Endokrynologia PediatrycznaPediatric Endocrinology

(1)

Vol. 10/2011 Nr 4(37)

Endokrynologia Pediatryczna Pediatric Endocrinology

STRESZCZENIE/ABSTRACT

Wstęp. Limfocyty Th₁₇ to nowo odkryta subpopulacja komórek produkujących interleukinę 17. Ich rola w patogenezie reakcji zapalnych oraz chorób autoimmunizacyjnych jest ciągle dyskutowana. Bardzo mało danych nt. komó- rek Th₁₇ uzyskano w cukrzycy typu 1 oraz w zaburzeniach immunologicznych związanych z otyłością. Za cel pracy przyjęto ocenę komórek o fenotypie CD4⁺CD161⁺ we krwi obwodowej w trzech grupach dzieci: z nowo rozpozna- ną cukrzycą typu 1 (N = 40), cukrzycą typu 1 po okresie remisji (N = 35) oraz u dzieci z otyłością centralną (N = 40). Wyniki porównano z danymi uzyskanymi w grupie odniesienia (N = 45). Oceny komórek Th₁₇ dokonano za po- mocą cytometrii przepływowej z użyciem następujących przeciwciał monoklonalnych: anty-CD4 (PECy5) i anty- CD161 (FITC) oraz izotypowych kontroli. Oceniano odsetki następujących subpopulacji limfocytów T: CD4⁺ oraz CD4⁺CD161⁺. Wyniki. Odsetek komórek CD4⁺CD161⁺ w grupie dzieci z nowo rozpoznaną cukrzycą typu 1 oraz cu- krzycą w okresie remisji był istotnie statystycznie niższy w porównaniu do odsetka tych komórek w grupie odniesie- nia (odpowiednio: 1,8% vs 2,0 vs 3, p = 0,01). Podobnie obserwowano niższy, ale nieistotny statystycznie odsetek ko- mórek CD4⁺CD161⁺ w grupie dzieci z otyłością centralną w stosunku do dzieci z grupy odniesienia (2,4% vs 3,9%, p = 0,1). Wniosek. Obserwowane przez nas obniżone odsetki komórek CD4⁺CD161⁺ we krwi obwodowej dzieci z cukrzycą typu 1 oraz dzieci z otyłością centralną mogą świadczyć o roli limfocytów Th₁₇ w zaburzeniach immunologicznych związanych z autoagresją i otyłością. Endokrynol. Ped. 10/2011;4(37):37-44.

Introduction. Th₁₇ lymphocytes state as a newly discovered population of interleukin 17 – producing cells. Their role in the pathogenesis of inflammation and autoimmunological disease is under discussion. Very few data concern Th cells

Ocena komórek CD4

⁺

CD161

⁺

we krwi obwodowej dzieci z cukrzycą typu 1 oraz dzieci z otyłością centralną

The Assessment of CD4

⁺

CD161

⁺

Cells in the Peripheral Blood of Children with Type 1 Diabetes and Children with Central Obesity

1Włodzimierz Łuczyński, ²Agnieszka Szypowska, ¹Artur Bossowski, ³Anna Stasiak-Barmuta

1Klinika Pediatrii, Endokrynologii, Diabetologii z Pododdziałem Kardiologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, ²Klinika Pediatrii Uniwersytetu Medycznego w Warszawie, ³Zakład Immunologii Klinicznej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

Adres do korespondencji: Włodzimierz Łuczyński, Klinika Pediatrii, Endokrynologii, Diabetologii z Pododdziałem Kardiologii Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, 15-274 Białystok, ul. Waszyngtona 17, tel./fax. (85) 7450-730, e-mail: w.luczynski@wp.pl

Słowa kluczowe: limfocyty Th₁₇, cukrzyca typu 1, otyłość Key words: Th₁₇ lymphocytes, type 1 diabetes, obesity

Badanie wykonane w ramach realizacji projektu MNiSzW nr N N407 160937

(2)

in type 1 diabetes and obesity-related immunological disturbances. The aim of the study was to assess the CD4⁺CD161⁺ cells in the peripheral blood of children within three groups: with newly recognized type 1 diabetes (N = 40), type 1 diabetes after the remission (N = 35) and children with central obesity (N = 40). The results were compared with those obtained in healthy controls (N = 45). The assessment of Th₁₇ cells was made in flow cytometry technique with the use of anti-CD4 (PECy5) and anti-CD161 (FITC) antibodies and their isotype controls. Following subpopulations were noted:

CD4⁺ and CD4⁺CD161⁺. Results. The percentage of CD4⁺CD161⁺cells in the group of children with newly diagnosed type 1 diabetes and children with diabetes after remission was significantly lower than in control children (1.8% vs 2.0 vs 3.9 p = 0.01). Similarly we observed lower percentage (but not significantly) of CD4⁺CD161⁺ cells in children with central obesity compared to control group (2.4% vs 3.9%, p = 0.1). Conclusion. Lower percentage of CD4⁺CD161⁺ cells in the peripheral blood of children with type 1 diabetes and children with central obesity could indicate the role of Th₁₇ cells in the immunological disturbances related to autoimmunity and obesity. Pediatr. Endocrinol. 10/2011;4(37):37-44.

Dodatkowym utrudnieniem badań w tej dziedzinie są zasadnicze różnice gatunkowe w zakresie feno- typu i funkcji tych komórek, np. u myszy w porów- naniu do ludzi [9].

Bardzo mało danych nt. komórek Th₁₇ uzyskano w cukrzycy autoimmunologicznej oraz w zaburzeniach immunologicznych związanych z otyłością [10]. Reakcja autologiczna prowadząca do zniszcze- nia komórek beta wysp trzustki w cukrzycy typu 1 (T1D) nie jest wyjaśniona. Z pewnością istotną rolę odgrywają w niej autoantygeny, makrofagi, komór- ki cytotoksyczne i regulatorowe, a także limfocyty profilu Th₁ oraz Th₁₇ [7]. Reakcja ta trwa pewien nieznany czas przed rozpoznaniem. Natomiast w momencie pojawienia się hiperglikemii zacho- wana jest niewielka produkcja komórek beta wysp trzustki, która jednak ulega całkowitemu zahamo- waniu po upływie pierwszych miesięcy od zachoro- wania (okres remisji). Być może wyniki badań nad udziałem subpopulacji Th₁₇ w zjawisku autoagresji T1D zostaną wykorzystane w próbach immunoterapii, pierwsze dane z modelu zwierzęcego są zachę- cające [11]. Jeszcze mniej danych dotyczy roli Th₁₇ w patogenezie stanu zapalnego związanego z otyło- ścią oraz jego konsekwencji, tj. powstawaniu blaszki miażdżycowej [12]. Tkanka tłuszczowa poza magazynowaniem lipidów jest źródłem wielu ak- tywnych biologicznie substancji, z których część ma bezpośredni wpływ na układ immunologicz- ny, w tym IL-6, IL-8, TNF-alfa, IL-10 i IL-18 [13].

Być może otyłość predysponuje do przewagi limfo- cytów Th₁₇ nad T-regulatorowymi poprzez działa- nie IL-6 (przegląd piśmiennictwa w [10]). Niektó- re dane wskazują na podwyższone odsetki komórek Th₁₇ we krwi obwodowej pacjentów z ostrym ze- społem wieńcowym w stosunku do pacjentów ze stabilną chorobą oraz osób zdrowych [14]. Dane te nie zostały jednak potwierdzone w innych badaniach [15].

Wstęp

Immunologia jest jedną z najszybciej rozwija- jących się dziedzin wiedzy. Wcześniej uznany do- gmat równowagi lub jej braku pomiędzy subpopu- lacjami limfocytów Th₁ (produkujących cytokiny prozapalne i biorących udział w patogenezie reakcji autoimmunizacyjnych) oraz subpopulacji Th₂ (pro- dukujących cytokiny przeciwzapalne, odgrywają- cych rolę w odporności przeciwko pasożytom oraz w reakcjach alergicznych) został obalony przez od- krycie nowych rodzajów komórek nazwanych lim- focytami T-regulatorowymi oraz komórek T pomocniczych Th₁₇ [1]. Limfocyty T-regulatorowe mają za zadanie hamować nadmierne reakcje im- munologiczne, w tym skierowane przeciwko wła- snym antygenom [2]. Natomiast w przypadku ko- mórek Th₁₇, ich fenotyp, mechanizm działania oraz rola w fizjologii i patologii ludzkiego układu immu- nologicznego nie są wystarczająco wyjaśnione [3].

Udział nadmiernej produkcji interleukiny 17 oraz subpopulacji Th₁₇ w modelowych chorobach autoimmunizacyjnych, takich jak autoimmunologicz- ne zapalenie mózgu, zapalenie stawów, stwardnie- nie rozsiane oraz łuszczyca, opiera się na solidnych podstawach doświadczalnych [4]. Komórki te biorą również udział w odpowiedzi układu odpornościo- wego, skierowanej przeciwko patogenom pozako- mórkowym [4]. Cytokiny wydzielane przez ko- mórki Th₁₇ to IL-17, IL-17F, IL-22 oraz IL-21 [5].

Różnicowanie, rozwój oraz plastyczność limfocy- tów Th₁₇ pozostaje pod wpływem kontroli genomu m.in. takich czynników, jak: STAT3, Smad, ROR, IRF4, Ahr oraz Batf [6]. Istnieją opinie, że limfocyty Th₁₇ prowadzą do inicjacji reakcji patologicznej wyłącznie poprzez konwersję do komórek profilu Th₁ [7]. Z pewnością populacja Th₁₇ musi być po- strzegana jako szerokie spektrum limfocytów efek- torowych z różnorodnymi aspektami działania [8].

(3)

Doświadczenia z komórkami Th₁₇ opierają się na nowoczesnych technikach badawczych, takich jak cytometria przepływowa i łańcuchowa reakcja polimerazy czasu rzeczywistego. Można rów- nież oceniać stężenie IL-17 w surowicy, ale wte- dy pochodzenie tej cytokiny nie jest wyjaśnione (limfocyty, neutrofile, monocyty). Markery po- wierzchniowe Th₁₇ to cząsteczki CCR6 (CD196), IL-23R, IL-12Rbeta2 oraz CD161 [16]. Wg bada- czy włoskich (Romagnani i wsp.) ekspresja antygen u CD161 jest znacznikiem limfocytów produ- kujących IL-17 [17, 18]. Biorąc pod uwagę bardzo mało danych dotyczących badania limfocytów Th₁₇ w chorobach związanych z dysfunkcją układu od- pornościowego, za cel pracy przyjęto ocenę komó- rek o fenotypie CD4⁺CD161⁺ we krwi obwodowej w trzech grupach dzieci: z nowo rozpoznaną cukrzy- cą typu 1, z cukrzycą typu 1 po okresie remisji oraz u dzieci z otyłością centralną. Wyniki porównano z danymi uzyskanymi w grupie odniesienia. Otrzy- mane wyniki mogą pomóc w wyjaśnieniu udziału komórek Th₁₇ w patogenezie zaburzeń immunologicznych towarzyszących cukrzycy i otyłości.

Pacjenci

Do badania zakwalifikowano 160 dzieci w wieku 10–18 lat (mediana 14) w tym 40 dzieci z nowo rozpoznaną cukrzycą typu 1, 35 dzieci z cukrzycą typu 1 po okresie remisji, 40 dzieci z otyłością cen- tralną oraz 45 dzieci w grupie odniesienia. Cukrzy- ca typu 1 była rozpoznawana zgodnie z wytycznymi Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (w surowicy obecne minimum jedno przeciwciało przeciwko elementom wysp trzustki, najczęściej przeciwko dekarboksylazie kwasu glutaminowego).

Za czas wygaszenia odpowiedzi immunologicznej w cukrzycy typu 1 uznano zakończenie remisji oceniane na podstawie nowej definicji zapropo- nowanej przez Mortensena i wsp.: HbA1c % + (4 x dawka insuliny U/kg/dobę) > 9 [19]. Mediana czasu trwania choroby w tej grupie wynosiła 4,5 roku.

Otyłość centralną diagnozowano jako obwód talii powyżej 90 centyla wg norm dla dzieci polskich [20]. U dzieci z grupy odniesienia wykluczono cu- krzycę (wywiad, badanie przedmiotowe, glikemia na czczo w osoczu), dzieci nie miały cech infekcji, choroby przewlekłej, autoimmunizacyjnej i nowo- tworowej (najczęściej wady serca oraz zaburzenia rytmu nieistotne klinicznie). Pacjenci nie przyj- mowali żadnych leków (poza insuliną stosowaną w grupie dzieci z cukrzycą). Rozkład wieku oraz

płci we wszystkich grupach był podobny i nie różnił się istotnie statystycznie (p > 0,05). Na przeprowa- dzenie badania uzyskano Zgodę Komisji Bioetycz- nej Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, każ- dorazowo rodzice dziecka (oraz sam pacjent w wieku

≥ 16 lat) wyrażali zgodę na udział w badaniu.

Metody

Do oceny komórek CD4⁺CD161⁺ użyto 1 cm³ krwi obwodowej pobieranej przy okazji wykonywania badań laboratoryjnych zleconych przez leka- rza opiekującego się dzieckiem. W grupie odniesienia był to 1–2 dzień hospitalizacji, w grupie dzieci z cukrzycą typu 1 był to czas po uzyskaniu równo- wagi metabolicznej w dniach 14–21 od rozpozna- nia choroby, dzieci z cukrzycą po remisji zgłaszały się do badań kontrolnych, a u pacjentów z otyłością centralną był to 1–2 dzień pierwszej hospitalizacji z tego powodu (przed interwencją terapeutyczną).

Oceny komórek Th₁₇ dokonano za pomocą cytometrii przepływowej z użyciem następujących przeciwciał monoklonalnych: anty-CD4 (PECy5) i anty-CD161 (FITC) oraz izotypowych kontroli.

Odczynniki do tych oznaczeń zostały zakupione w firmach Beckman Coulter i Beckton Dickinson (USA). Oceniano odsetki następujących subpopulacji limfocytów T: CD4⁺ oraz CD4⁺CD161⁺. Bada- nia wykonywano na pięciokolorowym cytometrze Beckman Cytomics FC 500 MPL z użyciem opro- gramowania CXP wersja 2.0. W analizie brano pod uwagę miniumum 100 tys. zdarzeń. W celu wy- liczenia wartości bezwzględnych badanych para- metrów dodatkowo wykonywano morfologię krwi z rozmazem.

Uzyskane dane wprowadzano do bazy danych w programie Microsoft Access 2007, następnie po obróbce przenoszono do programu Statistica 8.0 for Windows. Wyniki przedstawiono jako mediany oraz 25 i 75 centyl. Dane nie miały cech rozkła- du normalnego, zatem do ich analizy użyto testów nieparametrycznych: w pierwszej kolejności wer- sji nieparametrycznej jednoczynnikowej analizy ANOVA, tj. testu Kruskala–Wallisa (w celu spraw- dzenia czy występują różnice w odsetkach ocenianych komórek w czterech grupach pacjentów), a następnie testu U-Manna–Whitneya (w celu analizy różnic pomiędzy poszczególnymi grupami).

Wartość p < 0,05 uznano za istotną statystycznie.

Rysunki wykonano za pomocą programu GraphPad for Windows.

(4)

Wyniki

Mediany liczby krwinek białych w poszczegól- nych grupach dzieci wynosiły odpowiednio: grupa odniesienia – 6,1 (3,5–8,2), dzieci z nowo roz- poznaną cukrzycą typu 1 – 5,7 (3,4–7,5), dzieci z T1D po okresie remisji – 6,4 (3,0–8,8), dzieci z otyłością centralną – 6,0 (3,1–9,0), różnice te nie były istotne statystycznie. Podobnie nie zanotowano różnic pomiędzy liczbą i odsetkiem limfocytów w ocenianych grupach pacjentów (dane nie pre- zentowane). Przykładowe wyniki z badania cyto- metrycznego przedstawiono na rycinie 1. Mediany odsetków komórek CD4⁺ we krwi obwodowej w poszczególnych grupach pacjentów wynosiły:

grupa odniesienia – 39,0% (34,0–44,0), nowo roz- poznana T1D – 38,0% (32,7–44,5), T1D po remisji 38,0% (31,0–42,5), otyłość – 33,5% (27,7–42,7).

Różnice te również nie były istotne statystycznie.

Dane te przedstawiono na rycinie 2.

Mediana odsetków komórek CD4⁺CD161⁺ w grupie odniesienia była istotnie wyższa w porówna- niu do mediany odsetka tych komórek zanotowa- nej w grupie dzieci z nowo rozpoznaną cukrzycą typu 1: 3,9% (1,8 ÷ 5,3) vs 1,8% (1,3 ÷ 2,9), p = 0,01 oraz w grupie dzieci z T1D po okresie remi- sji – mediana 2,0% (1,0 ÷ 3,1, p = 0,01) oraz w gru- pie dzieci z otyłością centralną (mediana 2,4%, cen- tyle 1,2 ÷ 4,1, różnica nieznamienna statystycznie

Ryci. 1. Przykład wyników z cytometrii przepływowej – odsetek komórek CD4⁺CD161⁺ we krwi obwodowej dziecka z nowo rozpoznaną cukrzycą typu 1 – 1,2%

Fig. 1. An example of the results from the fl ow cytometry – the percentage of CD4⁺CD161⁺ cells in the peripheral blood of a child with newly recognized type 1 diabetes – 1.2%

Ryci. 2. Odsetki komórek T-pomocniczych tj. CD4⁺ we krwi obwodowej ocenianych grup pacjentów. Różnice nie były istotne statystycznie

Fig. 2. The percentages of T-helper CD4⁺ cells in the peripheral blood of assessed groups of patients. The differences were not signifi cant

p = 0,1). Nie zanotowano różnic w odsetkach komó- rek CD4⁺CD161⁺ pomiędzy grupami z nowo rozpo- znaną cukrzycą a cukrzycą po remisji oraz dziećmi z nowo rozpoznaną cukrzycą a dziećmi z otyło- ścią centralną oraz dziećmi z cukrzycą po remisji a dziećmi z otyłością centralną (p > 0,05). Dane te zamieszczono na rycinie 3.

Dyskusja

Limfocyty Th₁₇ to nowo odkryta subpopulacja komórek produkujących interleukinę 17. Ich rola w patogenezie reakcji zapalnych oraz chorób autoimmunizacyjnych jest ciągle dyskutowana [8]. Być może, jak sugerują Peters i wsp., środowisko cyto- kinowe miejsca reakcji immunologicznej determi- nuje ekspresję czynników transkrypcyjnych, które z kolei wpływają na produkcję cytokin i funkcję populacji Th₁₇ [8]. Jest to podejście, które może tłuma- czyć uzyskiwanie tak odmiennych wyników w pro- wadzonych obecnie eksperymentach badawczych.

Niemniej podejmuje się dzisiaj wiele prób inter- wencji terapeutycznej, zakładając istotny udział ko- mórek Th₁₇ w inicjacji reakcji zapalnej w chorobach z autoagresji [4]. Zaskakujące wydają się zatem obserwowane przez nas niższe odsetki limfocytów

��

�

��

�

(5)

Th₁₇ we krwi obwodowej dzieci z nowo rozpoznaną cukrzycą typu 1 w porównaniu do dzieci z grupy odniesienia. Większość badań wykonanych w cukrzycy typu 1 sugeruje obecność nadmiernej produkcji IL-17 oraz przewagi subpopulacji Th₁₇ zarówno we krwi obwodowej, jak i w miejscu reakcji autoimmunologicznej [7]. Jedyne doniesienie dotyczą- ce dzieci z T1D wskazuje na obecność podwyższo- nych odsetków komórek Th₁₇ produkujących IL-17 oraz IL-22 [21]. Do aktywacji Th₁ oraz Th₁₇ w cukrzycy typu 1 najprawdopodobniej prowadzą prozapalne monocyty o fenotypie CD16^- [22]. Nato- miast w jednym z przeprowadzonych doświadczeń immunoterapia adiuwantowa w cukrzycy typu 1 powodowała wzrost aktywności komórek T-regulatorowych oraz indukcję populacji Th₁₇ produkują- cych IL-22 [23]. W poprzednim doniesieniu tego ze- społu obserwowano wzrost produkcji cytokin IL-17, IL-22, IL-10 oraz IFN-γ w węzłach chłonnych i śledzionie w trakcie podobnej immunomodulacji

[24]. Autorzy tych raportów sądzą, że IL-17 speł- nia rolę ochronną przed rozwojem T1D, a immuno- modulacja doprowadzi do regeneracji wysp trzust- kowych. Z kolei Ferraro i wsp. nie obserwowali zaburzeń w zakresie limfocytów Th₁₇ we krwi obwodowej pacjentów z cukrzycą typu 1 [25]. Zano- towali natomiast przewagę tej populacji w węzłach chłonnych sąsiadujących z trzustką. Potwierdza to konieczność wykonywania badań w miejscu reakcji zapalnej. Jednak przeprowadzenie takich badań u dzieci nie jest możliwe. Podobną lokalną reakcję oraz efekty terapeutyczne zanotowali Wang i wsp., którzy użyli immunoterapii do zahamowania reakcji autoagresji w cukrzycy typu 1 [11]. Reakcja ta była mediowana przez komórki Th₁₇. Ciekawe wyniki swoich doświadczeń przedstawili też Bansai i wsp., którzy wykazali hamujący wpływ aktywne- go metabolitu witaminy D₃ na populacje Th₁ i Th₁₇ oraz stymulację profilu Th₂ i komórek T-regulatorowych w zapaleniu stawów [26]. Witamina D₃ dzięki swemu wpływowi immunomodulacyjnemu jest te- stowana również w terapii cukrzycy typu 1 [27].

W naszych badaniach stwierdziliśmy niż- sze, ale statystycznie nieistotne odsetki komórek CD4⁺CD161⁺ we krwi obwodowej dzieci z oty- łością centralną w porównaniu do dzieci z grupy odniesienia. Brak jest obecnie jednoznacznych dowodów na wspólne podłoże zaburzeń układu odpornościowego w chorobach autoimmunizacyjnych oraz w otyłości i jej konsekwencjach. Nie- mniej niektórzy badacze sugerują związki patoge- netyczne pomiędzy reakcją autoimmunologiczną np. w łuszczycy a powstawaniem blaszki miaż- dżycowej [28]. U podstaw obu reakcji mogą le- żeć właśnie zaburzenia funkcji limfocytów o profilu Th₁ oraz Th₁₇. Z pewnością IL-17 wydaje się odgrywać istotną rolę w patogenezie zaburzeń immunologicznych towarzyszących otyłości. Część autorów sądzi, że to właśnie ta cytokina stanowi brakujące ogniwo pomiędzy stanem zapalnym, re- akcją autoimmunologiczną a otyłością [29]. Inni zakładają nawet, że IL-17 należy do rodzin cytokin prozapalnych o równie silnym udziale w patogene- zie otyłości, jak IL-1, IL-6, IFN-γ czy TNF-α [30].

Jednak dane na ten temat są nieliczne. W modelu zwierzęcym, u myszy z brakiem apolipoproteiny E, udowodniono krytyczną rolę IL-17 w rozwoju blaszki miażdżycowej [31]. Natomiast wykaza- ny ostatnio udział IL-17 w indukcji apoptozy ko- mórek śródbłonka może wskazywać na poten- cjalny mechanizm patogenezy ostrych zespołów wieńcowych u ludzi [14]. W tym ostatnim badaniu Ryc. 3. Odsetki komórek CD4⁺CD161⁺ we krwi obwodowej

w ocenianych grupach pacjentów. W grupie dzieci z nowo rozpoznaną cukrzycą typu 1 oraz T1D po remisji zanotowano niższe odsetki badanych komórek w porównaniu do wyników uzyskanych w grupie odniesienia (p=0,01)

Fig. 3. The percentages of CD4⁺CD161⁺cells in the peripheral blood of assessed children. In the group of children with type 1 diabetes and diabetes after remission we noted lower percentages of the cells compared to the results obtained in control subjects (p=0.01)

��

^�

��

^�

��

�

��

�

(6)

obserwowano wyższe odsetki komórek Th₁₇ u pa- cjentów z chorobą aktywną w porównaniu do angi- ny stabilnej i osób zdrowych. Zhao i wsp. z użyciem wielu technik badawczych wykazali aktywację populacji Th₁ oraz Th₁₇/Th₁, ale nie Th₁₇ u pacjen- tów z ostrym zespołem wieńcowym [15]. Inni badacze nie obserwowali różnic w tym zakresie [32].

Wyższe stężenia IL-17, IL-23 i leptyny obserwowano także we krwi otyłych kobiet w porównaniu do kobiet z prawidłową masą ciała [33].

Odmienne wyniki badań, częściowo zgodne z naszymi, uzyskali Goswami i wsp. [34]. Badając udział IL-17 w patogenezie osteoporozy, zaskakują- co zauważyli, że IL-17 hamuje rozwój tkanki tłusz- czowej [34]. Myszy z brakiem receptora dla IL-17A w tym doświadczeniu cechowały się nadmiernym przyrostem masy ciała. Obniżone stężenie IL-17 obserwowano również w miażdżycy u myszy mo- dyfikowanych genetycznie [35]. Podobnie protek- cyjną rolę IL-17 w rozwoju zmian miażdżycowych oraz stabilizacji blaszki miażdżycowej podkreślali Taleb i wsp. [12].

Za fenotyp limfocytów Th₁₇ w naszych badaniach uznaliśmy komórki CD4⁺CD161⁺. Romagna- ni i wsp. uważają, że antygen CD161 jest markerem

[1] Khader S.: Th17 cytokines: the good, the bad, and the unknown. Cytokine Growth Factor Rev., 2010:21, 403-404.

[2] Shevach E.M.: Mechanisms of FoxP3⁺ T regulatory cell-mediated suppression. Immunity, 2009:30, 636-645.

[3] Ghoreschi K., Laurence A., Yang X.P. et al.: T helper 17 cell heterogeneity and pathogenicity in autoimmune disease. Trends Immu- nol., 2011:32, 395-401.

[4] Hu Y., Shen F., Crellin N.K. et al.: The IL-17 pathway as a major therapeutic target in autoimmune diseases. Ann. N. Y. Acad. Sci., 2011:1217.

[5] Romagnani S., Maggi E., Liotta F. et al.: Properties and origin of human Th17 cells. Mol. Immunol., 2009:47, 3-7.

[6] Dong C.: Genetic controls of Th17 cell differentiation and plasticity. Exp. Mol. Med., 2011:43, 1-6.

[7] Haskins K., Cooke A.: CD4 T cells and their antigens in the pathogenesis od autoimmune diabetes. Curr. Opin. Immunol., 2011:23, (w druku).

[8] Peters A., Lee Y., Kuchroo V.K.: The many faces of Th17 cells. Curr. Opin. Immunol., 2011 (w druku).

[9] Annunziato F., Cosmi L., Romagnani S.: Human and murine Th17. Curr. Opin. HIV AIDS, 2010:5, 114-119.

[10] Ahmed M., Gaffen S.L.: IL-17 in obesity and adipogenesis. Cytokine Growth Factor Rev., 2010:21, 449-453.

[11] Wang M., Yang L., Sheng Z. et al.: T-cell vaccination leads to suppression of intrapancreatic TH17 cells through Th17 cells Stat3-mediated ROR-gamma-t inhibition in autoimmune diabetes. Cell Res., 2011:21, 1358-1369.

[12] Taleb S., Tedgui A., Mallat Z.: Interleukin-17: friend or foe in atherosclerosis? Curr. Opin. Lipidol., 2010:21, 404-408.

[13] Taleb S., Tedgui A., Mallat Z.: Adaptive T cell immune responses and atheroscelrosis. Curr. Opin. Pharmacol., 2010:10, 197-202.

[14] Zhu F., Wang Q., Guo C. et al.: IL-17 induces apoptosis of vascular endothelial cells – a potential mechanism for human acute coronary syndrome. Clin. Immunol., 2011 (w druku).

[15] Zhao Z., Wu Y., Cheng M. et al.: Activation of Th17/Th1 and Th1, but not Th17, is associated with the acute cardiac event in patients with acute coronary syndrome. Atherosclerosis, 2011 (w druku).

[16] Hirota K., Martin B., Veldhoen M.: Development, regulation and functional capacities of Th17 cells. Semin. Immunopathol., 2010:32, 3-16.

[17] Annunziato F., Romagnani S.: Do studies in humans better depict Th17 cells? Blood, 2009:114, 2213-2219.

[18] Maggi L., Santarlasci V., Capone M. et al.: CD161 is a marker of all human IL-17-producing T-cell subsets and is induced by RORC.

Eur. J. Immunol., 2010:40, 2174-2181.

PIŚMIENNICTWO/REFERENCES

komórek Th₁₇, w szczególności komórki CD161⁺ są prekursorami limfocytów produkujących inter- leukinę 17 [9]. Jednocześnie badacze tego zespo- łu podkreślają, że limfocyty Th₁₇ stają się pato- genne w chorobach autoimmunizacyjnych dopiero po przekształceniu w komórki o profilu Th₁. W ich opinii badania nad tą populacją u ludzi lepiej od- zwierciedlają ich funkcję niż doświadczenia na modelu zwierzęcym [17]. Być może w najbliższej przyszłości należałoby powtórzyć nasze badania z oceną produkcji interleukiny 17 w limfocytach T, a nie tylko z użyciem markerów powierzchniowych CD4 i CD161. Dodatkowo wydaje się istotna ana- liza subpopulacji Th₁ (odsetek komórek produkują- cych IFN-γ) oraz T-regulatorowych (FoxP3⁺) w tej samej próbce krwi.

Wnioski

Obserwowane przez nas obniżone odsetki ko- mórek CD4⁺CD161⁺ we krwi obwodowej dzieci z cukrzycą typu 1 oraz dzieci z otyłością centralną mogą świadczyć o roli limfocytów Th₁₇ w zaburzeniach immunologicznych związanych z autoagresją i otyłością.

(7)

[19] Mortensen H.B., Hougaard P., Swift P. et al.: New definition for the partial remission period in children and adolescents with type 1 Diabetes. Diabetes Care, 2009:32, 1384-1390.

[20] Kułaga Z., Litwin M., Zajączkowska M.M. et al.: Porównanie wartości obwodów talii i bioder dzieci i młodzieży polskiej w wieku 7–18 lat z wartościami referencyjnymi dla oceny ryzyka sercowo-naczyniowego – wyniki wstępne projektu badawczego OLAF (PL0080).

Standardy Medyczne, 2008:5, 473-485.

[21] Honkanen J., Nieminen J.K., Gao R. et al.: IL-17 immunity in human type 1 diabetes. J. Immunol., 2010:185, 1959-1967.

[22] Sia C., Hanninen A.: Functional alterations of proinflammatory monocytes by T regulatory cells: implications for the prevention and reversal of type 1 diabetes. Rev. Diabet. Stud., 2010:7, 6-14.

[23] Singh B., Nikoopour E., Huszarik K. et al.: Immunomodulation and regeneration of islet beta cells by cytokines n autoimmune type 1 diabetes. J. Interferon Cytokine Res., 2011 (w druku).

[24] Nikoopour E., Schwartz J.A., Huszarik K. et al.: Th17 polarized cells from nonobese diabetic mice following mycobacterial adjuvant immunotherapy delay type 1 diabetes. J. Immunol., 2010:184, 4779-4788.

[25] Ferraro A., Socci C., Stabilini A. et al.: Expansion of Th17 cells and functional defects in T-regulatory cells are key features of the pancreatic lymph nodes in patients with type 1 diabetes. Diabetes, 2011 (w druku).

[26] Bansal A.S., Henriquez F., Sumar N. et al.: T helper subsets in arthritis and the benefits of immunomodulation by 1,25(OH)(2) vita- min D. Rheumatol Int, 2011 (w druku).

[27] Szewczyk L., Piekarski R.: Stopień autoimmunizacji i dysfunkcji komórek beta u dzieci z cukrzycą typu 1 po roku stosowania ana- logu witaminy D3. Endokrynol. Ped., 2010:9, 19-24.

[28] Armstrong A.W., Voyles S.V., Armstrong E.J. et al.: A tale of two plaques: convergent mechanisms of T-cell-mediated inflammation in psoriasis and atherosclerosis. Exp. Dermatol., 2011:20, 544-549.

[29] Winer S., Paltser G., Chan Y. et al.: Obesity predisposes to Th17 bias. Eur. J. Immunol., 2009:39, 2629-2635.

[30] Shin J.H., Shin D.W., Noh M.: Interleukin-17A inhibits adipocyte differentiation in human mesenchymal stem cells and regulates pro-inflammatory responses in adipocytes. Biochem. Pharmacol., 2009:77, 1835-1844.

[31] Gao Q., Jiang Y., Ma T. et al.: A critical function of Th17 proinflammatory cells in the development of atherosclerotic plaque in mice.

J. Immunol., 2010:185, 5820-5827.

[32] Eid R.E., Rao D.A., Zhou J. et al.: Interleukin-17 and interferon gamma are produced concomitantly by human coronary artery-infil- trating T cells and act synergistically on vascular smooth muscle cells. Circulation, 2009:119, 1424-1432.

[33] Sumarac-Dumanovic M., Stevanovic D., Ljubic A. et al.: Increased activity of interleukin-23/interleukin-17 proinflammatory axis in obese women. Int. J. Obes. (Lond), 2009:33, 151-156.

[34] Goswami J., Hernandez-Santos N., Zuniga L.A. et al.: A bone-protective role for IL-17 receptor signaling in ovariectomy-induced bone loss. Eur. J. Immunol., 2009:39, 2831-2839.

[35] Song L., Schindler C.: IL-6 and the acute phase response in murine atherosclerosis. Atherosclerosis, 2004:177, 43-51.

Endokrynologia PediatrycznaPediatric Endocrinology