
55. Fakt, że podczas wystąpienia ogniska salmonelli w 2016 r. niektóre wyniki badań polegających na określaniu serotypów uzyskano z opóźnieniem wynoszącym do trzech tygodni, wskazuje na to, że obowiązujący system nie radzi sobie w sposób zadowalający, gdy istnieje duże zapotrzebowanie na moce produkcyjne w sytuacjach kryzysowych, w szczególności jeśli chodzi o terminowe wykonywanie badań.
Wdrożone środki wprawdzie zapobiegały dodatkowemu zagrożeniu dla konsumentów, jednak bez wyników określania serotypów właściwe organy mogły mieć trudności prawne przy nakładaniu koniecznych ograniczeń w handlu.
56. Wdrożono plany rutynowego monitorowania i pobierania próbek zgodnie z zatwierdzonymi krajowymi programami zwalczania salmonelli na 2017 r.
W odniesieniu do stad hodowlanych gatunku Gallus gallus przepisy krajowe pozwalają jednak na zniesienie ograniczeń w handlu, co nie jest w pełni zgodne z wymogami UE w zakresie pobierania próbek urzędowych potwierdzających.
57. Dane dotyczące wyników badań wskazują na to, że w przypadku indyków rzeźnych, brojlerów i kur hodowlanych wskaźnik wykrywalności stad o pozytywnym wyniku na obecność salmonelli w ramach pobierania próbek urzędowych jest znacznie wyższy niż w przypadku pobierania próbek przez PPPS. Ponieważ protokół pobierania próbek jest identyczny zarówno w przypadku pobierania próbek przez PPPS, jak i w przypadku urzędowego pobierania próbek, a osoby pobierające próbki w PPPS są regularnie szkolone, nie powinno być tak drastycznych różnic we wskaźnikach wykrywalności.
5.3 ŚRODKI WPROWADZANE ZCHWILĄ WYSTĄPIENIA PODEJRZENIA ORAZ POTWIERDZENIA ZARAŻENIA SALMONELLĄ
Wymogi prawne
Art. 5 rozporządzenia (WE) nr 2160/2003.
Część C i D załącznika II do rozporządzenia (WE) nr 2160/2003.
Ustalenia
58. KPZS uwzględniają odpowiednie środki zwalczania, które należy wdrożyć w momencie wykrycia zakażenia serotypami bakterii Salmonella, których dotyczy KPZS. Ponadto WO wydał kilka instrukcji, w których szczegółowo określił środki i działania, jakie należy wprowadzić i podjąć, takie jak procedury identyfikowalności i procedury obowiązujące w rzeźniach (zob. również ustalenia nr 4 i 5).
59. Zespół audytowy dokonał przeglądu jednego przypadku, w którym wyniki badania próbek na obecność Salmonella Enteritidis pobranych w stadzie hodowlanym były pozytywne. Odpowiednie środki wprowadzono w gospodarstwie w sposób terminowy i zgodny z wymogami UE.
60. Zespół audytowy dokonał również przeglądu dokumentów kontroli urzędowych dotyczących dwóch gospodarstw prowadzących chów kur niosek zakażonych Salmonella Enteritidis, gdzie przeprowadzono badania ze względu na potencjalny związek z wystąpieniem salmonelozy w wielu krajach, które miało związek z jajami pochodzącymi z Polski (zob. również ustalenie nr 108). W obu gospodarstwach:
wprowadzone środki były zgodne z wymogami UE; jednakże
PIW nie posiadał dokumentacji potwierdzającej weryfikację, czy PPPS w pełni zastosował się do środka nakazującego obróbkę cieplną / zniszczenie wszystkich jaj.
61. Nie zawsze również dostępna była w PIW dokumentacja obróbki cieplnej mięsa drobiowego z zarażonych stad. Zespołowi audytowemu przekazano informację, że zgodnie z obowiązującym systemem w przypadku mięsa drobiowego IW na szczeblu centralnym gromadzi i przechowuje informacje dotyczące wyników badań próbek właścicielskich i próbek urzędowych oraz dotyczące postępowania z tym mięsem.
62. Odnotowano dowody szybkiego powiadamiania przez PIW organów na terenie województwa i sąsiadujących PIW o pozytywnych wynikach badań na obecność salmonelli.
Czyszczenie i dezynfekcja
63. Po wykryciu serotypów salmonelli, które są przedmiotem badania, powiatowy lekarz weterynarii pobiera próbki, aby sprawdzić skuteczność czyszczenia i dezynfekcji, zanim wyda pozwolenie na ponowne wprowadzenie drobiu do kurnika. W 2016 r. organy powiatowe przeprowadziły 549 takich badań.
64. Zespół audytowy odnotował dowody wykonania takich badań i otrzymania wyników potwierdzających skuteczność czyszczenia i dezynfekcji przed wydaniem pozwolenia na ponowne umieszczenie zwierząt.
Dochodzenie epidemiologiczne
65. Ze względu na liczbę pozytywnych wyników dotyczących serotypów salmonelli wyniki dochodzenia epidemiologicznego są analizowane na szczeblu centralnym wyłącznie w wyjątkowych przypadkach, np. w przypadku zgłoszenia w ramach systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej żywności i paszach (RASFF).
66. Po wykryciu w gospodarstwie dowolnych serotypów salmonelli objętych zwalczaniem powiatowi lekarze weterynarii muszą zgodnie z KPZS przeprowadzić dochodzenie epidemiologiczne, aby określić potencjalne źródło ogniska choroby. Instrukcja GLW GIWpr-02010-1/2017 zawiera dodatkowe informacje dotyczące prowadzenia dochodzenia epidemiologicznego.
67. Dostępne były sprawozdania z dochodzeń epidemiologicznych przeprowadzonych we wszystkich zwizytowanych gospodarstwach, w których wystąpiło zakażenie.
Dochodzenia prowadzili powiatowi lekarze weterynarii zgodnie z wymogami krajowymi, wypełniając standardowy ogólny formularz stosowany w przypadku wszystkich chorób zakaźnych.
68. Dokonano przeglądu czterech takich dochodzeń:
w przypadku dwóch (jednego dotyczącego brojlerów i jednego dotyczącego stad hodowlanych) w wyniku dochodzenia zidentyfikowano potencjalne źródło zakażenia; jedno w zakażonej ściółce wykryte podczas analizy laboratoryjnej (słoma o wyniku pozytywnym na obecność salmonelli), drugie spowodowane inwazją myszy w gospodarstwie, które były potencjalnymi nosicielami salmonelli, i wynikające z bliskości innych gospodarstw (utrzymujących inne gatunki niż drób).
w dwóch pozostałych przypadkach (kury nioski) w wyniku dochodzenia nie udało się ustalić prawdopodobnego źródła zakażenia.
69. WO poinformował o inicjatywach na rzecz poprawy jakości informacji gromadzonych podczas dochodzeń epidemiologicznych:
Kwestię dochodzeń epidemiologicznych omawiano podczas spotkań szkoleniowych organizowanych w Wojewódzkich Inspektoratach Weterynarii dla lekarzy weterynarii z PIW. W latach 2015–2017 powiatowi lekarze weterynarii uczestniczyli w 49 spotkaniach/szkoleniach, na których omawiano tematy związane z dochodzeniami epidemiologicznymi.
Planuje się, aby w 2018 r. prowadzenie dochodzeń epidemiologicznych stanowiło jeden z tematów szkolenia, które będzie prowadzone w Państwowym Instytucie Weterynaryjnym w Puławach.
70. Inne reakcje na międzynarodowe wystąpienie Salmonella Enteritidis w 2016 r.
obejmowały:
organizację spotkań między personelem IW a ekspertami w zakresie salmonelli z KLR, mających na celu omówienie powiązań między gospodarstwami utrzymującymi kury nioski, pomieszczeniami przeznaczonymi do wychowu młodych kur i pomieszczeniami wylęgu drobiu, oraz prowadzenia dochodzeń epidemiologicznych;
podjęcie decyzji o prowadzeniu przez Państwowy Instytut Weterynaryjny w Puławach badania izolatów (w ramach badań naukowych przy użyciu metody sekwencjonowania całego genomu) pochodzących z gospodarstw objętych KPZS wskazanych/wybranych przez IW, np. jeżeli należy sprawdzić powiązania między ogniskami choroby przenoszonymi przez żywność z powrotem do gospodarstw lub powiązania między gospodarstwami.
71. Wprowadzono zmiany do ustawy o Inspekcji Weterynaryjnej (zmiana opublikowana dnia 9 stycznia 2018 r.) – od 2018 r. w każdym województwie będą co najmniej dwa zespoły prowadzące dochodzenia epidemiologiczne (planowany termin rozpoczęcia prac zespołów to drugi semestr 2018 r.). Zespoły będą się składały z maksymalnie trzech osób i będą odpowiadały zamiast PIW za dochodzenia epidemiologiczne. Takie rozwiązanie ma zmniejszyć obciążenie PIW, które muszą wykonywać też wiele innych zadań podczas wystąpienia ogniska choroby.
Wnioski dotyczące środków wprowadzanych z chwilą wystąpienia podejrzenia oraz potwierdzenia zarażenia salmonellą
72. Środki nałożone na zarażone gospodarstwa/stada były zgodne z wymogami UE.
W niektórych przypadkach brakowało jednak dokumentacji weryfikacji, czy wszystkie jaja poddano obróbce termicznej lub zniszczono.
73. W toku dochodzeń epidemiologicznych nie udawało się często wykryć źródła zakażenia, w szczególności w przypadku kur niosek, i WO podjął już pewne kroki, aby rozwiązać ten problem.
5.4 KONTROLE URZĘDOWE, WERYFIKACJE IAUDYTY
Wymogi prawne
Art. 3 ust. 2 rozporządzenia (WE) nr 2160/2003.
Art. 4 rozporządzenia (WE) nr 882/2004.
Ustalenia
74. W 2014 r. GLW opracował instrukcję/podręcznik na temat procedur PIW dotyczących zwalczania niektórych serotypów salmonelli w stadach drobiu, w tym wdrażania przepisów rozporządzenia nr 2160/2003. Podręcznik w razie potrzeby jest aktualizowany (ostatnio w lutym 2017 r., instrukcja GLW GIWpr-02010-1/2017) i jest w trakcie ponownej aktualizacji na 2018 r. Celem tej instrukcji jest harmonizacja procedur PIW w zakresie wdrażania KPZS i kontroli wdrażania tych planów przez PPPS.
75. Z danych dotyczących prowadzonych przez PIW kontroli gospodarstw wynika, że w powiatach, w których przeprowadzono wizytacje, przestrzegano zaplanowanej częstotliwości (zob. również ustalenie nr 17) tych kontroli lub przekroczono tę częstotliwość.
76. WO poinformował, że w 2017 r. liczba gospodarstw, w których przeprowadzono kontrolę pod kątem wdrażania KPZS i wykrytych niezgodności, wyniosła:
Gospodarstwa Liczba Liczba Liczba PPPS, na
skontrolowanych gospodarstw (stada
dorosłych i/lub młodych kur)
gospodarstw, co do których zgłoszono niezgodności
które nałożono grzywny
kury hodowlane 492 53 4
kury nioski 794 79 15
brojlery 1 249 155 6
indyki rzeźne 284 34 1
indyki hodowlane 37 2 0
przy czym najczęściej występujące przypadki niezgodności były związane z bezpieczeństwem biologicznym (na przykład brak mat dezynfekcyjnych, niewystarczające obiekty / nieodpowiednie procedury służące utrzymaniu odpowiedniej separacji między różnymi kurnikami w jednym gospodarstwie), niewłaściwym prowadzeniem rejestru dezynfekcji i środków zwalczania szkodników, brakiem przeszkolenia personelu w zakresie kontaktu z drobiem i brakiem badań personelu na obecność salmonelli.
77. Jeżeli wykryto niedociągnięcia w zakresie bezpieczeństwa biologicznego, wydano decyzje nakazujące ich usunięcie. W ramach dodatkowej inspekcji dokonano weryfikacji sprawozdań z inspekcji zawierających zalecenia związane z nieprzestrzeganiem wymogów prawnych. Jeżeli zalecenie było związane z dobrą praktyką, jego wdrożenie podlegało weryfikacji podczas następnej rutynowej inspekcji.
78. Od dnia 20 grudnia 2016 r. do dnia 31 maja 2017 r., w związku z pojawieniem się wysoce zjadliwej grypy ptaków, przeprowadzono 49 907 inspekcji gospodarstw (w tym gospodarstw nieobjętych KPZS), które to inspekcje dotyczyły głównie bezpieczeństwa biologicznego.
79. Świadectwa weterynaryjne dotyczące drobiu wysyłanego do uboju wydają powiatowi lekarze weterynarii lub uprawnieni prywatni lekarze weterynarii, a ich wydanie wymaga przeprowadzenia wcześniejszej kontroli w gospodarstwie. Zespół audytowy został poinformowany, że poza potwierdzeniem statusu zdrowia zwierząt i przestrzegania wymogów KPZS taką wcześniejszą kontrolę przeprowadza się również bezpośrednio przed załadunkiem, aby sprawdzić również stan pojazdu służącego do transportu.
80. Od 2014 r., na podstawie przepisów krajowego programu dotyczących przemieszczania drobiu z zakażonego stada drobiu do rzeźni, rolnik zajmujący się chowem drobiu ma obowiązek uwzględniania w informacjach dotyczących łańcucha żywnościowego wszystkich pozytywnych wyników testów laboratoryjnych na obecność salmonelli, w tym informacji o serotypach nieobjętych KPZS.
81. Ponadto od 2015 r. w przypadku drobiu z zakażonego stada, który ma zostać przewieziony na miejsce uboju, należy wystawić specjalne świadectwo weterynaryjne, w którym należy wskazać serotypy salmonelli objęte KPZS.
82. Wszystkie świadectwa weterynaryjne, które zespół audytowy sprawdził w odniesieniu do drobiu przeznaczonego do uboju ze stad, w przypadku których uzyskano wynik pozytywny na obecność serotypów salmonelli objętych KPZS, były zgodne z wymogami unijnymi i krajowymi.
83. Drób ze stad z negatywnymi wynikami testów na obecność salmonelli wysyła się do uboju ze wzorem świadectwa weterynaryjnego, w którym zamiast daty pobrania próbek wskazuje się datę otrzymania wyniku badania. Jeden z sześciu powiatów, w których przeprowadzono wizytację, stanowił wyjątek, ponieważ wszystkim lekarzom weterynarii wydającym świadectwa weterynaryjne polecono, aby ręcznie wpisywali datę pobrania próbek do każdego świadectwa.
84. Wszystkie przedstawione dokumenty zawierające informacje na temat łańcucha żywnościowego dotyczące drobiu przeznaczonego do uboju zawierały również datę otrzymania wyniku badania, natomiast w jednym przypadku jedynie informację o negatywnym wyniku badania, a nie datę pobrania próbek.
85. W sprawdzonej dokumentacji zespół audytowy nie znalazł przypadku, w którym drób poddano by ubojowi po terminie trzech tygodni od pobrania próbek przed ubojem, który to termin określono w wymogach unijnych. Brak daty pobrania próbek w świadectwie weterynaryjnym i informacjach dotyczących łańcucha żywnościowego uniemożliwia jednak zarówno lekarzowi weterynarii w rzeźni, jak i rzeźniom PPPS równie bezpośrednie i łatwe potwierdzenie, że próbki na potrzeby wykrycia salmonelli pobrano faktycznie w ciągu trzech tygodni przed ubojem1.
86. PIW bada stwierdzone nieprawidłowości u PPPS i zapewnia ich korektę. Organy wojewódzkie przedstawiły dowody na weryfikację wyników PIW oraz wykrywanie i zapewnienie korekty niedociągnięć PIW.
87. Dane wojewódzkie wykazują poprawę wyników PIW, a także wyższy poziom przestrzegania wymogów KPZS przez PPPS w latach 2015–2017.
88. Zakres audytów wewnętrznych przeprowadzonych w latach 2015–2017 nie obejmował realizacji KPZS. Biuro Kontroli IW również nie przeprowadziło kontroli dotyczących tej kwestii. Na 2018 r. zaplanowano jednak przeprowadzenie w 20% powiatów audytów wewnętrznych, których zakres obejmie KPZS.
1 W odpowiedzi na projekt sprawozdania właściwy organ poinformował, że po audycie, w piśmie z dnia 7 marca 2018 r., IW zaleciła lokalnym organom Inspekcji Weterynaryjnej, aby urzędowi lekarze weterynarii przeprowadzający badanie przedubojowe ptaków w gospodarstwie wskazali na świadectwie weterynaryjnym dla żywego drobiu przewożonego do rzeźni dzień, w którym od stada drobiu pobrano próbki do badań na pałeczki Salmonella.
Wnioski dotyczące kontroli urzędowych, weryfikacji i audytów
89. System kontroli urzędowych, które przeprowadza PIW, w dostatecznym stopniu gwarantuje, że PPPS przestrzegają zatwierdzonych KPZS.
90. Audyty wewnętrzne nie obejmowały realizacji KPZS, ale dzięki weryfikacji wyników PIW przez organy wojewódzkie następuje poprawa kontroli urzędowych.
5.5 OCENA POSTĘPÓW WREALIZACJI IPRZEGLĄDU KPZS Wymogi prawne
Art. 3 ust. 2 rozporządzenia (WE) nr 2160/2003.
Ustalenia
91. GLW polecił organom wojewódzkim, aby składały sprawozdania za każdy semestr.
Organy wojewódzkie otrzymują dane od PIW i analizują je, aby potwierdzić przestrzeganie KPZS (zob. również ustalenie nr 24), a następnie przesyłają te dane do IW wraz ze swoimi analizami. W oparciu o zebrane dane IW sporządza okresowe i roczne sprawozdanie końcowe oraz przekazuje je Komisji Europejskiej.
92. Od czasu audytu z 2015 r. w wyniku oceny i przeglądu KPZS wprowadzono następujące zmiany:
badanie ptaków na obecność pozostałości środków przeciwdrobnoustrojowych – wymagane jest pobranie od ptaków próbek do celów wykrycia pozostałości środków przeciwdrobnoustrojowych lub inhibitorów wzrostu bakterii w:
o stadach hodowlanych, jeżeli zachodzi podejrzenie, że PPPS stosowały takie środki lub inhibitory;
o stadach kur niosek, zawsze podczas pobierania próbek urzędowych potwierdzających;
zmiana w przepisach krajowych, aby w przypadku stwierdzenia, że PPPS nie przestrzegają obowiązków określonych w KPZS, służby weterynaryjne również miały możliwość bezpośredniego nałożenia grzywny (zob. również ustalenie nr 76);
zmiany w KPZS dotyczące stad kur niosek począwszy od 2018 r.:
o PPPS nie mają już obowiązku likwidacji zakażonych stad kur niosek, z którym wiązała się wypłata odszkodowania;
o podczas pobierania rutynowych próbek urzędowych powiatowi lekarze weterynarii pobierają próbki urzędowe od wszystkich stad drobiu w gospodarstwie niezależnie od wieku (1 stado drobiu na rok w gospodarstwie, w którym znajduje się co najmniej 1000 ptaków).
93. Jak przedstawiono w poniższej tabeli, od 2015 r. do końca czerwca 2017 r. w Polsce nie
przekroczono unijnej wartości docelowej dotyczącej częstości występowania salmonelli w przypadku brojlerów i indyków (stada hodowlane i rzeźne). W przypadku kur hodowlanych i kur niosek wartość tę jednak przekroczono zarówno w 2015 r., jak i w 2016 r.
Polska Kategoria
Wartość docelowa
UE 2015 2016 1–6/2017* Średnia UE
w 20152
Kury nioski 2% 2,38% 7,15% 2,34% 1,0 %
Kury hodowlane 1 % 1,38 % 1,46% 0,7 % 0,34 %
Brojlery 1 % 0,23 % 0,14 % 0,07 % 0,3 %
Indyki hodowlane 1 % 0,0 % 0,0 % 0,0 % 0,4 %
Indyki rzeźne 1 % 0,16 % 0,12 % 0,0 % 0,3 %
*dane wstępne
W przypadku kur hodowlanych i kur niosek tendencja spadkowa w 2014 r. (kury nioski) i w 2015 r. (kury hodowlane) zmieniła się w zwyżkową (zaznaczona w tabeli wytłuszczoną czcionką), a znaczący wzrost w częstości występowania u kur niosek odnotowano w 2016 r., kiedy w tej populacji drobiu pojawiło się duże ognisko choroby.
Wstępne dane WO za pierwsze sześć miesięcy 2017 r. wykazują ponownie tendencję spadkową w obu populacjach, przy czym kury nioski pozostają jedyną populacją drobiu, w której częstość występowania przewyższa wartość docelową UE.
Wnioski z oceny postępów w realizacji i przeglądu KPZS
94. Dane dotyczące KPZS z organów powiatowych i wojewódzkich dostarczają WO informacji niezbędnych do przeprowadzenia oceny ich postępów w ciągu roku.
95. WO oceniło dane i wyniki otrzymane w ramach KPZS oraz wprowadziło zmiany w podejmowanych działaniach i wprowadzanych środkach, co zwiększyło skuteczność programów zwalczania. Wstępne dane WO dotyczące pierwszego semestru 2017 r.
potwierdzają tę poprawę, jednak częstość występowania w populacji kur niosek nadal przekracza wartość docelową.
5.6 DOCHODZENIA DOTYCZĄCE OGNISK CHOROBY (SALMONELOZA) PRZENOSZONEJ PRZEZ ŻYWNOŚĆ IKOORDYNACJA
Wymogi prawne
Art. 8 rozporządzenia (WE) nr 2003/99.
Art. 3 i 5 rozporządzenia (WE) nr 2160/2003.
2 Sprawozdanie podsumowujące Unii Europejskiej w sprawie tendencji dotyczących chorób odzwierzęcych,
Art. 18 rozporządzenia (WE) nr 178/2002.
Ustalenia
96. Z danych WO wynika, że ze wszystkich serotypów salmonelli najczęstszą przyczyną choroby w Polsce był w 2016 r. serotyp Salmonella Enteritidis, który określono jako przyczynę zakażenia u 7543 osób, co stanowi wzrost o około 13,8% od 2015 r.
97. Określone źródła zakażenia w odniesieniu do ognisk chorób przenoszonych przez żywność wywołanych przez salmonellę w Polsce w 2016 r. przedstawiono w poniższej tabeli:
Rodzaj żywności S. Enteritidis S. Typhimurium Salmonella spp.
Jaja 17 2 0
Desery (w tym ciasta z kremem,
lody) 29 1 1
różne dania z jaj (w tym
produkty delikatesowe) 12 0 1
dania z mięsa i jaj (w tym mięso
drobiowe) 13 0 2
inne dania mięsne 4 0 0
warzywa i owoce 4 1 0
inne dania 2 0 0
Woda 1 0 0
Ogółem 82 4 4
98. Władze polskie nie zidentyfikowały jeszcze źródła salmonelli, którą stwierdzono wśród ludzi w wielu państwach w 2016 r. Ponadto, jak przedstawiono we wspólnej ocenie ECDC i EFSA z dnia 12 grudnia 2017 r. dotyczącej nagłego ogniska choroby, państwa członkowskie zgłaszały kolejne przypadki zachorowań u ludzi wywołane przez serotyp Salmonella Enteritidis (należący do skupiska choroby z 2016 r.).
99. Nadzór epidemiologiczny nad chorobami zakaźnymi i zakażeniami u ludzi w Polsce sprawuje Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS). Współpraca PIS i Inspekcji Weterynaryjnej jest regulowana przepisami krajowymi dotyczącymi chorób zakaźnych i bezpieczeństwa żywności.
100. PIS jest również odpowiedzialna za kontrolę urzędową higieny środków spożywczych.
W ramach rocznego planu pobierania próbek stacje sanitarno-epidemiologiczne (poziom powiatu) PIS pobierają próbki żywności, w tym jaj i drobiu, aby przeprowadzić między innymi badania na zakażenie salmonellą. Jeżeli badanie wykaże obecność salmonelli, zakażona partia produktu (jeżeli znajduje się w obrocie) zostaje wycofana z obrotu.
Stacja sanitarno-epidemiologiczna niezwłocznie przekazuje informacje na temat pozytywnych wyników PIW nadzorującej zakład produkcyjny w celu prowadzenia dalszego postępowania i dochodzenia.
101. Ponadto stacja sanitarno-epidemiologiczna dostarcza informacje na temat wykrytego zagrożenia i przesyła identyfikację produktu do krajowego punktu kontaktowego systemu wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej żywności i paszach w PIS. Punkt kontaktowy RASFF w PIS przekazuje te informacje do IW.
102. PIS zwraca się również do IW o informacje dotyczące wyników dochodzenia. Jeżeli produkt dostarczono do innych państw, punkt kontaktowy RASFF w PIS musi niezwłocznie zgłosić ten fakt za pośrednictwem RASFF.
103. Odnotowano dowody comiesięcznej sprawozdawczości dotyczącej chorób odzwierzęcych przekazywanej do PIW przez stacje sanitarno-epidemiologiczne, a także powiadomień stacji sanitarno-epidemiologicznych przez PIW o stadach kur niosek przebadanych pod kątem serotypów salmonelli z wynikiem dodatnim.
104. Identyfikowalność produktów objętych niniejszym audytem podlega sporządzonej przez GLW „Instrukcji w sprawie przeprowadzania urzędowych kontroli w zakresie możliwości śledzenia produktów pochodzenia zwierzęcego i znakowania” z dnia 23 marca 2010 r. Kwestie związane z identyfikowalnością jaj są również przedmiotem wytycznych GLW przesłanych w trzech pismach z listopada i grudnia 2016 r.
105. Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych oraz Inspekcja Weterynaryjna nadzorują możliwość śledzenia jaj konsumpcyjnych i produktów pochodzenia drobiowego.
106. Główne nieprawidłowości dotyczące oznakowania jaj wykryte przez Inspekcję Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych w 2016 r. dotyczyły kodu producenta na jajach oraz oznakowania nieprawidłową datą minimalnej trwałości i/lub kodem nieodpowiednim dla rodzaju produkcji.
107. W 2017 r. GLW zlecił PIW przeprowadzenie kontroli ukierunkowanych w zakładach pakowania jaj. Kontrole te dotyczyły w szczególności sprawdzenia identyfikacji i identyfikowalności jaj oraz zapewnienia przez zakłady pakowania identyfikowalności wszystkich jaj, które odbierają i dostarczają. Podczas kontroli sprawdzono:
pełną i poprawną identyfikację jaj przewożonych z gospodarstw do zakładów pakowania;
dokumentację dołączaną do jaj dostarczanych do zakładów pakowania;
poprawne znakowanie i etykietowanie jaj (w opakowaniu przeznaczonym dla konsumenta końcowego lub do dalszego przetwarzania) wysyłanych z zakładów pakowania;
identyfikowalność jaj od momentu ich otrzymania, poprzez sortowanie, klasyfikację, pakowanie, przechowywanie, aż do ich wysyłki do następnego kupującego w łańcuchu dostaw.
Przeprowadzono kontrole 372 zakładów pakowania jaj w 16 województwach.
Zgromadzone informacje będą poddane dogłębnej analizie, po czym GLW rozważy, czy potrzebne będzie podjęcie dodatkowych działań.
108. Oba zakłady pakowania, w których przeprowadzono wizytację, posiadały systemy w zadowalającym stopniu umożliwiające śledzenie jaj na wcześniejszym i późniejszym etapie w łańcuchu produkcji, jak wymaga tego art. 18 ust. 2 i 3 rozporządzenia nr 178/2002.
109. Ze względu na pojawienie się ogniska choroby w 2016 r. GLW polecił PIW pobranie dodatkowych urzędowych próbek obejmujące również wszystkie gospodarstwa zaopatrujące zakłady pakowania, które zidentyfikowano jako możliwe źródło zakażonych jaj. W wyniku tych działań wykryto zakażenie w gospodarstwach / stadach drobiu, które do tej pory uzyskiwały jedynie ujemne wyniki badań na obecność salmonelli.
Wnioski dotyczące dochodzeń w sprawie ognisk choroby (salmoneloza) przenoszonej przez żywność i koordynacji
110. Przedstawione dowody wskazują na dobrą komunikację między zaangażowanymi organami i wynika z nich również, że analiza międzynarodowych przypadków salmonelli u ludzi od 2016 r. umożliwiło wykrycie kolejnych zakażonych gospodarstw / stad drobiu, których wcześniej nie zidentyfikowano.
111. Z przedstawionej dnia 12 grudnia 2017 r. oceny ECDC i EFSA dotyczącej międzynarodowego wystąpienia choroby powiązanej z polskimi jajami wynika jednak, że państwa członkowskie nadal zgłaszają przypadki zachorowań u ludzi w wyniku zakażenia serotypem Salmonella Enteritidis (należącego do skupiska choroby z 2016 r.).
5.7 DZIAŁANIA NASTĘPCZE
W poniższej tabeli podsumowano działania następcze w związku z odpowiednimi zaleceniami wydanymi w sprawozdaniu DG(SANTE)/2015-7508-MR Final.
Nr Wcześniejsze zalecenie Ocena
1
WO powinien zapewnić odpowiednie (zgodne z przepisami art. 3 ust. 2 lit. b) rozporządzenia (WE) nr 2160/2003) zgłaszanie wyników uzyskanych w trakcie realizacji KPZS.
Zalecenie oparte na wniosku nr 77. Powiązane ustalenia: nr 69 i 74.
Niewypełnione w całości.
Ponieważ procedura
potwierdzającego pobierania próbek od kur hodowlanych nie jest jeszcze w pełni zgodna z wymogami UE, gwarancje, że sprawozdania będą dokładne,
prawidłowo, są niewystarczające.
Zob. ustalenia nr 37 i 38.
Zob. zalecenie nr 2 niniejszego sprawozdania z audytu.
3
WO powinien zapewnić, aby – w przypadku stad hodowlanych kur – zasady pobierania próbek potwierdzających były zgodne z pkt 2.2.2.2 lit. c) załącznika do rozporządzenia (UE) nr 200/2010 oraz by procedura pobierania próbek stosowana przy pobieraniu próbek potwierdzających była zgodna z pkt 2.2.2.2 lit. b) załącznika do rozporządzenia (UE) nr 200/2010.
Zalecenie oparte na wnioskach nr 76 i 88.
Powiązane ustalenia: nr 70, 84, 85 i 145.
Niewypełnione w całości.
Zasady potwierdzającego pobierania próbek są obecnie poprawne. Procedura potwierdzającego pobierania próbek od stad kur hodowlanych nie jest jeszcze jednak w pełni zgodna z wymogami UE.
Zob. ustalenia nr 37 i 38.
Zob. zalecenie nr 2 niniejszego sprawozdania z audytu.
4
W przypadku stad kur niosek WO powinien zapewnić, aby: – zasady pobierania próbek potwierdzających były zgodne z rozdział D pkt 4 załącznika II do rozporządzenia (WE) nr 2160/2003, – procedura pobierania próbek stosowana przy pobieraniu próbek potwierdzających była zgodna z procedurą opisaną w części D pkt 4 załącznika II do rozporządzenia (WE) nr 2160/2003; oraz – stada uznawano za dodatnie nawet w przypadku, gdy istotne serotypy salmonelli wykryto jedynie w próbkach kurzu, co ma na celu zapewnienie zgodności z pkt 4.1 lit. a) załącznika do rozporządzenia (UE) nr 517/2011.
Zalecenie oparte na wnioskach nr 76, 104 i 105.
Powiązane ustalenia: nr 70, 98, 100, 101, 102 i 145.
Wypełnione.
Zob. ustalenia nr 21, 39 i 40.
6 WNIOSKI OGÓLNE
W następstwie ostatniego audytu (z 2015 r.) i wystąpienia ogniska salmonelli w 2016 r.
