K rzy szto f B ereś.
Profil dyluwialny w Zielonkach.
(Opracowanie z uwzględnieniem analizy mechanicznej).
(O ber ein Profil des Diluviums in Zielonki).
(z 4 rys. — 4 Fig. in Text).
P ro fil d y lu w ia ln y w Z ielonkach zarów no ze w zg lęd u n a sw o je położenie w bezp o śred n im sąsiedztw ie K rak o w a, j a k i n a sw o je w y k sz tałc en ie z a słu g u je n a uw agę. U stę p u je on w m iąższości lu b zróżnicow aniu poszczególnych w a rstw in n y m p ro filo m z okolic K ra k o w a (N ielepice [7], L udw inó w
[3]), n ie z a w ie ra p o n ad to żadnych, m ożliw ych do oznaczenia szczątków flo ry ; z d ru g ie j je d n a k stro n y dw a f a k ty p o d k re ś la ją je g o znaczenie: 1) stosunkow o p ro ste i niezróżnicow a- ne w y k sz tałc en ie , p o z w a la ją c e n a u sta le n ie p r z e jrz y s te j s tra ty g ra fii, 2) sto su n k i h ip so m etry czn e, d zięk i k tó ry m m oż
n a w y ciąg n ąć d alek o idące w n io sk i d la geologii d y lu w ial- n e j, a częścią i m orfologii okolic K rakow a.
O p isy w a n e w a rs tw y d y lu w ia ln e zo stały o d słonięte w cegielni w c ię te j w zbocze d o lin y P rą d n ik a (B iałuchy) w m iejscu , w k tó ry m uchodzi do n ie j spod fo lw a rk u M ar- szowice, dość szero ka, lecz p ły tk a i słabo z azn a c za jąc a się w te re n ie d o lin k a, odw o dnio na dziś n ik łą stru g ą w o d n ą (rys. 1). Z agłębienie, w m ie jsc u dzisiejszego u jśc ia te j do
lin k i, zazn aczające się ju ż n a p o w ierzch n i podłoża m ioceń
skiego, w czasach w yższego sta n u w ód stanow iło n a tu ra ln ą zato k ę; w n ie j m o g ły się osadzać sp o k o jn ie, zd ała od głów nego n u rtu , sed y m en ty , k tó re n astęp n ie, w o k resach e ro z ji d zięk i szczęśliw em u położeniu, o cala ły p rz e d zniszczeniem . N ieró w n e dno ceg ielni z n a jd u je się dziś n a w ysokości ok.
235—240 m n. p. m., zaś ściana o p isy w an a je s t o d sło n ięta n a w ysokości od ok. 240 do 250 m, p rz y obecnym poziom ie P rą d -
kreda mi ocen p ia s k i dyl.
N X l p o z i o m 7 - f O r n
Less
w / u m
EZ3 poziom hm EZZ3
^ w i ę k s z e g t a z y e r r a t y c z n e
Rys. 1. G eologiczny szkic okolicy Zielonek.
Fig. 1. G eolog. Skizze der U m gebung von Zielonki.
n ik a ok. 230 m (rys. 2). D a n e h ip so m etry c zn e zo sta ły zacz er
p n ię te z m ap 1:25.000 i 1:10.000.
O m a w ia n y p ro fil z n a jd u je się w p o łu dn iow o-w schod n ie j ścianie cegielni, a p rz e d sta w ia się p o c z y n a jąc od g ó ry n a stę p u ją c o (rys. 3). P od 30—40 cen ty m etro w ą w a rstw ą g le b y n a p o ty k a m y o d raz u n a ty p o w y , c h a r a k te r y z u ją c y się żó łtaw ą b a rw ą, tw o rz ą c y stro m ą ścianę less (w arstw a Yb), u g ó ry o dw apn iony , n iże j (od ok. 160 cm głęb.) b u rz ą c y z HC1. W głębokości ok. trz e ch m etró w m a te ria ł u leg a n ie zn aczn ej zm ianie, k o lo r z żółtaw ego p rzechodzi w p o p ielaty ,
6*
— 84 —
W i Z 5 0
2^0
-<230
i ł mioccń.- miazTon. humus p/sszczysTy- sand.Humus
Kila
piasek-S^nd[ I
a/uwium-FH/uwium/ess-Lóss ®&<s g fa z ij eraT yczne-em tB U tcke
Rys. 2. Schem atyczny profil przez gliniankę w Zielonkach.
Fig. 2. Schem at. Profil durch die Lehmgrube in Zielonki.
n iż e j siw ozielony, z a tra c a się zw olna c h a ra k te ry s ty c z n y , m a k ro sk o p o w y w y g lą d lessu, k tó r y ra c z ej zb liża się ju ż tu ta j w y g ląd em do ta k z w an e j „g lin y le sso w e j“. W głęb o
kości ok. 4 m etró w p o ja w ia się sm ugow anie, a n a w e t w tr ą cen ia w a rstw p ia sk u w m a te ria le złożonym z b e z w a p ie n n e j, ciem n ej, szaro zielo n ej g lin y p iasz c zy stej z w a rte w k a m i rd zaw y m i (w arstw a Y a ); ok. 450 cm p o ja w ia ją się n a w e t n ie k ie d y otoczaki k w arco w e, w reszcie p o n iżej głębokości 470 cm c a ły k o m p lek s k o ń czy się, a g ran ic ę z u tw o rem IV s ta now i k ilk u m ilim e tro w e j grubości w a rste w k a żelazista.
IY — P o n iż ej 470 cm głębokości le ż y w a rs tw a rd z a w e go, m iejscam i sła b ie j lu b siln ie j zlim on ityzo w anego p iask u , z w idocznym i w k ła d k a m i g lin ia sty m i; p ia se k te n sięga do
głębokości ok. 630 cm, gdzie w y s tę p u je
III — 35 c en ty m e tro w a w k ła d k a m a te ria łu gliniastego, w g ó rn e j części w a rstw o w a n a, przech o d zi ona bez w y ra ź n e j
Vb
Va
III U
I
U m
/ m
2m
3/77
Hm
5 m
6 m
7 m
S m
9 m
Rys. 3. Profil szczegółow y z uwzględnieniem badanych punktów.
Fig. 3. Detailprofil mit Berücksichtigung der geprüften Proben.
g ran ic y , z w trąc e n ia m i p o śred n im i w głębokości ok. 665 cm w
II — b a rd zo ciem ne, w sta n ie w ilg o tn y m p ra w ie czarne, siln ie g lin iaste p iask i, n ie w y k a z u ją c e w idocznego w a rs tw o
w an ia, z a b a rw ie n ie ich. je s t po ch o d zen ia organicznego, j e d n a k m a te ria ł ro ślin n y został ta k p rzem ielo n y , w zgl. ro zło żony, iż b r a k ja k ic h k o lw ie k m o żliw ych do oznaczenia szczątków . J e d n o lity te n k o m p lek s ciem nych p iask ó w ciąg n ie się do głęb. 770 cm, po czym zw olna ja ś n ie je , p o ja w ia ją się rza d k o ż w iry (silna p rz e w a g a lo k aln eg o nieotoczonego m a te ria łu ju ra js k ie g o n a d północnym ), zaś w reszcie w g łę
bokości 870 cm, bez ja k ic h k o lw ie k w a rs tw p rz e jśc io w y c h zaczy n a się, zazn aczon y w y ra ź n y m poziom em w odonośnym
I — k o m p lek s rd zaw o -żó łtaw y ch , siln ie w a p n isty c h iłów , z a w ie ra ją c y k u dołow i coraz ciem n iejsze w trą c e n ia
— 86 —
szarozielo ny ch piasków i iłów . Jest to ju ż u tw ó r bez w ą t
p ie n ia m ioceński, czego dow odzą znalezione liczne i dobrze zacho w an e o tw o rn ice ( r o d z a je : Nodosaria, Globigerina, Cri- słellaria, Orbulina i w iele innych). G ru b o ść tego k o m p le k su n ie je s t znana, w p ro filu został on o d sło n ięty do głębokości ok. 930 cm, je d n a k sądząc z in n y c h opodal w y stę p u ją c y c h o d k ry w e k , m iąższość jeg o m usi b y ć dosyć znaczna.
P oza w y m ien io n y m i o tw o rn icam i szczątki fa u n y zo stały znalezione je d y n ie w głębokości ok. 330 cm (ślim ak lessow y Succinea oblonga).
C ały om aw iany kom pleks d ylu w ia ln y znajduje się w za
głębieniu utworzonym w nierów nej pow ierzchni iłów m io
ceńskich (rys. 2), najw iększa jego m iąższość znajduje się w daw nej osi zagłębienia, ku bokom, to znaczy w kierunku N i S, w y k lin o w u ją się stopniowo, poczynając od dołu, coraz dalsze w arstw y profilu, pow ierzchnia m iocenu podchodzi ku górze, aż w reszcie do kontaktu z nią przechodzi wprost w arstw a Ya.
D ość często wprost na pow ierzchni m iocenu leżą odo
sobnione głazy erratyczne (przeważnie granity), o średnicy od kilk u centym etrów do i/z metra, w profilu szczegółow ym (ryc. 3) nie zostały one zaznaczone, gdyż w n iew ielk im w k o pie (ok. 30 cm szer.) na przestrzeni którego odsłonięto sztucz
nie kontakt m iocenu z piaskiem II, nie w ystępują, poza tym jednak w szędzie, gdzie p ojaw iają się, są one zw iązane je d y nie z pow ierzchnią miocenu, to samo zjaw isko spostrzec m oż
na w górnej części dolinki, gdzie dwa duże bloki k rystalicz
ne tkw ią w w yścielającym podm okłe dno rdzawo-żółtawym , silnie wapnistym ile, n iew ątpliw ie m ioceńskiego pocho
dzenia.
D a lej ku dolinie Prądnika, już w obrębie terasy dennej, miocen, p rzyk ryty tutaj jed y n ie odw apnionym lessem, za
pada pod grubą w arstw ę aluw ialnej ziem i silnie hum uso
w ej, którą skolei przykryw a aluwium gliniaste.
Analiza mechaniczna.
W yżej opisany profil został, ze w zględu na jego znacze
nie dla stratygrafii dyluw ium okolic Krakowa, poddany analizie m echanicznej, m ającej na celu dokładne ustalenie
Rys. 4. Krzywe wielkości ziarna. — Kornverteilung-skurven.
— 88 —
w ielkości z ia ren m a te ria łu tw orząceg o poszczególne w a r stw y i ich pro cen to w eg o sto su n k u w agow ego. B adanie f r a k c ji m a p rzed e w szy stk im znaczenie p rz y u tw o ra c h lesso
w ych, gdyż k rz y w a w ielkości z ia rn a je s t jeg o n a jc h a ra k te - ry sty c z n ie jsz ą cechą, p o zw ala ona n a ro zró żn ien ie u tw o ró w ty p o w o lessow ych, m a ją c y c h dom ieszkę m a te ria łu lesso
wego, n a p ły w o w y c h u tw o ró w rzeczn y ch i w reszcie iłów osa
d zonych p rzez sp o k o jn e w ody. P o n ad to a n aliza m ech an iczn a p o zw ala n a ścisłe stw ie rd ze n ie w ielkości z ia rn a każdego m a te ria łu , zam iast do tychczas sto sow anych o k reśleń p rz e w a ż n ie n ie d o k ła d n y c h i su b ie k ty w n y c h .
A n aliza m ech an iczn a sk a ł sy p k ic h d la m a te ria łu g ru b szego (pow yżej 0,1 mm), p o le g a ją c a n a p rz e sia n iu p rze z od
p o w ie d n ie j w ielk ości sita, je s t czynnością ła tw ą i p ro stą, tru d n o śc i z a c z y n a ją się d o piero p rz y m a te ria le p elity czn y m . D o tychczasow e m eto d y a n a liz y m ech an iczn ej ty c h m a te ria łów w y m a g a ły pew nego p rzy g o to w a n ia, a p rze d e w sz y st
k im b y ły żm udne i d łu g o trw a łe ; d o p iero w o sta tn ic h la ta c h ro zpo w szech n iła się zw łaszcza w S tan ach Z jed n o czo n y ch Am. Pn. i w N iem czech a n a liz a a re o m etry czn a, d a ją c a p rz y dość szyb kim i ła tw y m p o stęp o w an iu stosunkow o d o k ład n e re z u lta ty . Z alety te j m eto d y a n a liz y m ech an iczn ej (p rze
p ro w ad zo n ej wg. w sk azó w ek z a w a rty c h w d ziele A. C a- s a g r a n d e „D ie A räo m eter-M eth o d e z u r B estim m ung d er K o rn v e rte ilu n g von B öden“ 1934), p o zw o liły n a w y k o n a n ie z 9-m etrow ego p ro filu 30 a n aliz m ech an iczn y ch poszczegól
n y c h p ró b ek , rozm ieszczonych m n iej w ię cej co 30 cm (rys. 3) K rzy w e w ielk ości z ia re n d la p u n k tó w 30—21 w y k a z u ją p rze b ieg zbliżo n y do siebie, a c h a ra k te ry s ty c z n y d la ty p o w ego lessu [4, 6], o szczycie p o m ięd zy 0,05—0,01 m m (por.
tabelę) pom im o tego, iż z w y g lą d u m a te ria ł b a rw ą różni się ju ż w d o ln ej części od p ierw sz y c h dw óch m etró w ; od p u n k tu 20 p o ja w ia się nieco zn acz n iejsza niż w g ó rn y ch p a r tia c h dom ieszka p iask u , ilość tego p iask u , w k tó ry m p rz e w a ż a ją z ia rn a o śre d n icy 0,5—0,2 m m w z ra sta stopniow o i w reszcie w p u n k ta c h 16— 17 (por. tabelę) d o m in u je on ju ż obok z ia rn a f ra k c ji lessow ej, p rz y rów noczesn ej z n a c z n ie j
szej niż p o p rzed n io dom ieszce m a te ria łu n a jd ro b n ie jsz e g o , p o n iże j 0,01 m m : to p o w o d u je, iż w a rstw a spągo w a k o m p le k su lessow ego od ok. 4 do 4,7 m głęb., aczk o lw iek gene-
Cyfrowe wyniki analizy mechanicznej profilu w Zielonkach.
Punkty 30—18 (głęb. 0,4—3,8 m). Punkty 17—16 (głęb. 4,1—4,4 m).
Wielkość ziarna Maks. Min. Średn.. Wielkość ziarna Maks. Min. Średn.
w mm ®/o °/o °/o ” w mm °/o °/o °/o
Ponad 1 mm . 0,0 0,0 0,0 Ponad i m . 5,5 2,8 4,0
1—0,5 . 0,4 0,0 0,2 1—0,5 . . . 5,5 4,2 4,9
0,5—0,2 . - 3,2 0,0 1,4 0,5—0,2 . . . 29,7 18,8 24,3
0,2—0,1 6,5 1,2 3,8 0,2—0,1 . . . 14,5 9,2 11,9
0,1—0,05 . . 25,0 15,5 20,1 0,1—0,05 . . . 15,0 9,5 12,3 0,05—0,01 . . 73,0 56,5 66,2 0,05—0,01 . . . 35,8 23,2 29,5 Poniżej 0,01 . 12,5 4,0 8,1 Poniżej 0,01 . . 14,2 12,1 13,2
Punkty 15—-10 (głęb. 4,8—6,2 m). Punkt 9 (głęb. 6,5 m).
Wielkość ziarna Maks. Min. Średn. Wielkość ziarna Maks. Min. Średn.
w mm °/o °/o °/o w mm °/o % °/o
Ponad 1 mm . 0,2 0,0 0,1 Ponad 1 mm . — — 0,0
1—0,5 . . 8,3 2,0 5,3 1—0,5 . . — — 1,0
0,5—0,2 . . 70,0 49,1 61,6 0,5—0,2 . . — — 11,6
0,2—0,1 . 23,0 15,6 19,2 0,2—0,1 . . — — 7,5
0,1—0,05 . . 7,0 1,7 3,3 0,1—0,05 . . — — 13,0
oo
OO
. 19,0 3,2 8,8 0,05—0,01 . . — — 60,6
Poniżej 0,01 . 4,3 1,2 2,0 Poniżej 0,01 . — ' — 16,3
Punkty 8—-6 (głęb. 6,8—7,5 m). Punkty 5—2 (głęb. 7,8—8,7 m).
Wielkość ziarna Maks. Min. Średn. Wielkość ziarna Maks. Min. Średn.
w mm °/o °/o °/o w mm °/o °/o °/o
Ponad 1 mm . 0,5 0,1 0,3 Ponad 1 mm . • 1,3 0,4 0,7
1—0,5 . 6,2 4,9 5,5 1—0,5 . . . 10,3 2,5 6,5
0,5—0,2 . . 48,5 38,7 43,9 0,5—0,2 . . i 65,5 33,0 53,3 0,2—0,1 . 17,8 12,7 16,0 0,2—0,1 . . . 20,0 16,8 18,3 0,1—0,05 . . 9,0 6,0 7,5 0,1—0,05 . . . 9,5 2,0 4,5 0,05—0,01 . . 26,5 17,0 21,3 0,05—0,01 . . . 30,0 2,5 12,8 Poniżej 0,01 . 9,0 4,0 5,3 Poniżej 0,01 . 6,8 1,8 3,8
Punkt 1 (głęb. 8,9—9 m).
Wielkość ziarna Maks. Min. średn.
w mm °/o °/o °/o
Ponad 1 mm . — — 0,0
1- 0 ,5 — — 0,0
0,5 - 0 ,2 . — — 0,0
0,2 -0 ,1 . . . — — 2,0
0,1 —0,05 — — 12,5
0,05 —0,01 , , — — 29,5
Poniżej 0,01 — — 56,0
ty cz n ie i stra ty g ra fic z n ie tw o rz y z nim je d n ą cąłość, sam a ju ż do lessu zaliczać się w ż a d n e j m ierze n ie może.
Granica pom iędzy w arstw ą IV i V, w profilu bardzo ostra, w e frakcji w y k a zu je stopniowe przejście, niew ątp li
w ie m amy tu do czynienia z wtórnym przerobieniem m ate
riału z w arstw y IV w czasie osadzania się w arstw y V, w p ew nej m ierze dowodzi tego także nierów na pow ierzchnia gra
nicznej w arstew ki żelazistej.
O d p u n k tu 15 w stro p ie w a rs tw y IV, a n a liza w y k a z u je k rz y w ą c h a ra k te ry sty c z n ą d la p iask ó w rzeczn y ch (por. t a
belę), b r a k tu ja k ic h k o lw ie k w y ra ź n ie js z y c h dom ieszek, św iadczących o tym , b y w czasie o sad zan ia się g ó rn e j części piask ó w IV m iał m iejsce ju ż p o czątek a k u m u la c ji w a r stw y Y ; ten fa k t p o tw ierd z a ró w nież istn ie n ie w y ra ź n e j p o w ie rz c h n i nieciągłości se d y m e n ta c y jn e j.
Jed nakow oż n iże j, w w a rstw ie IY p o ja w ia się m a te ria ł p e lity c z n y w p ostaci coraz w y ra ź n ie jsz y c h w k ła d e k g lin ia sty ch , aż w reszcie w y s tę p u je ow a 3 5-centym etro w a w k ła d k a , k tó r e j k rz y w a d a je ob raz id e n ty c z n y z p o d a w a n y m i w lite ra tu rz e d la p rzem y teg o , spiaszczonego lessu [6J. N iżej leżąca w a rstw a ciem ny ch g lin iasty c h p iask ó w w y k a z u je ta k ż e stopniow e p rz e jśc ie od p u n k tu 8, o zn aczn ej dom ieszce m a te ria łu n ad leg łeg o (dow ód ciągłości s e d y m e n ta c y jn e j), do piaszczystego m a te ria łu z dom ieszką g ru b sz y c h fra g m e n tów , w reszcie p o ja w ia się ostro o d c in a ją c y ił m ioceńsk i
(p u n k t 1). Ił te n je s t w s w o je j k o n ta k tu ją c e j z p iask a m i stro p o w e j części n ie ty p o w y z w y g lą d u , je d n a k o w o ż f r a k c ja jeg o , c h a ra k te ry sty c z n a d la w o d n y ch osadów ila sty c h (por.
tabelę), różni się n a jz u p e łn ie j od w sz y stk ic h d o ty ch czaso w y c h p u n k tó w , c e c h u ją c się siln ą p rze w a g ą m a te ria łu n a j
d ro b n iejszeg o , p o n iżej 0,01, mm.
W nioski i stratygrafia.
Na podstaw ie w y żej podanych faktów można w nastę
p u jący sposób zrekonstruow ać przebieg pow stania i histo
rię om awianego kom pleksu dyluw ialnego, wraz z jego n a j
bliższym otoczeniem . Po ustąpieniu morza m ioceńskiego osady jego u leg a ły na przestrzeni dolnej części dorzecza Prądnika erozji i denudacji, zachow ując się głów nie w bocz
ny ch , n ie z b y t stro m y ch dolinach, gdzie w p ły w czy n n ik ó w niszczących b y ł stosu nk ow o słab y , a o g ran iczał się je d y n ie do w y ż ło b ie n ia p o w ie rz c h n i iłów m ioceńskich w zdłuż osi d o lin n ej.
N a jw ięk sz e zlodow acenie (C racovien wg. s tra ty g ra fii W ł. S z a f e r a ) m u siało p o k ry ć c a ły obszar ko m p lek sem u tw o ró w m o ren o w y ch i flu w io g lac jaln y c h , n ie w ie lk ie j j e d n a k m iąższości, sądząc z an alo g ii w in n y ch p u n k ta c h , zaś w czasie re g re s ji i o k resu in te rg la c ja ln e g o u tw o ry te u leg ły ta k silnem u zniszczeniu i rozm yciu, iż p o z o stały z n ich je d y n ie szczątki w p ostaci głazów ró ż n e j w ielkości, sp o czy w a
ją c y c h n a p rz e d d y lu w ia ln y m podło żu iłów m ioceńskich.
Stosunkow o liczne w y stę p o w a n ie ty c h głazów n a le ż y też tłu m aczy ć spełzyw an iem , czy też sp łu k iw a n iem u tw o ró w m o ren o w y ch k u d n u i u jśc iu dolinki.
Po e ro z y jn y m o k resie in te rg la c ja ln y m , k tó r y w szędzie w o k o licy K rak o w a zazn aczy ł się p ra w ie zu p ełn y m zniszcze
niem a k u m u la c ji C raco v ien u , n a s tę p u je ponow nie o k res a k u m u la c ji. T w o rzą się p ia sk i w a rs tw y II, początkow o p rz e w a ż n ie g ru b o z ia rn iste z dom ieszką słabo otoczonych, lu b o stro k raw ę d z isty c h k a w a łk ó w sk a ł (głów nie lo k aln eg o p o chod zenia k rz e m ie n ie ju r a js k ie ) , je s t to w ięc osad w ód p ły n ą cy c h d o lin ą P rą d n ik a dość szybko, p ó ź n iej w z ra sta sto p niow o ilość m a te ria łu p elity czn eg o , p o ja w ia się ciem ne za
b a rw ie n ie d e tritu s u roślinnego, n ie osadzonego je d n a k in situ, lecz p rzy n iesio n eg o i przem ielo n eg o p rzez w o d y p ły nące coraz sp o k o jn ie j, w reszcie osadza się w a rstw a III. P o m im o n iez n a cz n e j m iąższości, zupełnego o d w a p n ien ia i do m ieszk i p ia sk u je s t to m a te ria ł b e z w ą tp ie n ia po ch o d zen ia lessow ego, p raw d o p o d o b n ie z a b ra n y ze zboczy w y ż sz ej czę
ści d o lin y P rą d n ik a i w ty m m iejsc u osadzony. Less p rzeto , k tó r y d o starczał m a te ria łu te j w a rstw ie , n ie m ógł b y ć m ło d szy od o k resu a k u m u la c ji. K u górze w a rs tw a III znów p rz e chodzi stopnow o w p iask i z w y ra ź n y m i w k ła d k a m i m a te ria łu p elityczneg o, o c h a ra k te rz e p o d o b n y m do w a rs tw y III, k tó re g o ilość je d n a k m a le je od 30% b ezp o śred n io n a d tą w a rstw ą, aż p o n iże j 10% w g ó rn e j części p iask ów , gdzie k o m p lek s u ry w a się, p r z y k r y ty c ie n k ą w a rs te w k ą żelazistą.
W a rstw y od II do IY sta n o w ią n ie w ą tp liw ie je d e n k o m plek s a k u m u la c y jn y o grubości łąc z n ej przeszło 4 m etrów .
— 92 -
R ozstrzygnięcie w iek ow ej jego przynależności nie jest rze
czą trudną. Zasypanie tak znacznej m iąższości, sięgające ok. 15 m etrów nad d zisiejszy poziom Prądnika, na podsta
w ie obecnych naszych wiadom ości należy w iązać jed y n ie z jednym z okresów lodow cow ych. N ie są to jed nak u tw ory flu w ioglacjaln e zlodow acenia krakow skiego, przeczy temu spokojny na ogół charakter osadów rzecznych, oraz zniko
ma dom ieszka m ateriału północnego, a przede w szystkim zupełne zniszczenie i rozm ycie podległych utw orów m ore
now ych. Natom iast zarówno miąższość, jak i stosunki hip- som etryczne, zbliżone do faktów znanych nam z Karpat Za
chodnich, w skazują, iż jest to akum ulacja środkow o-polskie- go zlodow acenia Yarsoyien I. Jest to ważne z dwóch w zg lę
dów: 1° pozw ala na stw ierdzenie, iż w czasie przedostatnie
go zlodow acenia okadzał się w okolicach Krakowa less, oraz 2° na stw ierdzenie przybliżonej w ysokości zasypania, zw ią
zanego z przedostatnim zlodow aceniem w dolinie Prądnika.
W ynosi ono ok. 15 m, zaś u w zględniw szy nawet, iż kom pleks ten osadzał się u ujścia bocznej dolinki, co m ogło w y w ołać pow stanie stożka napływ ow ego, jako cyfrę m inim alną otrzy
m am y 12—14 m etrów ponad poziom Prądnika, nie u w zględ niając prawdopodobnego zdarcia górnej części osadów w czasie następnego okresu erozyjnego.
Strop piasków p rzy k ry ty w arstew ką żelazistą w y k a zuje nierów ności, nie przekraczające jednak k ilk u cen ty
m etrów, na nim zalega n a jw y ższy kom pleks o łącznej gru
bości ok. 470 cm. Początkow o okres akum ulacji tego kom pleksu przebiegał w warunkach dosyć n iezw yk łych . Z je d nej strony m am y tu w y raźn y dowóz m ateriału lessow ego, z drugiej n iew ą tp liw y w spółudział w od y p łyn ącej (prawdo
podobnie okresow e spływ anie w ód boczną dolinką), która pow oduje znaczną, początkow o przekraczającą 50°/o, do
m ieszkę m ateriału gruboziarnistego (piasek, a naw et rzad
k ie otoczaki kw arcow e i fragm enty krzem ienia), w yraźne w arstw ow anie, oraz zupełne odw apnienie m ateriału. W tych warunkach osadza się w arstw a o grubości 60—70 cm, po czym w arstw ow anie znika, dom ieszka piasku zm niejsza się szybko, ilość CaCC>3 wzrasta, barwa zw olna jaśn ieje, od g łę
bokości ok. 4 m etrów m am y już w arstw ę przejściow ą, którą należy jednak zaliczyć do typow ego lessu, aczkolw iek
5—10% dom ieszka p ia sk u i w iększa, niż w w y ższej części p ro filu ilość m a te ria łu p o n iżej 0,01 mm, św iadczą, iż less ten w p ra w d z ie nie p rzeszed ł tra n s p o rtu i p rz e ro b ie n ia w odnego, j a k w a rs tw a spąg o w a k o m p lek su , je d n a k p raw d o p o d o b n ie jeszcze p rzez czas b y ł o sad zan y w w arunkach, stosunkow o w ilg o tn y ch . N areszcie w głębokości 3—3,5 m w y s tę p u je ju ż ty p o w y less s u b a e ra ln y , o dom ieszce p ia sk u p o n iż e j 3%, o ilości m a te ria łu n a jd ro b n ie jsz e g o ok. 10%, n ie w y k a z u ją c y ju ż w ięk szy ch zm ian, aż do sam ego stro p u p ro filu .
W iekow o k o m p lek s Y m ożna p a ra le liz o w ać ze zlodow a
ceniem ostatnim , p rze m aw ia za tym , a b s tra h u ją c n a w e t od id e n ty c z n y c h rez u lta tó w , do k tó ry c h doszli in n i b ad acze n a obszarze Zach. M ałopolski i Śląska, n ad leg ło ść n a d u tw o ram i a k u m u la c y jn y m i V arsov ienu I, p rz y ró w noczesn ym stw ie rd z e n iu p rz e rw y w a k u m u la c ji p om iędzy obom a k om p lek sam i. Less te n o k ry w a całe zbocze doliny, k o n ta k tu ją c , j a k zaznaczono, m iejscam i w p ro st z u tw o rem m ioceńskim , a n a g ra n ic y d n a d o lin y z ap a d a p od g ru b ą w a rstw ę ziem i sh u m u so w an ej, k tó rą d a le j p r z y k r y w a g lin a n ap ły w o w a, oba te o statn ie u tw o ry p o w sta ły n a jp ra w d o p o d o b n ie j w cza
sach p o d y lu w ialn y c h .
Z naczenie p ro filu d y lu w ialn e g o w Z ielon kach je s t p o w ażne, gdyż p o zw ala on, zw łaszcza p rz y zasto so w an iu a n a liz y m ech an iczn ej n a stw ie rd z e n ie k ilk u doty chczas d la okolic K ra k o w a n iez n a n y ch , w zgl. w ą tp liw y c h n a s tę p u ją cych fak tó w : 1° stw ie rd ze n ie, iż w y s tę p u ją c y w n a jw y ż szych m e tra c h p ro filu u tw ó r je s t n ie w ą tp liw ie ty p o w y m s u b a e ra ln y m lessem ; 2° stw ie rd z e n ie n ie w ą tp liw e u tw o ru lessow ego, a czk o lw iek n a złożu w tó rn y m , o d p o w iad ająceg o w iekow o n a jp ra w d o p o d o b n ie j Y arsovienow i I (w k a żd y m zaś raz ie n ie m ło d szeg o ); 3° stw ie rd z e n ie w y sokości zasy p a n ia Y arso v ienu I w d o ln e j części d o lin y P rą d n ik a ; 4° spo
sób se d y m e n ta c ji n ajm ło d szeg o lessu w d o ln ej części zbo
cza dolinnego.
— 94 —
Z usam m enfassung.
D as b esch rie b e n e P ro fil b e fin d e t sich in d e r L eh m g ru b e bei d e r Ziegelei im D o rfe Z ielonki, n ö rd lic h von K ra k a u , am A bh ang des P rq.dniktales, an d er Stelle, wo ein k lein es, flach es N eb en tal m ü n d e t (vergl. Fig. 1); diese g ü n stig e Lage e rle ic h te rte die E rh a ltu n g d e r in D ilu v iu m a b g e la g e rte n Sedim ente. D ie S ch ich tu n g d e rse lb e n ist, von oben an g efan g en : u n te r d e r 30—40 cm m äch tig en H u m u ssch ich te lie g t ty p isc h e r, bis 150 cm e n tk a lk te r Löss (Schichte Vb), oben gelblich, tie fe r m e h r g ra u g e fä rb t; in d e r T iefe von 4 m t r i tt die S treifu n g u n d die S ch ichtu ng h e rv o r, en d lich d e u tlic h e S an d ein lag en im M aterial, w elches h ie r aus e n t
k a lk te m u n d san dig em Lehm b esteh t. In d er T iefe von 470 cm en d et d iese r K om plex m it e in e r L im o n itsch ich te
(einige M ilim eter dick).
H ie r b e g in n t d e r K om plex von ro stig en g esch ich teten S an d en (Schichte IV), je tie fe r, m it desto d e u tlic h e re n L eh m ein lag en ; en d lich in d e r T iefe von 630 cm kom m t eine g anz d e u tlic h e L e h m m a te ria le in la g e zum V orschein (unge
fä h r 35 cm m ächtig) — d a n n Schichte III, w elch e tie fe r in eine 2 m m äch tig e S andsch ich te (Schichte II) allm älich ü b e rg e h t. D iese S ande h a b e n eine d u n k le F a rb e , die d u rch Z ersetzu ng von P fla n z e n re ste n e n tsta n d e n ist, le id e r sind d ieselb en infolge ih res Z ersetzu n g szu stan d es u n b estim m b a r. T iefe r w e rd e n die Sande im m er h e lle r u n d g ro b k ö rn i
g e r — es e rsc h e in t sp o rad isch s c h a rfk a n tig e r S ch o tter (m ei
stens F e u e rs te in aus dem lo k a le n Ju ra , seltenes M a te ria l n o rd isc h e r H e rk u n ft); endlich, in e in e r T iefe von 870 cm e rsc h e in t ohne Ü b erg ang die S chichte I — ro stig gelbe, n ach d e r T iefe d u n k e lg rü n e T one m it S an d ein lag en . D as ist schon m io zän er Ton, d u rc h das V orkom m en von c h a r a k
te ristisc h e n F o ra m in ife re n bew iesen.
D as ganze b e sch rie b en e P ro fil b e fin d e t sich in e in e r M ulde, w elche in d e r u n g leic h en F lä ch e des m iozänen Tons e n tsta n d e n ist (vergl. Fig. 2). E rra tisc h e Blöcke, w elch e oft im G ebiete d er L e h m g ru b e u n d im h ö h e re n T eile des N e
b e n ta les V orkom m en (v o rw iegend G ra n ite bis V2 m D u rc h m esser), sind stän d ig m it d e r O b e rflä ch e des M iozäns v e r b un d en. In dem D e ta ilp ro fil (Fig. 3) sind d ieselb en n ic h t
v e rzeich n et, da au f dem k le in e n R aum , w o die G ren ze zw i
schen dem M iozän m it S anden (Schichte II) b lossgeleg t w u rd e , d ieselb en n ic h t z u ta g e tre te n .
D as ganze P ro fil w u rd e m ittels m ech an isch er A n aly sen g e p rü ft, w obei K ö rn er, g rö b e r als 0,1 m m d u rch g e sie b t w u r den, fein eres K orn d ag eg en m ittels A n a ly sen n ach d e r aräo - m etrisc h en M ethode von A. C a s a g r a n d e b estim m t w u rd e. A us diesem P ro fil sin d 30 P ro b e n genom m en, w elche ca 30 cm von e in a n d e r e n tfe rn t w aren . D ie K o rn v e rte ilu n g s- k u rv e n fü r die P ro b e n 30—21 zeigen einen, fü r den t y p isch en Löss c h a ra k te ris tis c h e n V erlauf. A uch die P ro b e n
19—18 sind, tro tz g e rin g e r S andbeim ischung, d en h ö h e r lie g end en P ro b e n se h r äh n lich . D ie P ro b e n 19— 18 b ild e n den Ü bergang zu den P ro b e n 17—16 (Schichte Ya), die in den K o rn v e rte ilu n g s k u rv e n zw ei K u lm in a tio n sp u n k te a u fw ei
sen, d e r ein e zw ischen 0,5—0,2 mm, v e ru rs a c h t d u rc h B ei
m en g un g san d ig en M aterials, d e r zw eite zw ischen 0,05—
0,01 mm, d er ty p isc h fü r Löss ist. O b w ohl die S chichte Ya n ic h t als Löss b e tra c h te t w e rd e n k a n n , ist sie g en etisch doch m it dem selben eng v e rb u n d e n . D ie S chichte IY h a t die K o rn v e rte ilu n g s k u rv e c h a ra k te ris tis c h fü r den B achsand (P ro ben 15— 10). A nfangs ist die B eim engung von p eliti- schem M aterial n ic h t b e m e rk b a r; das w eist a u sd rü c k lic h au f eine U n te rb re c h u n g in d e r A b la g eru n g zw ischen d en S ch ich ten IV u n d V hin. In die T iefe nim m t die M enge des p e litisc h e n M aterials zu u n d en d lich e rsc h e in t die e rw ä h n te L ehm einlage. T ro tz d e r g e rin g e n M äch tig k eit, g ä n zlich er E n tk a lk u n g u n d S ch ich tu n g h a t die S chichte III (P robe 9) ein e K o rn v e rte ilu n g sk u rv e , w elche bew eist, dass es eine durchgeschw em m te, sandige, lö ssartig e B ildung ist. D ie tie fe r gelegene S chichte II h a t die K o rn v e rte ilu n g s k u rv e z u e rst ä h n lic h d e r S chichte III, tie fe r w eist sie im m er grö- b e rk ö rn ig e s M a teria l a u f (P ro b en 2—8). D as alles b ew eist die u n u n te rb ro c h e n e S ed im en tatio n d e r S ch ich ten k o m p lex e II—IV. D e r m iozäne T on (P robe I) h a t eine K o rn v e rte i
lu n g sk u rv e von ganz spezifischem C h a ra k te r.
Aus dem b esch rie b e n e n P ro fil k ö n n e n folgende S chlüs
se gezogen w e rd en : als das m iozäne M eer z u rü c k tra t, w u r den seine B ild u n g en stän d ig e ro d ie rt; au f d e r u n reg elm äs- sigen F lä ch e des M iozäns tra n s g re d ie rte die südpolnische
— 96 —
V ereisu n g (C racovien n ach d e r S tra tig ra p h ie von W. S z a f e r ) ; ih re M oränen u n d flu v io g la zia len B ild u n g en sind, w ie in d e r ganzen U m gebung von K ra k au , s ta r k v e rn ic h te t, so dass n u r v e re in z e lte e rra tis c h e B löcke v on ih n e n e rh a l
te n sind, die sich a u f d e r M iozänfläche b efin d en . Sodann k om m t die Z eit d e r n e u e re n A k k u m u latio n , es b ild e t sich die Schichte II, an fan g s ist das die A b la g eru n g d er schnell- fliessen d en G ew ässer, sp ä te r w ird d e r S trom d e rse lb e n im m e r sch w äch er, w as d ie B eim engung von p e litisc h em u n d organ ischem M a te ria l b ew eist, en d lich k om m t die S chichte III zum A bsetzen, w elche w a h rsc h e in lich aus dem , irg e n d w o h ö h e r an den A b h än g en des P rą d n ik ta le s g esam m elten M a teria le lö ssa rtig e r H e rk u n ft g e b ild e t w u rd e ; h ö h e r h in au f v e rrin g e rt sich die M enge des p e litisc h e n M a teria ls;
sp ä te r k om m t die S a n d b ild u n g z u r A b la g eru n g , a u f w e lch e r die S chichte Va tra n s g re d ie rt. D e r S c h ich te n k o m p lex II — IV, dessen O b e rflä c h e sich 15 m ü b e r dem h e u tig e n S tan d des P rą d n ik b efin d et, v e rb in d e t d e r V erfasser m it d e r m it
te lp o ln isch en V ereisu n g (V arsovien I n ach W. Szafer) u n d a u f diese W eise ist die m in im ale H öhe d e r d am alig en A u f
sc h ü ttu n g des P rą d n ik ta le s bestim m t. N ach d e r n ä ch ste n E rosionszeit la g e rt sich die S chich te Va a b ; das ist eine B il
d u n g g em isch ter H e rk u n ft, ein erseits lö ssartig es M aterial, a n d re rse its eine S an dbeim isch ung aus d e r U n terla g e. D ie in d e r ganzen A b la g eru n g d e u tlic h sic h tb a re S ch ich tu n g b e w eist d en E in fluss d er, w a h rsch e in lic h p e rio d isc h in dem N e b en tale fliessen d en G ew ässer. D e r E influ ss d e r G ew äs
ser v e rm in d e rt sich, es kom m t en d lich zu r B ild u n g des t y p isch en Löss. Z eitlich e n ts p ric h t d e r L össko m plex d e r le tz te n V ereisun g (V arsovien II). N ie d rig e r am T a la b h a n g ist d iese r Löss m it e in e r san d ig en H u m u ssch ich te b e d e c k t; auf dieser Schichte lie g t en d lich d e r H o c h flu tle h m d e r p o stg la zialen T e rra sse (u n g efäh r 4 M eter).
Das Profil von Zielonki erlaubt teilw eise, mit H ilfe der m echanischen A nalyse, den Bew eis folgender Tatsa
chen: 1) D ie Bestim mung des typischen Löss im oberen T eile des Profils; 2) die Bestimmung der Sedim entation des von der letzten Vereisung älteren Löss, w elcher höchst
w ahrscheinlich der m ittelpolnischen V ereisung (Varso-
vieii I) e n ts p ric h t; 3) die B estim m ung d e r Y ersch ü ttu n g s- höhe d e r Y arsovien I V ereisu n g im P rą d n ik ta le ; 4) d ie Be
stim m ung des S ed im en tatio n szy k lu s des jü n g s te n Löss im tie fe re n T eile des T alab h an g es.
Z Zakładu G eologicznego U. J.
L I T E R A T U R A .
1. A. C a s a g r a n d e : Die Aräometer-Methode zur Bestim. der Korn
verteilung von Böden. Berlin, 1934. — 2. M. K l i m a s z e w s k i : Zur Stratigraphie der Diluviumablagerungen in den Westkarpaten und ihrem Vorland („Starunia“ Nr. 13). Kraków, 1936. — 3. W. K u ź n i a r : Przy
czynki do znajomości geologicznej Wielkiego Księstwa Krakowskiego (Spraw. Komisji Fizjograf. Akad. Um. T. XLIV). Kraków, 1909. — 4. Q u i- r i n g: Die Unterscheidung von Löss u. Hochflutlehm (Zeitschr. für Prakt. Geologie) 1934. — 5. S c h e i d i g : Der Löss und seine geotech- nischen Eigenschaften. Dresden, 1934. — 6. W. S z a f e r : Zarys straty- grafji polskiego dyluwium na podstawie florystycznej (V. Rocznik Pol
skiego Tow. Geologicznego), Kraków, 1928. — 7. S. Z a r ę c z n y : Atlas Geologiczny Galicyi. Zeszyt III, Kraków, 1894.
R ocznik P ol. T ow . G eol. XIII. 7
