W odpowiedzi na informacje przekazane przez właściwy organ poprawiono wszelkie błędy rzeczowe zauważone w projekcie sprawozdania; ewentualne wyjaśnienia podano w formie
KOMISJA EUROPEJSKA
DYREKCJA GENERALNA DS. ZDROWIA I BEZPIECZEŃSTWA ŻYWNOŚCI Audyty i Analizy w zakresie Zdrowia i Żywności
DG(SANTE) 2021-7180
SPRAWOZDANIE KOŃCOWE Z AUDYTU DOTYCZĄCEGO
POLSKI
PRZEPROWADZONEGO W DNIACH 1–19 MARCA 2021 R.
W CELU
OCENY KONTROLI URZĘDOWYCH ZWIĄZANYCH Z BEZPIECZEŃSTWEM MLEKA I PRZETWORÓW MLECZNYCH
Ref. Ares(2022)1144171 - 16/02/2022
Streszczenie
W niniejszym sprawozdaniu opisano wyniki audytu przeprowadzonego w Polsce w dniach 1–19 marca 2021 r. przez przedstawicieli Dyrekcji Generalnej Komisji Europejskiej ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności, którego celem była ocena istniejącego systemu kontroli urzędowych związanych z bezpieczeństwem mleka i przetworów mlecznych.
Ze względu na pandemię COVID-19 nie było możliwe przeprowadzenie weryfikacji i oceny funkcjonowania kontroli urzędowych na miejscu. Wyniki audytu opierają się zatem na przeglądzie dokumentacji i rejestrów kontroli istotnych dla zakresu audytu oraz na wywiadach i rozmowach z przedstawicielami właściwego organu na różnych szczeblach, przeprowadzonych za pośrednictwem wideokonferencji.
Polska posiada zestaw aktów prawnych i administracyjnych zasadniczo zgodnych z przepisami UE, które to akty wspierają kontrole urzędowe w sektorze mleczarskim. Odstępstwa krajowe, których nie przewidują przepisy UE, obowiązują w odniesieniu do przetworów mlecznych produkowanych w gospodarstwach rolnych lub przez rolników prowadzących gospodarstwa rodzinne. Środki te zostały zgłoszone Komisji Europejskiej i państwom członkowskim zgodnie z przepisami dyrektywy (UE) 2015/1535, z wyjątkiem jednego, który odnosi się do rolnych produktów detalicznych. Ponadto przetwory mleczne o tradycyjnym charakterze, które są przedmiotem handlu na szczeblu krajowym, są produkowane w niezatwierdzonych zakładach, co jest niezgodne z przepisami UE.
Obowiązujące procedury zatwierdzania/rejestracji i sporządzania wykazów zakładów/podmiotów prowadzących przedsiębiorstwa spożywcze, które stanowią element łańcucha produkcji mleka i przetworów mlecznych, nie są w pełni zgodne z przepisami UE.
System kontroli urzędowych jest zasadniczo dobrze zaplanowany i obejmuje cały sektor mleczarski. Spójność i jednolitość zapewnia szereg dokumentów zawierających wytyczne i instrukcje.
Właściwy organ centralny zorganizował w ostatnich latach ograniczoną liczbę szkoleń dotyczących szczególnych wymogów i specyfiki sektora mleczarskiego. Ma to negatywny wpływ na poziom kompetencji pracowników odpowiedzialnych za przeprowadzanie kontroli urzędowych w sektorze mleczarskim. Ponadto obowiązujące procedury dotyczące przekazywania zadań związanych z kontrolami urzędowymi prywatnym lekarzom weterynarii nie są w pełni odpowiednie i zgodne z wymogami określonymi w przepisach UE.
Obowiązują szczegółowe przepisy dotyczące pobierania próbek urzędowych i urzędowego badania mleka surowego i przetworów mlecznych. Plany pobierania próbek urzędowych mleka i przetworów mlecznych pod kątem kryteriów mikrobiologicznych zostały na ogół odpowiednio wdrożone w województwach objętych audytem, przy czym stwierdzono brak wytycznych dotyczących pobierania próbek urzędowych i urzędowego badania na obecność enterotoksyn gronkowcowych oraz fosfatazy alkalicznej, co spowodowało, że nie ma badań pod kątem tych parametrów. Osłabia to zdolność właściwych organów do wykrywania niezgodności związanych
z tymi kryteriami.
Wszystkie laboratoria urzędowe są akredytowane i uczestniczą w rundzie badań biegłości organizowanej przez krajowe laboratorium referencyjne, w których uzyskują ogólnie dobre wyniki.
Działania podjęte w przypadkach ostrzeżeń w ramach systemu wczesnego ostrzegania dotyczących przetworów mlecznych nie były w pełni zadowalające i nie były zgodne ze stosownymi instrukcjami. Ponadto działania naprawcze ograniczały się do zakładów objętych audytem, a właściwe organy nie wykorzystały uzyskanych informacji do poprawy ogólnego systemu kontroli w odniesieniu do zidentyfikowanych kwestii (tj. kontroli w zakresie kryteriów mikrobiologicznych).
Właściwy organ ustanowił pewne mechanizmy nadzoru i audyty wewnętrzne. Audyty te od wielu lat nie obejmują kontroli obowiązujących w sektorze mleczarskim i nie istnieją żadne mechanizmy gwarantujące, by właściwy organ centralny otrzymywał informacje na temat rocznej działalności właściwych organów wojewódzkich w zakresie nadzoru nad PIW. Może to osłabić skuteczność planowania przez właściwy organ centralny działań mających na celu weryfikację kontroli urzędowych oraz zwiększyć ryzyko niezidentyfikowania potencjalnych niedociągnięć w systemie kontroli.
Niniejsze sprawozdanie zawiera zalecenia skierowane do właściwego organu centralnego mające na celu wyeliminowanie stwierdzonych niedociągnięć.
Spis treści
1. Wprowadzenie...1
2. Cele i zakres ...1
3. Podstawa prawna...3
4. Kontekst ...3
5. Ustalenia i wnioski...4
5.1. Prawodawstwo i środki wykonawcze...4
5.2. Właściwe organy ...8
5.3. Rejestracja i zatwierdzanie zakładów przedsiębiorstwa spożywczego ...11
5.4. Kontrole gospodarstw produkujących mleko i siarę ...13
5.5. Kontrole mleka surowego przy odbiorze ...15
5.6. Kontrole urzędowe dotyczące przestrzegania przepisów dotyczących higieny przez podmioty prowadzące przedsiębiorstwa spożywcze...19
5.7. Programy pobierania próbek urzędowych i laboratoria urzędowe...24
5.8. System wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej żywności i paszach (RASFF) ...28
5.9. System nadzoru i audytów wewnętrznych ...30
5.10. Działania następcze w związku z poprzednim audytem DG(SANCO) 2013-6874 ...31
6. Wnioski ogólne ...32
7. Spotkanie zamykające...33
8. Zalecenia ...33
SKRÓTY IDEFINICJE STOSOWANE WSPRAWOZDANIU
Skrót Wyjaśnienie
WO Właściwy(-e) organ(-y)
WOC Właściwy organ centralny
Jtk Jednostki tworzące kolonię
KPK Krytyczny(-e) punkt(-y) kontroli
GLW Główny Lekarz Weterynarii
DG ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności
Dyrekcja Generalna Komisji Europejskiej ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności
PIW Powiatowy(-e) Inspektorat(-y) Weterynarii PLW Powiatowy(-i) Lekarz(-e) Weterynarii
WE Wspólnota Europejska
UE Unia Europejska
EURL Laboratorium referencyjne UE
PPPS Podmiot(-y) prowadzący(-e) przedsiębiorstwo spożywcze GIW Główny Inspektorat Weterynarii
HACCP System analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli L. monocytogenes Listeria monocytogenes
MRiRW Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
POM Punkt(-y) odbioru mleka
KLR Krajowe laboratorium referencyjne ULW Urzędowy(-i) lekarz(-e) weterynarii
LB Liczba bakterii
BB Badanie(-a) biegłości
PrLW Prywatny lekarz weterynarii
RASFF System wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej żywności i paszach RPPUiŻ Rejestr Podmiotów Paszowych, Utylizacyjnych i Żywnościowych WIW Wojewódzki(-e) Inspektorat(-y) Weterynarii
WLW Wojewódzki(-cy) Lekarz(-e) Weterynarii
LKS Liczba komórek somatycznych
PIS Państwowa Inspekcja Sanitarna
IW Inspekcja Weterynaryjna
1. WPROWADZENIE
Audyt odbył się w Polsce w dniach 1–19 marca 2021 r. w ramach zaplanowanego programu prac Dyrekcji Generalnej Komisji Europejskiej ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności (DG ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności). Zespół audytowy składał się z dwóch audytorów z DG ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności.
W dniu 1 marca 2021 r. odbyło się spotkanie otwierające w formie wideokonferencji, w której udział wzięli przedstawiciele właściwych organów istotnych dla audytu – Inspekcji Weterynaryjnej (szczebel centralny, wojewódzki i powiatowy) podlegającej Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW), Inspektoratu Jakości Handlowej Artykułów Rolno- Spożywczych (szczebel centralny), podległej MRiRW, Departamentu Hodowli Zwierząt oraz Departamentu Przetwórstwa i Rynków Rolnych MRiRW oraz Państwowego Instytutu Weterynaryjnego – Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach (PIWet-PIB). Podczas tego spotkania zespół audytowy potwierdził cele audytu oraz zwrócił się o udostępnienie dodatkowych informacji umożliwiających zadowalającą realizację audytu.
UWAGA: ze względu na pandemię COVID-19 nie było możliwe przeprowadzenie weryfikacji i oceny funkcjonowania kontroli urzędowych na miejscu. Ustalenia i wyniki audytu opierają się zatem na przeglądach dokumentacji i rejestrów kontroli istotnych dla zakresu audytu oraz na rozmowach z przedstawicielami właściwych organów na różnych szczeblach, przeprowadzonych za pośrednictwem wideokonferencji.
2. CELE IZAKRES
Celem audytu była ocena obowiązującego systemu kontroli urzędowych związanych z bezpieczeństwem mleka i przetworów mlecznych.
Zakres audytu obejmował organizację i wyniki działalności właściwego organu oraz obowiązujący system kontroli urzędowych dotyczących sieci produkcji, przetwarzania i dystrybucji mających zastosowanie do mleka i przetworów mlecznych (z wyłączeniem działalności detalicznej).
Aby osiągnąć ten cel, w ramach audytu odbyły się następujące spotkania:
Spotkania/wizyty Liczba Uwagi
Właściwy organ
centralny 5
Spotkanie inauguracyjne i końcowe z przedstawicielami Głównego Inspektoratu Weterynarii, Głównego Inspektoratu Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, MRiRW oraz PIWet-PIB.
Oprócz wyżej wymienionych przedstawicieli w spotkaniu zamykającym uczestniczył przedstawiciel Głównego Inspektoratu Sanitarnego.
Wojewódzkie WO (w tym kilka powiatowych
WO) 2
WO z dwóch województw i powiatowe WO z tych województw
Laboratoria urzędowe 1 Krajowe laboratorium referencyjne (KLR)
3. PODSTAWA PRAWNA
Audyt przeprowadzono na podstawie ogólnych przepisów Unii Europejskiej (UE), a w szczególności na podstawie art. 116, 117 i 119 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/625 („rozporządzenie w sprawie kontroli urzędowych”).
Przepisy UE istotne do celów omawianego audytu wykazano w załączniku do niniejszego sprawozdania i w stosownych przypadkach odnoszą się do ostatniej zmienionej wersji.
4. KONTEKST
Ostatnie dwa audyty w Polsce, których celem była ocena kontroli urzędowych związanych m.in. z bezpieczeństwem mleka i przetworów mlecznych, zostały przeprowadzone w 2008 r.
(nr ref. DG(SANCO)/2008-7810) oraz w 2013 r. (nr ref. DG(SANCO)/2013-6874).
Sprawozdania z tych audytów są dostępne pod następującymi linkami:
https://ec.europa.eu/food/audits-analysis/audit_reports/details.cfm?rep_id=2224 https://ec.europa.eu/food/audits-analysis/audit_reports/details.cfm?rep_id=3268
W rozporządzeniu wykonawczym Komisji (UE) 2021/620 uznano Polskę za państwo posiadające status obszaru oficjalnie wolnego od Brucella abortus i Brucella melitensis oraz gruźlicy.
WOC przekazał następujące dane dotyczące bydła mlecznego w Polsce:
Bydło Owce/kozy Bawoły
2018 266 223 1 340/4 431 –
2019 246 962 1 319/4 666 –
Populacja bydła mlecznego
2020 234 211 1 371/5 016 –
2018 14 171 150 0,61/7,45 –
2019 14 502 760 0,57/8,16 –
Produkcja mleka (w tonach)
2020 Brak danych –
Produkcję przetworów mlecznych podsumowano poniżej (w tonach):
Kod Nomenklatury scalonej (CN) i towar 2018 2019 0401 Mleko i śmietana
1 778 550 (253 690 –
śmietana)
1 892 170 (253 490 –
śmietana)
0402 Mleko i śmietana w proszku 196 000 194 150
0403 Mleko sfermentowane 532 240 538 640
Kod Nomenklatury scalonej (CN) i towar 2018 2019 0404 Serwatka w proszku i serwatka w płynie,
koncentraty z białka mleka 1 522 260 1 609 960
0405 Masło i pozostałe tłuszcze oraz oleje
otrzymane z mleka 222 660 224 450
0406 Ser i twaróg 854 770 867 160
5. USTALENIA IWNIOSKI
5.1. PRAWODAWSTWO IŚRODKI WYKONAWCZE
Wymogi prawne
Art. 291 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
Art. 5 ust. 1 lit. g) i h) rozporządzenia (UE) 2017/625.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/1535.
Ustalenia
1. Przepisy krajowe uzasadniające kontrole urzędowe w zakładach produkujących żywność opisano w profilu krajowym Polski dostępnym na stronie internetowej:
http://ec.europa.eu/food/audits-analysis/country_profiles/details.cfm?co_id=PL
2. Następujące akty prawne zawierają najnowsze i najistotniejsze przepisy krajowe odnoszące się do zakresu przedmiotowego audytu:
a. ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz.U.
2020 poz. 2021);
b. ustawa z dnia 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzęcego (Dz.U.
2020 poz. 1753);
c. rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 20 czerwca 2016 r.
w sprawie określenia spraw rozstrzyganych w drodze decyzji administracyjnych przez powiatowego lekarza weterynarii albo urzędowego lekarza weterynarii z upoważnienia powiatowego lekarza weterynarii (Dz.U. 2016 poz. 874) zawierające ogólne przepisy dotyczące wszystkich produktów pochodzenia zwierzęcego właściwe w odniesieniu do mleka i przetworów mlecznych.
d. rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 grudnia 2016 r.
w sprawie sposobu ustalania weterynaryjnego numeru identyfikacyjnego (Dz.U.
2016 poz. 2161).
e. rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 grudnia 2016 r.
w sprawie rejestru zakładów produkujących produkty pochodzenia zwierzęcego lub wprowadzających na rynek te produkty oraz wykazów takich zakładów (Dz.U.
f. rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 czerwca 2017 r.
w sprawie wysokości kar pieniężnych za naruszenia przepisów o produktach pochodzenia zwierzęcego (Dz.U. 2017 poz. 1182).
3. W ostatnich latach wydano szereg instrukcji i wytycznych Głównego Lekarza Weterynarii (GLW) dotyczących przeprowadzania kontroli urzędowych. Do najistotniejszych instrukcji w odniesieniu do kontroli w sektorze mleczarskim należą:
a. Instrukcja GLW nr GIWpr02010-14/2019 z dnia 31 grudnia 2019 r. w sprawie metodologii kontroli urzędowych oraz weryfikacji wykonywania czynności urzędowych, uchylająca Instrukcję GLW nr GIWhig-500-4/08;
b. Instrukcja GLW nr GIWpr0200.1.16.2020 z dnia 23 czerwca 2020 r. w sprawie określenia, na podstawie analizy ryzyka, częstotliwości kontroli podmiotów sektora spożywczego objętych urzędowym nadzorem Inspekcji Weterynaryjnej, uchylająca Instrukcję nr GIWbż-500-2/11;
c. Instrukcja GLW nr GIWpr.0200.1.21.2020 z dnia 18 sierpnia 2020 r. w sprawie postępowania organów Inspekcji Weterynaryjnej przy weryfikacji bezpieczeństwa surowego mleka.
4. W odniesieniu do produkcji mleka i przetworów mlecznych wydano środki krajowe, które odnoszą się do przepisów dotyczących elastyczności w prawodawstwie UE. Do najistotniejszych środków w odniesieniu do sektora mleczarskiego należą:
a. rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji produktów mlecznych o tradycyjnym charakterze (Dz.U. 2017 poz. 1259) ustanawiające krajowe środki dotyczące produkcji przetworów mlecznych o tradycyjnym charakterze lub produktów wytwarzanych w regionach o szczególnych ograniczeniach geograficznych. Środki te odnoszą się do dostosowania niektórych wymogów rozporządzeń (WE) nr 852/2004 i nr 853/2004 (odpowiednio art. 13 i 10 tych rozporządzeń). Powiązane przetwory mleczne są produkowane w zarejestrowanych zakładach (prowadzących działalność marginalną, lokalną i ograniczoną zgodnie z odpowiednimi środkami krajowymi wyjaśnionymi w pkt 4 lit. b) i są przedmiotem obrotu na szczeblu wojewódzkim (w województwie, w którym znajduje się zakład, oraz w sąsiednich powiatach położonych w innych województwach). Tygodniowa produkcja w jednym zakładzie nie powinna przekraczać 0,5 tony. Każdemu z tych zakładów przypisany jest numer weterynaryjny, który jest często umieszczany na etykiecie ich produktów1. W rejestrze centralnym prowadzony jest oddzielny publiczny wykaz, w którym figurują 72 takie zakłady;
1 W odpowiedzi na projekt sprawozdania właściwy organ zauważył, że ponieważ zakłady te są zarejestrowane jako prowadzące działalność marginalną lokalną i ograniczoną, PPPS nie mają obowiązku umieszczania na etykiecie weterynaryjnego numeru identyfikacyjnego (WNI). Jednak wiele z nich dobrowolnie umieszcza WNI na etykiecie w celu ułatwienia identyfikowalności produktów.
b. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 21 marca 2016 r.
(Dz.U. 2016 poz. 451) ustanawia środki krajowe dotyczące produktów będących przedmiotem handlu na warunkach marginalnych, lokalnych i ograniczonych.
Zgodnie z art. 1 tego rozporządzenia taka działalność detaliczna jest wyłączona z zakresu obowiązywania wymogów rozporządzenia (WE) nr 853/2004.
W rejestrze centralnym prowadzony jest oddzielny publiczny wykaz, w którym figuruje 266 takich zakładów (obejmuje on również 72 zakłady, o których mowa w powyższym akapicie). W handlu tymi produktami stosuje się szczególne ograniczenia terytorialne i ilościowe.
c. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 30 września 2015 r.
w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji produktów podstawowych pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej (Dz.U. 2015 poz. 1703) zawiera środki krajowe dotyczące bezpośredniej sprzedaży żywności pochodzenia zwierzęcego produkowanej na poziomie gospodarstw (np. mleko surowe i śmietana). W rozporządzeniu tym określono uproszczone wymogi dotyczące bezpieczeństwa żywności i wymieniono ograniczenia terytorialne i ilościowe w odniesieniu do tej produkcji. Środki te odnoszą się również to działalności detalicznej wyłączonej z wymogów rozporządzenia (WE) 853/2004.
d. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 27 lipca 2007 r.
w sprawie w sprawie ogólnych odstępstw od wymagań higienicznych w zakładach produkujących żywność tradycyjną pochodzenia zwierzęcego (Dz.U. 2015 poz. 394) zawiera środki krajowe dotyczące produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego (w tym przetworów mlecznych) o tradycyjnym charakterze.
W rozporządzeniu odniesiono się do odstępstw na podstawie art. 7 rozporządzenia (WE) nr 2074/2005. Zgodnie z obowiązującymi środkami wspomniane produkty mogą być produkowane zarówno w zarejestrowanych, jak i zatwierdzonych zakładach. Zakłady korzystające z tych odstępstw nie są objęte żadnymi ograniczeniami geograficznymi dotyczącymi handlu, a ich produkty mogą być sprzedawane w całym kraju.
i. Zespół audytowy zauważył, że dotychczas żaden zatwierdzony zakład nie skorzystał z tych odstępstw, a w rezultacie wspomniane przetwory mleczne są produkowane w zarejestrowanych zakładach i są przedmiotem handlu na poziomie krajowym z wykorzystaniem numeru weterynaryjnego na etykiecie. Jest to niezgodne z art. 4 ust. 2 rozporządzenia (WE) nr 853/2004, zgodnie z którym zakłady poddające obróbce produkty pochodzenia zwierzęcego, dla których wymogi ustanawia załącznik III tego rozporządzenia, nie mogą podejmować działalności do czasu uzyskania zatwierdzenia właściwego organu. Zgodnie z art. 5 tego rozporządzenia podmioty prowadzące przedsiębiorstwo spożywcze (PPPS) mogą wprowadzać takie produkty do obrotu, jeżeli są one opatrzone znakiem identyfikacyjnym zgodnie z sekcją I załącznika II do tego rozporządzenia.
e. W rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 grudnia 2016 r.
w sprawie maksymalnej ilości żywności zbywanej w ramach rolniczego handlu detalicznego oraz zakresu i sposobu jej dokumentowania (Dz.U. 2016 poz. 2159) określono środki krajowe dotyczące produkcji na potrzeby rolniczego handlu detalicznego. W rozporządzeniu przewidziano produkcję różnego rodzaju przetworów (zarówno żywności pochodzenia zwierzęcego, jak i żywności pochodzenia niezwierzęcego) w gospodarstwach rolnych lub przez rolników prowadzących gospodarstwa rodzinne z wykorzystaniem surowców (np. mleka surowego) zakupionych od lokalnych gospodarstw rolnych i handel takimi przetworami na poziomie województwa. Zespół audytowy zauważył, co następuje:
i. Produkty te są zbywane bezpośrednio konsumentowi końcowemu, ale mogą być również – od dnia 1 stycznia 2019 r. – zbywane zakładom prowadzącym handel detaliczny. Dozwolone jest korzystanie z pośredników (handlowców) w obrocie tymi produktami (np. na potrzeby zbywania produktów na wystawach, festynach czy targach). Prowadzony jest odrębny wykaz obejmujący 852 takich zarejestrowanych zakładów.
ii. Gospodarstwa rolne i rolnicy prowadzący gospodarstwa rodzinne przetwarzający żywność prowadzą handel swoimi produktami na poziomie krajowym. W odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego każdemu z tych zakładów przypisany jest numer weterynaryjny, który jest często umieszczany na etykiecie ich produktów2. Handel tymi produktami pochodzącymi od niezatwierdzonych zakładów na poziomie krajowym jest niezgodny z art. 4 ust. 2 i art. 5 rozporządzenia (WE) nr 853/2004 (zob.
również pkt 4 lit. d) ppkt (i) powyżej).
5. Wspomniane środki krajowe zostały zgłoszone Komisji Europejskiej i państwom członkowskim zgodnie z przepisami dyrektywy (UE) 2015/1535, z wyjątkiem środków, które odnoszą się do produkcji na potrzeby rolniczego handlu detalicznego (pkt 4 lit. e)).
Środki dotyczące produktów o tradycyjnym charakterze (pkt 4 lit. d)) zgłoszono zgodnie z przepisami art. 7 rozporządzenia (WE) nr 2074/2005 (uproszczona procedura powiadomienia z podaniem prostych informacji).
2 Zob. przypis 1.
Wnioski dotyczące prawodawstwa i środków wykonawczych
6. Przepisy krajowe i instrukcje/wytyczne dotyczące wdrażania obejmują cały łańcuch wartości sektora mleczarskiego i zwiększają skuteczność kontroli urzędowych dotyczących tego sektora.
7. Szereg środków krajowych reguluje produkcję przetworów mlecznych w zakładach korzystających z elastyczności przewidzianej w przepisach UE. Jeden z tych środków nie został jednak zgłoszony Komisji Europejskiej i państwom członkowskim, co jest sprzeczne z przepisami dyrektywy (UE) 2015/1535.
8. Obowiązujące środki krajowe, które przewidują handel na poziomie krajowym przetworami mlecznymi produkowanymi w gospodarstwach rolnych lub przez rolników prowadzących gospodarstwa rodzinne oraz przetworami mlecznymi o tradycyjnym charakterze produkowanymi w niezatwierdzonych zakładach, są niezgodne z przepisami UE.
5.2. WŁAŚCIWE ORGANY
Wymogi prawne
Art. 4 i 5 rozporządzenia (UE) 2017/625 i załącznik II do tego rozporządzenia.
Art. 30 rozporządzenia (UE) 2017/625.
Ustalenia
9. WO właściwe w zakresie niniejszego audytu oraz organizacja systemów kontroli zostały opisane w profilu państwa dotyczącym Polski (zob. pkt 1). Jeżeli chodzi o zakres przedmiotowego audytu, nie nastąpiły żadne istotne zmiany w organizacji zadań i obowiązków WO.
10. Podlegająca MRiRW Inspekcja Weterynaryjna (IW) jest wyznaczonym WO ponoszącym ogólną odpowiedzialność za kontrole w zakładach produkujących mleko i przetwory mleczne, które to kontrole wchodzą w zakres rozporządzenia (WE) nr 853/2004.
11. IW ma strukturę hierarchiczną, w której szczebel centralny, wojewódzki i powiatowy łączy bezpośrednia droga podległości służbowej. Na szczeblu centralnym funkcjonuje Główny Inspektorat Weterynarii (GIW), kierowany przez Głównego Lekarza Weterynarii i działający w charakterze WOC, na szczeblu wojewódzkim – 16 Wojewódzkich Inspektoratów Weterynarii (WIW), a na szczeblu powiatowym – 305 Powiatowych Inspektoratów Weterynarii (PIW). Kierują nimi odpowiednio: GLW, Wojewódzcy Lekarze Weterynarii (WLW) oraz Powiatowi Lekarze Weterynarii (PLW).
12. WIW przede wszystkim nadzorują prace PIW, a także odpowiadają za szkolenie PIW.
Wprowadzono system kaskadowy umożliwiający przepływ informacji:
instrukcje/wytyczne wydawane przez GLW są przekazywane PIW za pośrednictwem WIW. Na linii PIW–WIW–GIW funkcjonuje system sprawozdawczości.
13. PIW odpowiadają za wdrażanie programów kontroli, w tym kontroli zarejestrowanych zakładów produkujących tradycyjne przetwory mleczne, zakładów detalicznych prowadzących handel żywnością pochodzenia zwierzęcego w ramach działalności marginalnej, lokalnej i ograniczonej, gospodarstw rolnych sprzedających bezpośrednio żywność pochodzenia zwierzęcego oraz gospodarstw rolnych produkujących na potrzeby rolniczego handlu detalicznego (zob. pkt 4). PIW dostosowują krajowe programy kontroli do potrzeb lokalnych (z uwzględnieniem planowania inspekcji i pobierania próbek urzędowych na poziomie zakładów). Do ich obowiązków należy rejestracja/zatwierdzanie zakładów, inspekcja PPPS oraz podejmowanie działań następczych w związku z nieprzestrzeganiem przepisów, w tym stosowanie środków egzekucyjnych.
14. Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS) przy Ministerstwie Zdrowia jest krajowym punktem kontaktowym na potrzeby systemu wczesnego ostrzegania. Uzupełniający krajowy punkt kontaktowy znajduje się w GIW.
15. Jeżeli chodzi o system stosowany w celu zapewnienia kompetencji personelu i dbania o utrzymanie tych kompetencji na odpowiednim poziomie, na szczeblu centralnym lub wojewódzkim są organizowane szkolenia. GIW organizuje szkolenia dla urzędników WIW oraz stosowany jest system kaskadowy, zgodnie z którym WIW rozpowszechniają wiedzę na szczeblu powiatowym.
16. Udostępniono dowody potwierdzające, że PIWet-PIB w Puławach i WO na szczeblu wojewódzkim i powiatowym organizują szkolenia w ramach własnych planów szkoleniowych i środków budżetowych3. Obejmowały one pewne istotne tematy dotyczące przetworów mlecznych.
17. W odniesieniu do sektora mleczarskiego w ciągu ostatnich 6 lat zorganizowano ograniczoną liczbę specjalnych szkoleń przez WOC (z wyjątkiem dwóch województw, z których jednego dotyczyło powiadomienie w systemie wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej żywności i paszach (RASFF)). Zespół audytowy zauważył, że niektórzy inspektorzy, z którymi przeprowadzono rozmowy, mieli luki w zrozumieniu pewnych zagadnień lub w wiedzy na temat pewnych dziedzin (np. w zakresie oceny kryteriów mikrobiologicznych dotyczących występowania Listeria monocytogenes (L.
monocytogenes) w przetworach mlecznych oraz procedur opartych na systemie analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli w sektorze mleczarskim)4.
3 W odpowiedzi na projekt sprawozdania właściwy organ zauważył, że plany szkoleń realizowane przez PIWet- PIB w ramach wieloletnich programów „Ochrona zdrowia zwierząt i ochrona zdrowia publicznego”, przed ich zatwierdzeniem przez MRiRW i przydziałem środków na ich realizację, są zawsze uzgadniane z GLW z uwzględnieniem potrzeb IW. Zauważyli również, że pracownicy IW realizują wykłady na niektóre tematy.
4 W odpowiedzi na projekt sprawozdania właściwy organ zauważył, że szkolenia, które ma prowadzić PIWet- PIB w ramach programu wieloletniego na lata 2019-2023 "Ochrona zdrowia zwierząt i ochrona zdrowia publicznego", obejmują m.in. następujące dwudniowe bloki tematyczne:
1) podstawy przetwarzania żywności i technologii przetwarzania żywności pochodzenia zwierzęcego, które obejmują m.in. technologię mleczarską i obróbkę cieplną żywności pochodzenia zwierzęcego, oraz
2) zagrożenia mikrobiologiczne w produkcji żywności pochodzenia zwierzęcego obejmujące m.in.
18. Urzędnicy przeprowadzający kontrole urzędowe są upoważnieni – na mocy przepisów dotyczących egzekucji – do podejmowania działań w razie potrzeby. Na podstawie przeanalizowanych przykładów zespół audytowy był w stanie potwierdzić, że z uprawnień korzystano należycie w celu egzekwowania przepisów.
5.2.1. Przekazanie niektórych zadań związanych z kontrolą urzędową przez właściwy organ 19. Zgodnie z art. 16 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej (Dz. U.
2018 poz. 1557), jeżeli PIW z przyczyn finansowych lub organizacyjnych nie jest w stanie wykonać ustawowych zadań Inspekcji, PLW może wyznaczać na czas określony prywatnych lekarzy weterynarii do wykonywania tych zadań, np. do sprawowania nadzoru nad punktami odbioru mleka (POM) i zakładami mleczarskimi lub pomocniczymi i pobierania próbek do badań.
20. Zgodnie z przepisami ustawy wyznaczeni lekarze weterynarii wykonują powierzone czynności pod nadzorem i w imieniu PLW. W ramach otrzymanego pisemnego upoważnienia mają oni prawo do sprawdzania zgodności z wymogami ustawowymi, pobierania próbek do badań oraz żądania dostępu do odpowiednich dokumentów na potrzeby oceny.
21. Warunki wyznaczania prywatnych lekarzy weterynarii przedstawiono w kilku instrukcjach GLW. Zgodnie z tymi instrukcjami:
a. Prywatni lekarze weterynarii muszą zawrzeć umowę z PLW określającą między innymi zakres, termin i miejsce wykonania czynności oraz wysokość wynagrodzenia. Częścią umowy jest oświadczenie o braku konfliktu interesów.
b. PLW powinni przekazać prywatnym lekarzom weterynarii wszystkie informacje niezbędne do wykonania powierzonych im czynności oraz sprawować nadzór nad prawidłowością ich wykonania. Do PLW należy decyzja o sposobie prowadzenia nadzoru oraz o danych szczegółowych wymaganych do zapewnienia bezstronności.
22. Zespół audytowy zauważył, że w instrukcjach nie wyszczególniono wymogów dotyczących nadzoru nad prywatnymi lekarzami weterynarii i nie przewidziano niezbędnych środków ochronnych w zakresie unikania konfliktu interesów i zapewnienia bezstronności zgodnie z wymogami określonymi w art. 5 i 30 rozporządzenia (UE) 2017/625. W PIW, wybranych jako przykład przez zespół audytowy, zauważono, że:
a. Prywatni lekarze weterynarii podpisali oświadczenia o braku konfliktu interesów.
Oświadczenia te nie zawierały wspomnianych powyżej dodatkowych postanowień. PLW, z którymi przeprowadzono rozmowy, nie zauważyli niektórych okoliczności, które można uznać za powodujące konflikt interesów (np.
kryteria mikrobiologicznego bezpieczeństwa żywności i higieny procesu, ocenę jakości i bezpieczeństwa żywności – metody badań, programy urzędowej kontroli obecności zanieczyszczeń mikrobiologicznych
powierzanie zadań urzędowych prywatnym lekarzom weterynarii, którzy utrzymują stosunki zawodowe z przedmiotowymi zakładami, którzy pracują zawodowo w gospodarstwach dostarczających mleko do tych zakładów lub którym powierzono pobieranie próbek mleka surowego z gospodarstw, które są ich klientami).
b. Nadzór PLW nad wyznaczonymi prywatnymi lekarzami weterynarii był ograniczony i nie istniał żaden formalny system zapewniający ten nadzór. PLW przeprowadzali rocznie mniej niż jedną udokumentowaną wizytę w ramach nadzoru w celu oceny wykonywania zadań przez prywatnych lekarzy weterynarii (tj. audyty lub inspekcje osób, którym przekazano pewne zadania realizowane w ramach kontroli urzędowych, zgodnie z wymogami określonymi w art. 30 rozporządzenia (UE) 2017/625).
23. Prywatni lekarze weterynarii nie są zapraszani do udziału w szkoleniach organizowanych przez WOC dla urzędowych lekarzy weterynarii. Mogą oni jednak uczestniczyć w szkoleniach organizowanych na poziomie wojewódzkim i powiatowym.
Wnioski dotyczące właściwych organów
24. WO odpowiedzialne za system kontroli urzędowych nad produkcją mleka i przetworów mlecznych są wyraźnie wyznaczone; ich struktura i organizacja jest odpowiednia do wykonywania ich zadań. Urzędnicy są uprawnieni do podejmowania działań egzekucyjnych w przypadkach nieprzestrzegania przepisów wykrytych podczas kontroli urzędowych.
25. Koordynacja działań między szczeblem centralnym, wojewódzkim i powiatowym zaangażowanym w kontrole sektora mleczarskiego jest ugruntowana.
26. Nie istnieją procedury gwarantujące, że inspektorzy odpowiedzialni za kontrole zakładów i gospodarstw mleczarskich dysponują odpowiednią wiedzą na temat szczegółowych wymogów w celu zapewnienia bezpieczeństwa żywności w odniesieniu do mleka i przetworów mlecznych. Ustanowiono system szkoleniowy dla urzędników, ale w ostatnich latach nie zorganizowano ani nie przeprowadzono żadnych specjalistycznych szkoleń dotyczących szczególnych wymogów i specyfiki sektora mleczarskiego. Może to mieć negatywny wpływ na poziom kompetencji pracowników odpowiedzialnych za przeprowadzanie kontroli urzędowych w sektorze mleczarskim.
27. Wyznaczono prywatnych lekarzy weterynarii do przeprowadzania szeregu zadań w zakresie kontroli urzędowych w zakładach mleczarskich. Warunki wyznaczania takich lekarzy nie są w pełni odpowiednie ani w pełni zgodne z wymogami określonymi w przepisach UE, ponieważ nie są wystarczająco szczegółowe i nie zapewniają w pełni bezstronności. Może to mieć negatywny wpływ na skuteczne egzekwowanie odpowiednich przepisów UE.
5.3. REJESTRACJA IZATWIERDZANIE ZAKŁADÓW PRZEDSIĘBIORSTWA SPOŻYWCZEGO
Wymogi prawne
Art. 6 rozporządzenia (WE) nr 852/2004.
Art. 4 rozporządzenia (WE) nr 853/2004.
Art. 10 ust. 2, art. 138 ust. 2 lit. j) i art. 148 rozporządzenia (UE) 2017/625.
Ustalenia
28. Procedury zatwierdzania i rejestracji podmiotów zamierzających prowadzić działalność w zakresie produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego regulują art. 19–21 ustawy z dnia 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzęcego oraz Instrukcja GLW nr GIWpr-02010-9/2017 z dnia 24 listopada 2017 r. w sprawie postępowania organów Inspekcji Weterynaryjnej przy zatwierdzaniu, zatwierdzaniu warunkowym i rejestracji przedsiębiorstw spożywczych oraz zawieszaniu i cofaniu zatwierdzenia, a także przy wykreślaniu tych przedsiębiorstw z rejestru.
29. Przepisy krajowe dotyczące rejestracji/zatwierdzania PPPS, które prowadzą handel na poziomie krajowym przetworami mlecznymi produkowanymi w gospodarstwach rolnych lub przez rolników prowadzących gospodarstwa rodzinne oraz wytwarzają przetwory mleczne o tradycyjnym charakterze w niezatwierdzonych zakładach, nie są zgodne z przepisami UE (zob. pkt 4).
30. Rejestr wszystkich zakładów jest prowadzony w internetowej bazie danych: Rejestr Podmiotów Paszowych, Utylizacyjnych i Żywnościowych (RPPUiŻ). RPPUiŻ służy do gromadzenia danych dotyczących zarejestrowanych i zatwierdzonych zakładów w dziedzinie weterynarii, w tym zarejestrowanych i zatwierdzonych zakładów sektora spożywczego, oraz do zarządzania tymi danymi. Ogółem w bazie figuruje 296 zatwierdzonych zakładów mleczarskich, 1 150 POM oraz 67 chłodni.
31. Rejestr umożliwia gromadzenie danych i zarządzanie danymi dotyczącymi:
a. wykazu zatwierdzonych zakładów (mleczarni, POM i chłodni),
b. wykazu podmiotów zarejestrowanych na podstawie rozporządzenia (WE) nr 852/2004 lub środków zapewniających elastyczność, przewidzianych w przepisach krajowych (zob. pkt 4),
c. wykazu zakładów upoważnionych do wytwarzania produktów przeznaczonych na rynki państw trzecich.
32. Za aktualizowanie informacji zawartych w rejestrze odpowiadają PLW. Wpisy w RPPUiŻ, dokonywane przez PLW, wynikają z bieżących zmian stanu faktycznego lub prawnego nadzorowanych zakładów. W przypadku zawieszenia działalności zakładu lub zatwierdzenia warunkowego obiektu w RPPUiŻ zaznacza się to kolorem czerwonym lub zielonym wraz z datą zawieszenia lub datą zatwierdzenia warunkowego.
33. Jeżeli chodzi o procedury stosowane w przypadku zatwierdzenia warunkowego i terminów ustalonych dla pierwszej wizyty w ramach procesu zatwierdzenia warunkowego, nie są one w pełni zgodne z wymogami określonymi w art. 148 ust. 4 rozporządzenia (UE) 2017/625. Kwestię tę podkreślono w najnowszym audycie DG ds.
Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności w zakresie produktów rybołówstwa (nr ref. DG (SANTE) 2020-6919). Działania naprawcze podjęte przez WOC w związku z tą kwestią są w toku.
Wnioski dotyczące rejestracji i zatwierdzania zakładów przedsiębiorstwa spożywczego
34. Obowiązujące procedury zatwierdzania, rejestracji i sporządzania wykazów zakładów/PPPS zajmujących się produkcją mleka i przetworów mlecznych nie są w pełni zgodne z przepisami UE, ponieważ PPPS produkujące mleko i przetwory mleczne oraz wprowadzające je do obrotu na całym terytorium Polski są rejestrowane, a nie zatwierdzane.
5.4. KONTROLE GOSPODARSTW PRODUKUJĄCYCH MLEKO ISIARĘ
Wymogi prawne
Art. 4 rozporządzenia (WE) nr 852/2004.
Art. 3 rozporządzenia (WE) nr 853/2004 i sekcja IX rozdział I załącznika III do tego rozporządzenia.
Art. 49 rozporządzenia wykonawczego Komisji (UE) 2019/627.
Ustalenia
35. Wszystkie gospodarstwa mleczarskie muszą być zarejestrowane w krajowym rejestrze bydła prowadzonym przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
Rejestracji dokonują PIW, które nadzorują działalność gospodarstw, zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt.
36. Gospodarstwa produkujące mleko i siarę podlegają kontrolom urzędowym przeprowadzanym przez służby weterynaryjne. Kontrole te odbywają się między innymi w ramach okresowych inspekcji przeprowadzanych zgodnie z rocznym harmonogramem sporządzanym przez PLW (rocznie kontrolowanych jest około 3–5% gospodarstw).
PLW, z którymi rozmawiał zespół audytowy, stwierdzili, że corocznie inspekcji podlega 5–10% gospodarstw. Inspekcje te obejmują kontrole identyfikacji i zdrowia zwierząt, stosowania leków i środków dezynfekcyjnych, higieny ogólnej, sprzętu udojowego i higieny podczas udoju, odbioru i transportu mleka, identyfikowalności, stosowania
nielegalnego sprzętu i wody. Krajowe wyniki tych kontroli przekazano zespołowi audytowemu:
2018 2019 2020
Planowan e
Przepro wadzone
Planowan e
Przepro wadzone
Planowan e
Przepro wadzone Gospod
arstwa zajmują ce się chowem bydła
12 724 15 024 12 457 15 089 11 122 12 029
Gospod arstwa zajmują ce się chowem owiec/
kóz
36 53 49 58 55 65
5.4.1. Wymogi zdrowotne w zakresie produkcji mleka surowego i siary
37. Kontrole zdrowia zwierząt w zakresie monitorowania i zwalczania brucelozy i gruźlicy bydła przeprowadza się na podstawie rocznych planów ustanowionych przez GIW.
38. Występowanie gruźlicy bydła jest monitorowane za pomocą corocznej tuberkulinizacji śródskórnej jednej piątej stad bydła w każdym powiecie (wszystkie stada mają zostać przebadane w ciągu 5 lat). W 2019 r. w kierunku gruźlicy bydła przebadano 1 443 968 sztuk bydła w 66 367 stadach. Wykryto 19 ognisk (114 sztuk bydła, od których wyizolowano Mycobacterium bovis).
39. Badania w kierunku brucelozy wykonuje się u zwierząt, które ukończyły 24. miesiąc życia. W 2019 r. w kierunku brucelozy bydła przebadano 50 636 stad bydła i 584 500 sztuk zwierząt i wszystkie wyniki badań były ujemne.
40. Zgodnie z obowiązującymi przepisami krajowymi mleko pochodzące od zwierząt, które uzyskały dodatni lub niejednoznaczny wynik testu diagnostycznego, nie może być wykorzystywane do spożycia przez ludzi. Mleko od zwierząt, które nie wykazują objawów klinicznych choroby i nie uzyskały pozytywnego wyniku, może zostać dostarczone do przetworzenia, pod warunkiem że mleko zostanie poddane obróbce termicznej (pod nadzorem właściwego PLW) w celu unieszkodliwienia czynników chorobotwórczych.
5.4.2. Warunki higieny w gospodarstwach produkujących mleko i siarę
41. Według WOC podczas okresowych kontroli ogólne wymogi higieny dla gospodarstw są
Zespół audytowy zapoznał się z kilkoma przykładowymi sprawozdaniami z inspekcji, które obejmowały te wymogi. WOC dostarczył również ogólne dane na temat przypadków nieprzestrzegania przepisów wykrywanych corocznie na poziomie krajowym. PIW objęte oceną przez zespół audytowy nie korzystały jednak z takich list kontrolnych.
42. Wyniki pobierania i badania próbek mleka surowego pochodzących od przedsiębiorstw mleczarskich i POM nie były dostępne w gospodarstwach mleczarskich i nie zostały włączone do dokumentacji ocenianej przez urzędowych inspektorów podczas kontroli.
Zespół audytowy poinformowano, że rolnicy zazwyczaj otrzymują wyniki jedynie w formie wiadomości tekstowych na ich telefony komórkowe.
43. W odniesieniu do kontroli identyfikowalności mleka nie ma formalnego wymogu, aby rolnik przechowywał dane na temat dalszego postępowania z mlekiem surowym, które nie spełnia kryteriów dotyczących mleka surowego i w związku z tym nie może zostać wprowadzone do obrotu (np. ze względu na pozostałości antybiotyków). W przypadku zbadanym przez zespół audytowy PIW, z którym przeprowadzono rozmowę, stwierdził, że ustne oświadczenie rolnika dotyczące działań podjętych w odniesieniu do mleka niespełniającego wymogów jest wystarczające.
44. Zespół audytowy poinformowano, że kontrola stosowania nielegalnych urządzeń w gospodarstwach mleczarskich (stosowanie wirówek jako separatorów do mleka), które wykryto w trakcie poprzedniego audytu DG ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Żywności (nr ref. DG(SANCO)/2013-6874), jest uwzględniona w kontrolach urzędowych gospodarstw, oraz przekazano dane z takich kontroli. Załącznik nr 8 do instrukcji GLW nr GIWpr.0200.1.21.2020 zawiera poglądowe przykłady takich urządzeń i filtrów do mleka surowego oraz wyjaśnienie ich możliwego zastosowania w gospodarstwach.
Wnioski dotyczące kontroli gospodarstw produkujących mleko i siarę
45. WO regularnie przeprowadzają inspekcje w gospodarstwach mleczarskich w celu sprawdzenia przestrzegania wymagań prawnych w zakresie zdrowia zwierząt, stosowania leków weterynaryjnych i wymogów higieny.
46. Brak zharmonizowanych list kontrolnych wpływa negatywnie na jednolitość i spójność kontroli i sprawozdawczości w tym zakresie.
5.5. KONTROLE MLEKA SUROWEGO PRZY ODBIORZE
Wymogi prawne
Art. 4 rozporządzenia (WE) nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady.
Art. 3 rozporządzenia (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady i sekcja IX rozdział I część III załącznika III do tego rozporządzenia.
Art. 50 rozporządzenia wykonawczego Komisji (UE) 2019/627 i załącznik III do tego rozporządzenia.
Art. 39 rozporządzenia (UE) 2017/625.
Ustalenia
47. Udostępniono dowody potwierdzające, że PPPS sprawdzają mleko surowe dostarczane z poszczególnych gospodarstw mleczarskich pod kątem kryteriów dotyczących liczby bakterii (LB) i liczby komórek somatycznych (LKS) oraz pozostałości antybiotyków, zgodnie z przepisami sekcji IX rozdział I część III pkt 3 i 4 załącznika III do rozporządzenia (WE) nr 853/2004.
48. Na koniec każdego miesiąca PPPS odbierające lub przetwarzające mleko surowe muszą przekazać do PIW dane dotyczące gospodarstw, w których przekroczono limity średniej geometrycznej kroczącej dla LB lub LKS (obliczone odpowiednio dla okresu 2 i 3 miesięcy). Przykładowy wzór powiadomienia o przekroczonych limitach, który należy przekazać WO, jest określony w instrukcji GLW.
49. W każdym przypadku PPPS muszą powiadomić lokalnego PLW o średniej geometrycznej LB lub LKS lub pozostałości antybiotyków wykrytych w mleku surowym. Zgodnie z przekazanymi informacjami całkowita liczba takich powiadomień otrzymanych przez PLW w 2020 r. w odniesieniu do LB, LKS i pozostałości antybiotyków wyniosła odpowiednio 14 953, 14 476 i 280. Informacje na temat całkowitej liczby przebadanych próbek oraz liczby próbek spełniających kryteria dotyczące mleka surowego nie były dostępne. IW wyjaśnił, że nie gromadzi danych na temat liczby i wyników badań PPPS na mleku surowym pobranym z POM lub zakładów mleczarskich.
50. Próbki mleka surowego są odbierane przez cysterny z każdego gospodarstwa. Próbki są również pobierane z cystern po ich przybyciu do zakładów mleczarskich oraz ze zbiornika POM. Weryfikację braku pozostałości antybiotyków w mleku surowym przeprowadza się zazwyczaj w POM lub zakładach mleczarskich na mleku luzem przy użyciu komercyjnych szybkich testów. W przypadku wyniku pozytywnego analizowane są pojedyncze próbki pobrane z gospodarstw mleczarskich.
51. W przypadku przekroczenia przez mleko surowe parametrów dotyczących LB lub LKS rolnik musi podjąć niezbędne działania w celu podniesienia jakości mleka surowego.
Okres ten liczy się od pierwszego powiadomienia PLW o przekroczeniu kryteriów dotyczących LB lub LKS. Jeżeli gospodarstwo mleczarskie nie naprawi sytuacji w wymaganym terminie, PLW wydaje decyzję o wstrzymaniu dostaw mleka w ciągu 3 miesięcy od pierwszego powiadomienia.
52. Rolnik może również zwrócić się do PLW z wnioskiem o zezwolenie na wykorzystanie mleka przekraczającego kryteria dotyczące LB lub LKS do produkcji serów o okresie dojrzewania wynoszącym co najmniej 60 dni oraz przetworów mlecznych uzyskanych
decyzję zezwalającą na wykorzystanie mleka do wyżej wymienionych celów, określając jednocześnie zakład lub zakłady, do których mleko to jest dostarczane.
53. Zgodnie z nową instrukcją GLW (nr GIWpr.0200.1.21.2020 w sprawie postępowania organów Inspekcji Weterynaryjnej przy weryfikacji bezpieczeństwa surowego mleka) zniesienie zawieszenia następuje na podstawie pobrania próbek przez PPPS (a nie jak dotychczas na podstawie pobrania próbek urzędowych). W szczególności, zgodnie z rozdziałem VII pkt 1 tej instrukcji, po wznowieniu dostaw mleka przez gospodarstwo produkcji mlecznej w terminie 30 dni PLW musi przeprowadzić kontrolę urzędową w gospodarstwie. Kontrola ta obejmuje sprawdzenie wprowadzonych działań naprawczych, wymogów dotyczących obiektów i urządzeń, higieny procesu udoju i przechowywania mleka oraz stanu zdrowia zwierząt. Jeżeli wyniki kontroli budzą wątpliwości co do wiarygodności wyników badań, PLW pobiera równolegle próbki urzędowe do badań w kierunku LB i LKS. Zespołowi audytowemu przedstawiono kilka przykładów, w których procedury te były przestrzegane, i wykorzystano próbki urzędowe do potwierdzenia wyników badań przeprowadzonych przez PPPS.
54. Od września 2020 r. rozdział VIII nowej instrukcji GLW reguluje minimalną częstotliwość i sposób pobierania, pakowania, etykietowania i transportu próbek mleka surowego do badań laboratoryjnych w celu monitorowania kontroli LB i LKS przeprowadzanych przez PPPS. Przepisy dotyczące pobierania próbek urzędowych i sprawozdawczości z badań urzędowych weszły w życie z dniem 1 stycznia 2021 r.
55. Urzędowe próbki mleka surowego do badań w kierunku LB i LKS są pobierane w ramach rocznych planów pobierania próbek urzędowych PLW, które to plany wysyła się do laboratoriów urzędowych wyznaczonych do badania mleka z danego powiatu.
W planie pobierania próbek wskazuje się minimalną liczbę próbek urzędowych. W razie potrzeby PIW mogą pobierać dodatkowe próbki.
56. Częstotliwość pobierania próbek urzędowych wynosi co najmniej raz na 2 lata dla każdego zakładu, który odbiera lub przetwarza mleko surowe. Jeżeli wyniki badań przeprowadzanych przez PPPS i badań urzędowych są zgodne przez 2 kolejne lata, weryfikację można następnie przeprowadzać co 3 lata. Według WOC większość próbek badanego mleka jest pobierana bezpośrednio w gospodarstwach.
57. Udostępniono dowody potwierdzające, że WO monitorują kontrole jakości mleka surowego przeprowadzane przez PPPS zgodnie z sekcją IX rozdział I część III załącznika III do rozporządzenia (WE) nr 853/2004. Monitorowanie obejmuje:
a. kontrole zakładów, kontrole planów pobierania próbek przez PPPS i pobieranie próbek urzędowych. Wyniki badań urzędowych są porównywane z wynikami badań przeprowadzanych przez PPPS i w przypadkach przedstawionych przez WO były one zgodne. Zespołowi audytowemu przekazano dane dotyczące tych kontroli i wyników pobierania próbek urzędowych;
b. kontrole identyfikowalności mleka niespełniającego wymogów, mające na celu sprawdzenie, czy mleko to nie jest przetwarzane (lub przetwarzane w inny
sposób). Przedstawiono również dane dotyczące takich kontroli. Zespołowi audytowemu dostarczono dowody na to, że takie mleko zostało unieszkodliwione jako produkty uboczne pochodzenia zwierzęcego kategorii 2;
c. oceny wyników badań biegłości laboratoriów wykonujących badania mleka surowego dla PPPS.
58. Jeżeli chodzi o działania w ramach kontroli urzędowych w przypadku niezgodnych wyników przeprowadzonych przez PPPS badań na obecność pozostałości antybiotyków, zespół audytowy przeanalizował szereg takich przypadków, w których działania te były zadowalające.
59. Zgodnie z art. 25 lit. e)–f) ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej laboratoria wykonujące badania mleka surowego dla PPPS mają obowiązek figurować w rejestrze prowadzonym przez GLW. Obecnie w rejestrze tym widnieje 155 laboratoriów. Laboratoria te są zobowiązane do uczestnictwa w badaniach biegłości organizowanych przez KLR w terminach określonych w harmonogramie KLR. Jeżeli zarejestrowane laboratorium nie przejdzie dwóch kolejnych badań biegłości, nie uzyska zgodnych wyników lub nie weźmie udziału w badaniu, GLW – w drodze decyzji – wykreśla laboratorium z rejestru. Laboratoria urzędowe mogą również przeprowadzać badania mleka surowego dla PPPS (art. 25 ust. 2 ustawy).
60. Przedstawiono dowody na to, że laboratoria urzędowe z powodzeniem uczestniczyły w BB. Niektóre z tych laboratoriów urzędowych badających mleko surowe w kierunku LKS i LB nie uczestniczyły jednak w ostatnich latach w szkoleniach ani nie otrzymały wsparcia technicznego ze strony KLR5.
5 W odpowiedzi na projekt sprawozdania właściwy organ zauważył, że ze względów organizacyjnych związanych z pandemią, seminaria szkoleniowe dla tych laboratoriów, które miały się odbyć w 2020 r., zostały
61. Zgodnie z instrukcjami GLW podczas kontroli urzędowych PLW muszą ocenić działanie laboratoriów mleka surowego, z których usług korzystają PPPS do celów analizy mleka surowego6. PLW nie dysponują jednak żadnymi wytycznymi, które szczegółowo określałyby np. normy, według których należy oceniać procedury laboratoryjne lub stosowane metody laboratoryjne. Praktyczna wartość instrukcji jest zatem ograniczona i wiedza inspektorów PIW, z którymi rozmawiał zespół audytowy, na temat odpowiednich wymogów i niezbędnych kontroli, które należy przeprowadzić, była niewystarczająca.
Wnioski dotyczące kontroli mleka surowego przy odbiorze
62. Prowadzone są kontrole urzędowe w celu monitorowania, czy PPPS przestrzegają kryteriów dotyczących mleka surowego. Stosowane procedury gwarantują, że mleko surowe wprowadzane do łańcucha żywnościowego spełnia kryteria określone w przepisach UE.
63. Monitorowanie jest utrudnione z powodu braku wytycznych dla PIW dotyczących oceny działania laboratoriów mleka surowego oraz z powodu braku wiedzy inspektorów na ten temat.
5.6. KONTROLE URZĘDOWE DOTYCZĄCE PRZESTRZEGANIA PRZEPISÓW DOTYCZĄCYCH HIGIENY PRZEZ PODMIOTY PROWADZĄCE PRZEDSIĘBIORSTWA SPOŻYWCZE
Wymogi prawne
Art. 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 137, 138 i 139 rozporządzenia (UE) 2017/625.
Art. 3 i 4 rozporządzenia wykonawczego Komisji (UE) 2019/627.
Ustalenia
5.6.1 Ogólna organizacja kontroli urzędowych
64. Kontrole urzędowe przeprowadzają PIW zgodnie z instrukcjami GLW i z zastosowaniem odpowiednich list kontrolnych (SPIWET), dostępnych na stronie internetowej IW. SPIWET zawierają odniesienia do wszystkich wymogów prawnych.
W instrukcjach wskazano poszczególne metody i techniki, które należy stosować podczas kontroli, i zawarto odpowiednie listy kontrolne, które obejmują wszystkie
6 W odpowiedzi na projekt sprawozdania właściwy organ zauważył, że PLW powinni sprawdzać jedynie, czy badania mleka surowego zebranego z gospodarstw są przeprowadzane w laboratoriach urzędowych lub zarejestrowanych. Uzupełniona zostanie lista kontrolna SPIWET dla zatwierdzonych zakładów przetwórstwa mleka o sprawdzenie spełnienia ww. wymogu. Właściwy organ zauważył również, że Instrukcje GLW zostaną zmienione. W przyszłości właściwy dział GIW zweryfikuje, czy urzędowe lub prywatne laboratoria przeprowadzające badania dla PPPS uczestniczyły w badaniach biegłości w terminach określonych w harmonogramie opracowanym przez KLR i czy zamiast PLW uzyskały wyniki zgodne z wymogami. Jeżeli wymagania te nie zostaną spełnione, laboratorium straci zatwierdzenie do badań urzędowych lub zostanie wykreślone z rejestru GLW.
istotne wymogi określone w przepisach UE. Kontrole mogą być okresowe (rutynowe), doraźne lub następcze. Kontrole rutynowe i doraźne są niezapowiedziane, chyba że konieczne jest wcześniejsze powiadomienie. Kontrole okresowe są albo kontrolami kompleksowymi, albo tematycznymi mającymi na celu sprawdzenie zgodności z określonymi wymogami.
65. Stosowane metody i techniki przeprowadzania kontroli urzędowych nie obejmują audytów PPPS, które są wymagane na mocy art. 14 lit. i) rozporządzenia (UE) 2017/625.
Kontrole procedur opartych na HACCP są jednak przeprowadzane podczas inspekcji z wykorzystaniem specjalnych list kontrolnych.
66. Zespół audytowy zauważył, że oprócz instrukcji GLW inspektorzy nie dysponowali żadnymi szczegółowymi wytycznymi dotyczącymi kwestii technicznych specyficznych dla sektora mleczarskiego, w szczególności w odniesieniu do wdrażania systemów HACCP w zakładach mleczarskich.
67. PLW określają częstotliwość okresowych (planowanych) kontroli PPPS na podstawie oceny ryzyka przeprowadzonej dla każdego podmiotu. Instrukcja GLW nr GIWpr0200.1.16.2020 z dnia 23 czerwca 2020 r. w sprawie określenia, na podstawie analizy ryzyka, częstotliwości kontroli podmiotów sektora spożywczego objętych urzędowym nadzorem Inspekcji Weterynaryjnej ma zastosowanie od dnia 1 lipca 2020 r.
68. Określenie stopnia ryzyka związanego z działalnością każdego zakładu opiera się na dwóch głównych grupach zagadnień: organizacji zakładu (obejmującej zarządzanie zakładami, badania właścicielskie i działalność produkcyjną) oraz strukturze zakładu (obejmującej konstrukcję i stan techniczny).
69. Zatwierdzone zakłady klasyfikuje się do jednej z trzech kategorii i częstotliwość kontroli zakładu waha się od jednej kontroli raz na 3 miesiące do jednej kontroli raz na 12 miesięcy. Częstotliwość ta jest zazwyczaj niższa w przypadku zarejestrowanych zakładów, przy czym zakłady produkujące produkty rolne przeznaczone do handlu detalicznego są kontrolowane rzadziej, tj. raz na 12–36 miesięcy. Weryfikacja oceny ryzyka każdego zatwierdzonego zakładu odbywa się raz na 12 miesięcy po kontroli okresowej, z wyjątkiem POM, w przypadku których odbywa się ona raz na 24 miesiące.
70. Zespół audytowy mógł sprawdzić, czy instrukcje WOC zostały wdrożone przez inspektorów mleczarskich. Szablony sprawozdań i listy kontrolne dotyczące kontroli urzędowych w zakładach mleczarskich były stosowane i dostępne we wszystkich przypadkach objętych oceną. Powiatowy WO wydaje decyzję administracyjną, wyznaczając terminy, w których PPPS jest proszone o przeprowadzenie działań naprawczych. Dostępna była również dokumentacja uzupełniająca. W przypadkach powtórzenia się tych samych niezgodności zastosowano środki egzekucyjne (kary administracyjne).
71. W instrukcjach GLW określono przypadki, w których konieczne jest wydanie decyzji administracyjnej. Do takich przypadków należą na przykład: zawieszenie dostaw mleka
w odniesieniu do gospodarstwa mleczarskiego niespełniającego kryteriów dotyczących mleka surowego, udzielenie zezwolenia na wykorzystanie takiego mleka do produkcji sera dojrzewającego przez co najmniej 60 dni (gdy przekroczono kryteria dotyczące LB i LKS) oraz brak środków naprawczych ze strony PPPS w przypadkach niezgodności z kryteriami.
72. Poinformowano zespół audytowy, że wszystkie zakłady produkujące przetwory mleczne w ramach środków krajowych są objęte rocznym programem kontroli i są kontrolowane przez PIW. WO dostarczyły zespołowi audytowemu kopie takich sprawozdań z kontroli.
5.6.2 Kontrole urzędowe na poziomie zakładu
73. Biorąc pod uwagę zdalny charakter audytu, ustalenia przedstawione w niniejszym sprawozdaniu opierają się na przeglądzie sprawozdań z kontroli urzędowych i audytów zakładów mleczarskich i POM. W szczególności zespół audytowy sprawdził akta dotyczące kontroli urzędowych ośmiu zakładów mleczarskich i jednego POM. Zespół audytowy przeprowadził rozmowy z inspektorami PIW odpowiedzialnymi za kontrole czterech z tych zakładów mleczarskich i POM.
74. W wybranych zakładach kontrole urzędowe obejmowały zagadnienia wskazane w listach kontrolnych do celów kontroli. Ze sprawozdań z kontroli i rozmów z inspektorami wynika, że inspektorzy zidentyfikowali pewne niedociągnięcia, które zostały dobrze opisane i które monitorowano podczas kolejnych wizyt.
5.6.2.1 Ogólne i szczególne wymogi higieny Wymogi prawne
Art. 4 rozporządzenia (WE) nr 852/2004 i załącznik II do tego rozporządzenia.
Art. 3 rozporządzenia (WE) nr 853/2004 i sekcja IX załącznika III do tego rozporządzenia.
Ustalenia
75. Na podstawie zbadanej dokumentacji PIW wykryły jedynie niewielkie uchybienia dotyczące ogólnych i szczególnych wymogów higieny (np. niedociągnięcia w zakresie pomieszczeń, urządzeń i konserwacji).
5.6.2.2 Systemy oparte na analizie zagrożeń i krytycznych punktach kontroli (HACCP) Wymogi prawne
Art. 5 rozporządzenia (WE) nr 852/2004.
Ustalenia
76. We wszystkich zakładach, w odniesieniu do których przedstawiono sprawozdania z inspekcji, wprowadzono systemy oparte na HACCP i weryfikacja wdrożenia tych systemów stanowiła część kontroli urzędowych. W przypadkach zbadanych przez zespół
audytowy nie wykryto niezgodności, z wyjątkiem zakładów, których dotyczyły powiadomienia w systemie wczesnego ostrzegania o niebezpiecznej żywności i paszach (RASFF) (oraz podczas kontroli przeprowadzonych w następstwie tych powiadomień).
77. Zespół audytowy zauważył, że inspektorzy urzędowi przeprowadzają szczegółowe kontrole weryfikacyjne krytycznych punktów kontroli (KPK). Nie wszystkie istotne aspekty były jednak konsekwentnie uwzględniane podczas tych kontroli.
W szczególności:
a. W odniesieniu do weryfikacji monitorowania pasteryzacji przez PPPS inspektorzy, z którymi przeprowadzono rozmowy, nie dysponowali wystarczającą wiedzą na temat szczegółów technicznych, które należy sprawdzić w odniesieniu do obróbki termicznej. Na przykład inspektorzy, z którymi przeprowadzono rozmowy, nie potrafili wyjaśnić funkcji wykresu dotyczącego pasteryzacji, wyświetlanych i monitorowanych parametrów (temperatury i przepływu mleka) ani specyfikacji i działania zaworów odwracających kierunek przepływu. Ponadto nie znali oni szczegółów technicznych procesu suszenia mleka w proszku.
b. Urzędowe kontrole adekwatności KPK i ich kontrole przeprowadzane przez PPPS nie zawsze były wystarczające (np. brak jakichkolwiek innych KPK, takich jak monitorowanie skuteczności suszenia, oprócz monitorowania skuteczności pasteryzacji w produkcji mleka/serwatki w proszku, nie został uznany za problem przez inspektora urzędowego; stosowanie badania fosfatazy alkalicznej uznano za etap monitorowania (a nie weryfikacji) pasteryzacji).
5.6.2.3 Kryteria mikrobiologiczne dotyczące środków spożywczych Wymogi prawne
Art. 3 i 4 rozporządzenia (WE) nr 2073/2005 i załącznik I do tego rozporządzenia.
Ustalenia
78. Zgodnie z instrukcjami GLW PLW powinni sprawdzać zgodność zakładu z wymogami dotyczącymi kryteriów mikrobiologicznych podczas każdej kompleksowej kontroli okresowej, jak również podczas kontroli tematycznych dotyczących weryfikacji zgodności zakładów z wymogami mikrobiologicznymi. Kontrole tematyczne muszą być przeprowadzane co najmniej raz w roku w zatwierdzonych zakładach mleczarskich i co 2 lata w zakładach zarejestrowanych.
79. W sprawozdaniach z kontroli udostępnionych zespołowi audytowemu wykazano, że PPPS pobrały próbki produktów końcowych i próbki ze sprzętu w celu sprawdzenia zgodności z kryteriami mikrobiologicznymi określonymi w rozporządzeniu (WE) nr 2073/2005. Wyniki były w większości przypadków zgodne z limitami określonymi w tym rozporządzeniu.
80. W przypadku powiadomienia w RASFF dotyczącego wykrycia L. monocytogenes w przetworach mlecznych WO stwierdził jednak niezgodności w odniesieniu do tego
patogenu dopiero po 20 dniach (zob. także pkt 113). Opóźnienie to było związane z niezrozumieniem przez WO wymogów i działań, które należy podjąć w przypadku próbek z wynikiem dodatnim na obecność Listeria poniżej limitu 100 jtk/g (niezależnie od tego, czy wyniki badań były zadowalające).
81. Zespołowi audytowemu przedstawiono dowody na to, że w przypadku niezgodności z kryteriami mikrobiologicznymi PLW pobiera próbki urzędowe w celu sprawdzenia skuteczności działań naprawczych podjętych w zakładach.
82. Jeśli chodzi o badanie wody pitnej, obowiązujący system wymaga od PPPS pobierania próbek dwa razy w roku pod kątem kryteriów mikrobiologicznych oraz niektórych parametrów fizycznych/chemicznych. Badanie jest również wymagane, gdy dostawcą jest organizacja publiczna. Pobieranie próbek urzędowych tych samych parametrów musi odbywać się co roku. Wyniki, którymi dysponował zespół audytowy, były odpowiednie.
5.6.2.4 Identyfikowalność, etykietowanie i znaki identyfikacyjne Wymogi prawne
Art. 18 rozporządzenia (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady.
Art. 5 rozporządzenia (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady i sekcja IX rozdział IV załącznika III do tego rozporządzenia.
Art. 5 rozporządzenia wykonawczego Komisji (UE) 2019/627.
Ustalenia
83. Kontrole zgodności zakładów z wymogami identyfikowalności przeprowadzane są zgodnie z instrukcją GLW nr GIWbż-500-1/10 z dnia 23 marca 2010 r. w sprawie przeprowadzania urzędowych kontroli w zakresie możliwości śledzenia produktów pochodzenia zwierzęcego i znakowania.
84. Kontrole urzędowe w zakładach obejmowały sprawdzenie zgodności z wymogami prawnymi dotyczącymi identyfikowalności, etykietowania i znaków identyfikacyjnych.
Ostatnie kontrole urzędowe nie wykazały uchybień dotyczących tych kwestii.
Wnioski odnośnie do kontroli urzędowych dotyczących przestrzegania przepisów dotyczących higieny przez podmioty prowadzące przedsiębiorstwa spożywcze
85. Na podstawie rozmów z właściwymi organami i przeglądu dokumentacji stwierdzono, że kontrole urzędowe zakładów mleczarskich w zakresie ogólnych i szczególnych wymogów higieny, identyfikowalności, etykietowania i znaków identyfikacyjnych przetworów mlecznych są ogólnie przeprowadzane w sposób zadowalający, a obowiązujące wymogi UE są egzekwowane.
86. System opiera się na procedurach i instrukcjach mających na celu zapewnienie spójności i jednolitości kontroli urzędowych, które są właściwie wdrażane.
87. Kontrole urzędowe niektórych aspektów systemów opartych na HACCP, w szczególności w odniesieniu do obróbki termicznej i kryteriów mikrobiologicznych, były mniej skuteczne ze względu na brak wiedzy technicznej urzędowych lekarzy weterynarii i brak szczegółowych wytycznych.
5.7. PROGRAMY POBIERANIA PRÓBEK URZĘDOWYCH ILABORATORIA URZĘDOWE
Wymogi prawne
Art. 5 lit. d), art. 14 lit. g) i h), art. 34, 37, 38, 39, 100, 101 i rozdział IV rozporządzenia (UE) 2017/625.
Sekcja IX rozdział I część III załącznika III do rozporządzenia (WE) nr 853/2004.
5.7.1 Programy pobierania próbek urzędowych i badań urzędowych Ustalenia
88. Kontrole urzędowe weterynaryjnych produktów leczniczych i pozostałości antybiotyków reguluje instrukcja GLW nr GIWpr 02010-8/2019 z dnia 3 kwietnia 2019 r. w sprawie zakresu i sposobu realizacji krajowego programu badań kontrolnych substancji niedozwolonych oraz pozostałości chemicznych, biologicznych i produktów leczniczych u zwierząt i w żywności pochodzenia zwierzęcego.
89. Program pobierania próbek urzędowych obejmuje kontrolę pozostałości w mleku surowym i siarze. Próbki są pobierane w gospodarstwach mlecznych i POM. Program kontroli pozostałości obejmuje badania na obecność substancji niedozwolonych, jak również pozostałości chemicznych i biologicznych oraz pozostałości produktów leczniczych. Krajowe laboratorium referencyjne bada próbki na obecność pozostałości.
90. Wytyczne GLW w sprawie zasad postępowania przy kontroli pobierania próbek i wykonywania badań mikrobiologicznych żywności pochodzenia zwierzęcego oraz żywności złożonej wytwarzanej przez przedsiębiorstwa spożywcze podlegające
