Tom (Volume) XXV — 1955 Zeszyt (Fascicule) 4 Kraków 1957
A. C Z E K A L S K A i B. K R Y G O W S K I
PRZEW ODNIK DO WYCIECZEK XXVIII ZJAZDU POLSKIEGO TOWARZYSTWA GEOLOGICZNEGO
W R. 1955 W SZCZECINIE
(fig. 1—20 i ta b e le I, II)
Руководитель экскурсий XXVIII Съезда Польского Fooлогического Общества в Щецине 1955 года
(фиг. 1—20 и табл. I, II)
Guide des excursions de la X X V III Reunion de la Societe Ge'ologique de Pologne a Szczecin en 1955
(fig. 1— 20 e t ta b le a u x I, II)
/
C Z Ę Ś Ć O G Ó L N A
n a p is a ł B. K R Y G O W S K I
O bszar będący przedm iotem rozw ażania na X X V III Zjeździe P ol
skiego T ow arzystw a Geologicznego w dniach 3— 5 czerw ca 1955 r. obej
m u je północno-zachodnie ru b ieże Polski, tj. zachodnią połać w ojew ództw a szczecińskiego oraz północną w ojew ództw a zielonogórskiego.
Z uw agi n a konieczność objęcia szerszego tła m apka orien tacy jn a (fig. 1) uw zględnia dość rozległe obram ow anie interesującego nas obszaru.
J e s t to obszar zaw dzięczający sw e ostateczne w ym odelow anie twórczej i niszczącej pracy skandynaw skich lądolodów i ich wód, zwłaszcza zaś lądolodu ostatniego zlodowacenia, tj. bałtyckiego.
M apka w sposób w yraźny uwidacznia, iż w rejonie dolnej O dry głów ny ciąg pom orskiej m oreny czołowej u k ład a się w w ielki am fiteatr tw orzący wokół Zalew u Szczecińskiego obram ow anie osłaniające go od SW, W i SE. Ta im ponująca w ałow a form a je s t dziełem lobu odrzańskiego, którego pow stanie — podobnie jak to m iało m iejsce w basenie dolnej W isły — było niew ątpliw ie uw arunkow ane istnieniem w obszarze dolnej O dry w ydatnej zaklęsłości, w k tó rą m asa lodowa szybciej się w taczała i dłużej pozostaw ała ńiż na sąsiednich w yżej leżących terenach. Także w czasie zaniku lobu odrzańskiego recesyjne m oreny czołowe fazy środ- kow o- i północno-pom orskiej (fig. 2) ciągle jeszcze zakreślają w yraźny łuk
2 2*
2 — m o re n a d e n n a ; 3 — k r a jo b r a z d ru m lin o w y ; '4 — ozy; 5 — z a n d ry ; 6 — k r a j o b ra z k em o w y ; 7 — o b sz a ry w y d m o w e ; 8 — te ra s y ; 9 — te r a s a d e n n a ; 10 — o d sło n ięcia, p u n k ty w id o k o w e n u m e ro w a n e ; 11 — t r a s a w y c ie cz k o w a (U w aga: N a N od
S zczecin a m a by ć zazn aczo n y p u n k t w id o k o w y n r 4 z a m ia st n r 1)
am fiteatralny, potw ierdzając fak t dłuższego trw an ia lądolodu w obniżeniu szczecińskim niż n a wyższych sąsiednich garbach, tj. pom orskim i m e- klem burskim .
Z fak tu silnego sfalow ania pow ierzchni podplejstoceńskiej, k tórej deniw elacje n aw et na m ałej p rzestrzeni osiągają do 1 0 0 i więcej m etrów (jak np. w okolicy Szczecina, Gorzowa, na ziemi lubuskiej) w ynika, iż sfalow anie to jest dziełem nie tylko glacitektoniki, jak n iek tó rzy u trz y m ują, lecz tektoniki właściwej oraz w dużym stopniu zapew ne erozji.
R aptow ne uryw anie się pow ierzchni trzeciorzędow ej i pojaw ienie się jej bezpośrednio obok kilkadziesiąt m etrów niżej, jak to w ielokrotnie stw ier
dzono przy robotach górniczych, np. na ziemi lubuskiej oraz w rejonie
Fig. 2. M a p k a p r z e d s ta w ia ją c a a m f ite a tr a ln y u k ła d m o ren czo ło w y ch w b a s e n ie d o ln ej O d ry : I — s ta d ia ł p o z n a ń sk i (fra n k fu rc k i); II — fa z a S -p o m o rs k a s ta d ia łu p o m o rsk ieg o ; I II — faza ś r.-p o m o rs k a s ta d ia łu
p o m o rsk ieg o ; IV — faz a N -p o m o rs k a s ta d ia łu p o m o r
skiego
Szczecina, najw ym ow niej w skazują na uskokowy ch arak ter owych nie
równości.
Praw ie n ic nie w iem y o podplejstoceńskiej pow ierzchni z okresu przed nasunięciem lądolodu krakow skiego i środkowopolskiego.
Ze zgodnego ułożenia utw orów starszych zlodowaceń na miocenie lub pliocenie wnosi się o stosunkowo w yrów nanej ówczesnej powierzchni, co byłoby jednoznaczne z tym, że utw ory trzeciorzędow e zalegały wówczas w pierw otnym horyzontalnym , tektonicznie niew zruszonym ułożeniu.
Należy dodać, iż dokum entacja tego poglądu budzi jeszcze pow ażne za
strzeżenia.
Dość w yraźna natom iast niezgodność utw orów zlodowacenia b ałtyc
kiego z podłożem, czego pięknych przykładów m nóstwo na ziem i lu b u skiej i pom orskiej w skazuje, iż zdyslokowanie podłoża je s t zupełnie młode i najpraw dopodobniej m iało miejsce w ostatnim interglacjale, a naw et
częściowo później. W yoryw anie przez lądolód potężnych k ier jurajskich, kredow ych, trzeciorzędow ych oraz starszego czw artorzędu i tran sp o rto w anie ich na znaczną odległość było możliwe, jak p rzy jm u je m iędzy innym i L i n s t o w , tylko w przypadku -istnienia w pow ierzchni egzaro- w anej przez lądolód znacznych nierówności. W takim bow iem p rzypadku lądolód m iał p u n k t zaczepu, n a tra fia ł na opór. Być może, iż rejo n zachod
niego Pomorza, a także ziem i lubuskiej reprezentow ał W chwili w taczania się nań lądolodu bałtyckiego ta k i w łaśnie uskokow y krajo b raz z m nóstw em zrębów i rowów. Duża ilość w tym rejonie potężnych k ier trzeciorzędo
w ych oraz kredow ych przem aw iałaby za tym.
Z powyższych rozw ażań w ynika, iż pow ierzchnia podłoża ostatniego zlodowacenia była w y b itn ie nierów na, przy czym prócz w ystępow ania w niej drobnych form w klęsłych i w ypukłych w idzim y cały szereg form w ielkich, jak zaklęsłość dolno-odrzańska (szczecińska), w ał pomorski, kotlina gorzowska, wyniosłość lubuska, obniżenie odrzańskie — form y o kierunkach w yraźnie tektonicznych takich jak sudecki, Gór K ruszco
wych, garb u kujaw sko-pom orskiego i innych.
W trak cie w taczania się na om aw iany teren ostatniego lądolodu form y te niew ątpliw ie w y w ierają w pływ n a jego poruszanie się, a więc i jego akum ulację. Z atrzym ują go w iększe przeszkody, któ re lądolód miażdży, zaburza glacitektonicznie, sypie na nie potężne w ały m oreny czołowej.
Niech za przykład posłuży m orena szczecińska, lubuska i inne, będące efektem zarówno zaburzeń glacitektonicznych jak i potężnej akum ulacji.
W m iejscach obniżeń grom adzą się u czoła lądolodu utw ory zasto- iskowe nieraz znacznych miąższości, jak to potw ierdza m iędzy innym i ko tlin a gorzowska.
Istnieje w yraźny związek ukształtow ania pow ierzchni dzisiejszej z pow ierzchniam i starszego podłoża. Tam, g d zie były w ielkie obniżenia czy wyniosłości przed najazdem ostatniego lądolodu, tam i dzisiaj obser
w ujem y zaklęsłości i w yniesienia, lądolód bow iem nie zdołał całkowicie zatrzeć starej rzeźby, on ją tylko przeobraził, najczęściej łagodząc ją.
W szczegółach jednak działalność lądolodu i jego wód nad aje piętno dzi
siejszem u krajobrazow i. Tysiące drobnych form, jak d rum liny w rejonie S targ ard u czy pagórki kem ow e w okolicy Pszczewa, setki w spaniałych row ów rynnow ych, dalej płaszczyzny deruno-morenowe oraz zw ały p a
górków m oreny czołowej o zupełnie świeżej sylwetce to rodzaj drobnej koronki, k tó ra zdobiąc pow ierzchnię w ielkich form przesłoniła je.
W św ietle wyżej przedstaw ionych tylko niektórych danych w ysuw a się kilka podstaw ow ych dla czw artorzędu zagadnień, któ re w czasie w y
cieczki będzie można oświetlić przynajm niej w drobnej m ierze.
Są to następ u jące zagadnienia:
1) Pow ierzchnia plejstoceńskiego podłoża.
2) Związek plejstocenu z podłożem.
3) S traty g rafia plejstocenu.
4) Świeżość k rajo b razu polodowcowego.
DRUGI DZIEŃ — WYCIECZKA NA JU R Ę G 0R N Ą
n a p is a ła A. C Z E K A L S K A
S t r e s z c z a n i e . P rz e w o d n ik p o d a je w e w s tę p ie k r ó tk ą c h a r a k te r y s ty k ą p o ło ż e n ia g e o g raficzn eg o te r e n u w y c ie cz k i o ra z c h a r a k te r y s ty k ę je d n o s te k g eolog iczn ych sta n o w ią c y c h jeg o ra m y . W części szczegółow ej p o d a n o p ro fil s tra ty g r a fic z n o - lito lo g ic z n y ju r y g ó rn e j o d sło n ię te j n a te r e n ie w y cieczk i od o k s f o r d u g ó rn eg o do p o r t l a n d u w łą c zn ie . S tra ty g ra fic z n y p o d z ia ł o p a rto n a w y s tę p o w a n iu a m o n itó w . D la k o le jn y c h p u n k tó w o b s e rw a c ji p o d a n o opisy lito lo g ic zn e i n a jw a ż n ie js z e fo rm y m a k ro fa u n y . C h a r a k te ry s ty k ę te k to n ic z n ą w y p ro w a d z o n o z o b s e rw a c ji z m ia n f a c ja l- n y c h w p r o filu lito lo g ic zn y m o ra z z p o m ia ró w d o k o n a n y c h n a fo rm a c h fa łd o w y c h i u sk o k o w y c h .
Szlak wycieczki biegnie przez obszar bliski południow ym brzegom B ałtyku, położony na wschód od Zalew u Szczecińskiego. W podziale ad m in istracy jn y m należy on do pow iatu K am ień Pom orski. O dkryw ki ju r y górnej w y stępują w niew ielkiej odległości od szosy pom iędzy m iej
scowościami Moracz i Golczewo; zw iązane są z m iejscam i eksploatacji w apieni dla przem ysłu wapiennego.
Szersze ram y podłoża tego teren u stanow ią obszary różniące się za
rów no typem i w iekiem skał, jak i stylem budow y tektonicznej.
Ku północy,- n a północnych w ybrzeżach B ałtyku i n a w yspie B orn- holm, ukazuje się prekam br. Przypuszczalnie b u d u je on rów nież spąg w y p iętrzen ia Łeby n a wschód od te re n u wycieczki.
K u południow i rozciąga się w ielki obszar sedym entacyjny k red y górnej z osią synkliny biegnącą od Szczecina na Gniezno.
Po przekątnej w kracza w te ram y od południowego w schodu an ty - klin aln e w ypiętrzenie w ału kujaw sko-pom orskiego, w yznaczane daw niej jako oś w yżu graw im etrycznego pod nazw ą „oś C zaplinka“ („Tem pel- b u rg e r A chse(< Closs H. u. Zw eiger R. (1940)).
O dkryw ki zwiedzane przez w ycieczkę leżą na południow o-zachodnim skrzydle tego w ału, w pobliżu jego osi biegnącej na K am ień Pom orski i w yspę W olin (fig. 3.):
T e r e n w i ę c m o ż n a u j ą ć j a k o p o ł o ż o n y n a o b r z e ż e n i u s z t y w n e j p ł y t y i w s t r e f i e g r a n i c z n e j k r a i n
f a ł d o w y c h .
Jako południow e obrzeże p ły ty skandynaw skiej był on sw oistym obszarem sedym entacyjnym . W w y n ik u odkształceń szerokoprom iennych m ają tu k u północy przew agę s tru k tu ry blokowe, a w południow ych p a r
tiach brzeżnych ugięcia, stw arzające dogodne drogi d la licznych ingresji m orza (od cechsztynu po oligocen).
W skutek takiego położenia m arginalnego — w obszarze zanurzającego się lub podnoszonego szelfu — m am y tu w osadach p r z e w a g ę f a c j i b r z e ż n y c h , zaw ierających w form ie skam ieniałości w yjątkow e bo
gactw o fauny, uczulonej na zm iany głębokościowe.
T eren w ycieczki leży rów nocześnie n a pograniczu stre fy labilnej — podatnej d la ruchów zapadliskow ych i w ypiętrzeń w ąskoprom iennych, fałdow ych — strefy biegnącej przez Europę środkową.
D latego w y stęp u je tu sw oista budow a tektoniczna, k tó rą znamionować będzie skojarzenie form fałdowych, przychodzących z bardziej piastycz-
nych stref południowych, z form am i blokow ym i sztyw nego podłoża, u jaw nionym i na północnych w ybrzeżach B ałtyku.
F o r m ą t e k t o n i c z n ą d o m i n u j ą c ą n a t e r e n i e w y c i e c z k i b ę d ą s t r u k t u r y f a ł d o w e r o z b i t e n a b l o k i -
Podniesione bloki tektoniczne pod w pływ em procesów w ietrzenia poprzedzających zlodowacenie w ytw orzyć m usiały strom e lub praw ie pionow e ściany kraw ędzi erozyjnych, czyli kuest.
Ściany te, jako leżące n a p ery ferii dźwigającego się w yżu skandy
nawskiego, zwrócone były ku północy, gdy natom iast pow ierzchnie bloków zapadały lekko ku południowi.
Fig. 3. M a p k a z z a z n a c z e n ie m o b sz a r u od sło n ięć j u r y g ó rn e j (A)
Masy lodu idące z północy napotkaw szy ta k ą kraw ędź zatrzym yw ały się w swej części dolnej i n arastały ku górze.
P ow staw ała w ten sposób siła ciśnienia, p rąca w górę w k ie ru n k u bliskim do pionowego. Mogła ona w ykorzystyw ać fugi sedym entacyjne m ateriału skalnego kraw ędzi lub w arstw y skalne o słabej odporności i działając ja k lew ar oddzierała znaczne p a rtie skał, czyli kry.
O bjęte one zostały lodowcem i jego ruchem , a n astępnie zagrzebane w śród osadów plejstocenu.
W obszarze pom orskim w y stępują w yjątkow o liczne k ry zarów no m łodych utw orów trzeciorzędu, ja k kred y i jury.
W ystępow anie w szystkich k ier ju r y górnej (Wrzosowo, Trzebieszewo, B ardy) zanotow ane było n a północ od Czaimogłów. W skazuje to n a p re - egzystencję kraw ędzi erozyjnej jeszcze dalej ku północy.
Na terenie wycieczki k ier nie spotykam y.
O dkryw ki — kamieniołomy, założone w ju rze górnej leżącej ,,in situ “ ( K e i l h a c k , M. S c h m i d t , 1905), dają możność poznania zarów no jej ch arak teru tektonicznego, jak i stratygrafii.
P ię tra oksford, kim eryd i p o rtlan d odsłaniają zróżnicowany p ro fil litologiczny i bogate są w zm ieniające się zespoły fauny odbijającej zm iany środow iska morskiego.
Odmienność regionalna ju ry pom orskiej polega na przynależności w ystępujących tu zespołów faunistycznych bentosu do prow incji północno- zachodnio-europejskiej, co różni ten obszar od innych ju ra jsk ic h obsza
rów Polski. F auna am onitow a m a tu ch arak ter swoisty, k tó ry odbija
zm ienne w pływ y otw artych połączeń m orskich i prądów idących począt
kowo z zachodu, potem ze wschodu.
Odrębność polega rów nież na w yraźnym odbiciu się w litologicznym i biostratygraficznym profilu ju ry z Czarnogłów i Św iętoszewa oscylacji lin ii brzegow ej oraz ruchów pionowych, k tó re pow tórzyły się tu trzy krotnie.
W opracow aniu m oim znajduje się obecnie kilk a rodzajów fauny bentonicznej (Ostreidae), których doskonałe zachowanie i bardzo liczne w ystępow anie pozwoli na sprecyzow anie ich w artości jako skam ieniałości przew odnich.
Schem aty stratygraficzne dla paralelizacji ju ry górnej z różnych geo
graficznie obszarów podają przede w szystkim form y amonitowe.
Załączona tabela I w skazuje na odrębność w tym względzie E uropy północno-zachodniej od Europy środkowej, do której zaliczana je st ju ra Polski (obszar krakow ski, częstochowski i świętokrzyski).
T a b e l a I PORÓW NAW CZA TABELA STRA TY G RA FICZN A D LA JU R Y G Ó RN EJ
według L. W e g e I e 1929 (uproszczona), S. B u b n o f f 1935
Jura pozaalpejska ' Francja, Szwajcaria
piętra
Polska środkowa
poźiomy Niemcy
Europa północno-zachod
nia Anglia, półn. Francja, półn. zach. Niemcy
Virgulien
Oppelia tenuilobata
a Aulacostephanus
pseudomutabilis
Pterocerien (Bubnoff)
(Pterocien Wegele) Y
T./P
;o śr. Aulacostephanus W
| yo
Rasenia mutabilis d. Rasenia cymodoce
Pictonia Baylei Seąuanien
(Astartien)
Peltoceras bimammatum
"2 g. Ringsteadia anglica
X
°
Rauracien Peltoceras
transversarium a
W osadach ju ry górnej Czarnogłów zebrałam i oznaczyłam pełne n a
stępstw o fau n y am onitow ej, ustalonej przez S a L f e l d a w r . 1914 (10), pow tórzonej przez B u b n o f f a w r . 1935 (4) i W e g e l e g o w r. 1929 (16).
Żaden z badaczy poprzednich — S c h m i d t , 1905 (14), D o h m, 1925 (7), R i c h t e r , 1931 (1 2) — nie uzyskał na teren ie Pom orza tak pełnej zgodności z ustalonym schem atem stratygraficznym .
P rzedstaw iony profil (tabela II) uzupełnia dotychczasową lukę po
ziom em S/y z Aulacostephanus yo d ’Ó r b i g n y oraz ustala w ystępow anie dla Pom orza rodzaju Ringstaedia — w b rew opinii D o h m a, 1925 (7) — ty lk o w oksfordzie najw yższym ((3).
T a b e l a II OZNACZEN IE STRA TY G RA FICZN E JU R Y G Ó R N EJ POM ORZA NA PODSTAW IE
W YSTĘPOW ANIA A M O NITÓW PR ZEW O D N ICH
Europa północno-zachodnia -
Niemcy
Anglia, półn. Francja, półn. zach.
Niemcy
Pomorze — Czarnoglowy A. C z e k a l s k a 1955 piętra poziomy
8 g- A ulacostephanus A ulacostephanus
<t> pseudomutabilis pseudomutabilis d e L o r i o 1
S/y JOtat
'uU
GE
śr. Aulacostephanus yo Aulacostephanus yo d’O r b.
Y
Y/ß d.
Rasenia mutabilis Rasenia cymodoce Pictonia baylei
Rasenia vallata S c h n e i d . Rasenia trimera S c h n e i d . Rasenia munda S c h n e i d . Pictonia baylei S a 1 f.
ß
oxford
g- Ringsteadia anglica
Ringsteadia
marstonensis S a 1 f.
W ycieczka zapoznaje się z trzem a odsłonięciam i ju ry górnej w m iej
scowościach Czarnogłowy, Świętoszewo, Kłęby.
C Z A R N O G ŁO W Y
% ( O k s f o r d górny, najw yższy. K i m e r y d dolny. K i m e r y d środ
kowy. K i m e r y d górny).
O dkryw ka w utw orach ju ry górnej leży na południowy- wschód od osady. W ydłużona je st z WNW k u ESE, ograniczona od południa hałdą i rzeką W o ł c z e n i c ą . O dkryw kę stanow i w ielki kam ieniołom odsła
n iający pow ierzchnię około 0,36 km2 (1,2 km X 0,3 km).
H istoria pow stania i rozszerzania kam ieniołom u w ykazuje; a) że teren ten przed eksploatacją nie zaznaczał się w morfologii, b) że w ystępow anie w apieni bliskie pow ierzchni znane było od dawna.
Obecny kam ieniołom założono w r. 1903 dla zakładów w apiennych.
Po zbadaniu te re n u w ykopam i w ybrano obszar płytkiego położenia skał o najw iększym procencie CaC0 3. Roboty górnicze posuw ały się za ław i
cam i w apiennym i w dw u kierunkach: ku południow em u w schodowi i ku zachodowi. Nierówności w dnie kam ieniołom u, które pozostały po daw nych poziomach roboczych, podkreślają ry sy budow y tektonicznej eksplo
atow anego obszaru.
W a r u n k i g e o l o g i c z n e w y s t ę p o w a n i a j u r y g ó r n e j W arstw y ju rajsk ie są ścięte i pokryte piaszczystym i osadam i p lejsto
cenu, które najw yraźniej uk azu ją się ponad w schodnią częścią kam ienio
łomu. Grubość okryw y plejstoceńskiej je st nierów nom ierna — od k ilk u dziesięciu centym etrów do kilku m etrów . W w ielu m iejscach budow ę o k ry w y całkowicie zacierają szeroko rozłożone hałdy.
B. D o h m (1925) podaje, że w południow o-w schodnim narożu ówcze
snego kam ieniołom u w spągu piasków w ystępow ał p ła t gliny lodowcowej 0 barw ie ciem no-niebiesko-szarej, pokryw ający zgodnie m argliste w arstw y ju ra jsk ie o barw ie bardzo zbliżonej do b arw y nadległych glin. N atom iast ponad ścianą południow ą kam ieniołom u gliny lodowcowe zastępow ała w arstw a ,,b ru k u “ bez krzem ieni, z dużym udziałem m ateriału m iejsco
wego i z gniazdam i białego piasku.
W r. 1923 przeprow adzono w iercenie udarow e w dnie najniższego ta ra su roboczego, tj. o 19 m niżej od pow ierzchni w ystępow ania ju ry (której strop dźw igał się najw yżej do poziomu około 28 m n. p. m.). W ier
cenie to przebiło 31,5 m skał w apiennych z w kładkam i ilastym i. N astępnie poszło w głąb o 5,5 m w w arstw ach bezw apiennych. Na podstaw ie tego w iercenia B. D o h m (1925) podaje miąższość „utw orów w apiennych“
w Czarnogłow ach n a około 50 m (czyli spąg ju ry w apiennej leży tu na poziomicy 2 2 m poniżej p. m.).
T e k t o n i k a o d k r y t e g o o b s z a r u s P race w kam ieniołom ie odsłoniły serie ju rajsk ie, bardzo szeroko 1 u jaw n iły rysy lokalnej, charakterystycznej tektoniki.
W arstw y w apienne w ykazują na całej pow ierzchni bieg WNW — ESE.
W ielokrotnie zm ierzony w różnych odcinkach kam ieniołom u u trzy m u je się on w sektorze 290°— 312°. W arstw y zapadają ku SSW, w ykazując zm iany upadu od 6° w części środkowej kam ieniołom u do 1 2° w południow ych jego narożach.
C harakterystycznym elem entem budow y tektonicznej Czarnogłów jest prostopadłe do biegu niew ielkie w yniesienie (ondulacja) w ystępujące w środkow ej części odkryw ki. Ono to pow oduje ujaw nianie się najniższych poziomów profilu stratygraficznego (o k s f o r d górny) u podstaw y ściany północnej, tylko w części środkowej kamieniołom u, n a osi w ypiętrzenia, a zaleganie poziomów najm łodszych (k i m e r y d górny) w stropow ych p artiach odsłoniętego obszaru tylko w narożu południow o-w schodnim praz w zasypanym obecnie narożu południowo-zachodnim . Naroże to dostępne było dla badań jeszcze w r. 1949.
D rugim elem entem budow y tektonicznej ju ry w Czarnogłowach jest podw ójny system uskoków. Pierw szy z nich przebiega m niej więcej wzdłuż osi kam ieniołom u i zgodnie z biegiem w arstw . Uskok tego system u o k ie
ru n k u 114° (widoczny na ścianie w schodniej i w środku kam ieniołom u na zboczu pozostawionego przez eksploatację w yniesienia) zrzuca skrzydło południow e o około 1,5 m, przez co podkreśla różnicą w iekow e w arstw w ystępujących na ścianie północnej i południow ej. D rugi system usko
ków przebiega skośnie do poprzedniego i rozłożony je st w achlarzow ato z p u n k tem zbierającym na południu, a rozw inięciem w stronie północnej.
W system ie tym dom inuje kierunek NNE — SSW. Na osi tego k ieru n k u i
w środkowej części kam ieniołom u zaznacza się na obydw óch ścianach przeciw ległych — północnej i południow ej — r ó w t e k t o n i c z n y załam ujący zaw ór ondulacji poprzecznej. Uskok ograniczający rów od zachodu m a najw iększy zrzut 6,5 m i widoczny je st o pół k ilom etra dalej ku południowi, poza rzeką, n a ścianach zachodniego w ykopu kam ieniołom u Świętoszewo. Uskoki tego system u o m niejszych zrzutach tracą na in ten sywności lub w ygasają n a uskoku podłużnym z poprzedniego system u, w ystępując w yraźnie tylko na ścianie północnej (fig. 4).
Fig. 4. K a m ie n io ło m C za rn o g ło w y (n a pó łn o c od rz e k i W ołczenicy); k a m ie n io ło m Ś w ięto szew o (na p o łu d n ie od rz e k i W o łczen ity ). Z d ję cie k ro k ó w k ą w s k a li 1 : 100 w y k o n a n e w ro k u 1950. 1 — k ra w ę d z ie p o zio m ó w w k a m ie n io ło m ie ; 2 — w y k o p y rob ocze w r. 1954; 3 — u s k o k i; I—V II p u n k ty o b s e rw a c ji; P. W. — p u n k t w id o k o w y
p rz y z e jśc iu do k a m ie n io ło m u
Trzecim elem entem tektonicznym są liczne spękania biegnące od ściaity północnej ku SSE oraz w k ieru n k u prostopadłym NEE. Zaznaczają się one jako w yraźne szczeliny na ław icach w apiennych ściany północnej.
N iektóre ze szczelin są rozszerzone, parucentym etrow e; w części górnej w ypełniają je sypkie utw ory nam yte z pow ierzchni (zniszczone skały ju ry , piaski plejstocenu itp.).
S t r a t y g r a f i a i l i t o l o g i a
P ro fil stratygraficzno-litologiczny otrzym ano przez złożenie, po spa- ralelizow aniu w iekowym, profilów różnych odcinków ścian kam ieniołom u.
D aje to sum aryczną miąższość odsłoniętej ju ry około 40 m.
pia sk i z o o h h o m t
- O s t r e a d e . l t o i a e a ivawenie ptaszczusbe muszlowo-oolitowe
R m g s t a e d i a
’P i e r w s z y p u n k t o b s e r w a c y j -
n y leży pod ścianą północną n a tarasie dolnym, ^ o _ w osi ondulacji poprzecznej.
Widać tu spąg profilu, w którym w ystępują najw yższe w arstw y o k s f o r d u górnego, od- słonięte do głębokości 4 m (fig. 5)._
Osady są w apienno piaszczyste i posiadają
domieszkę w odorotlenków żelaza, nadających __ .—
im barw ę brunatną. W profilu w ystępują na- przem ianiegłe w arstw y sypkie piaszczysto-ooli- .
tow e z poziomem licznie w ystępującej Ostrea ^ n a i ^ ż s z y w kamL"-“
deltoidea S o w., oraz tw ard e ławice m uszlow - n io ło m ie C zarn o g ło w y
cowo-oolitowe. W iek oznaczono na podstaw ie (i punkt o b s e rw a c ji za-
znalezionego tu amonitai?ingrstaedia m arstonen- znaczo n y n a fig. 4).
sis S a l f .
D r u g i p u n k t o b s e r w a c y j n y (lokalizacja ta sama, orien
tacja ku tarasow i wyższemu). K i m e r y d dolny rozpoczynają leżące na w apieniu zoogenicznym oolity żółte i szare, przekątnie w arstw ow ane;
w arstew ki sypania nachylone są ku południowi. Oolity są słabo scem ento- wane, silnie spękane i rozkruszają się przy w ietrzeniu; tw orzą ław ice około 1 m grubości. W śród oolitów w y stępują cienkie w kładki w apieni, lokalnie przepełnione skorupkam i Zeilleria hum eralis R o e m e r . Skorupki często
są puste w ew nątrz i zaw ierają pięknie zachowany ap a ra t brachialny.
M. S c h m i d t (1905) znaczy granicę p ię te r o k s f o r d u i k i m e r y d u w ystę
pow aniem O. deltoidea w oksfordzie, Z. h u m eralis w kim erydzie.
Miąższość całej serii oolitowej sięga 10 m (fig- 6).
T r z e c i p u n k t o b s e r w a c y j n y położony je st w e w schodniej części kam ie
niołomu, u zbiegu tarasów dolnego i górnego.
O dsłonięta tu jest p a rtia środkow a k i- m e r y d u dolnego, w ykształcona jak o drob- now arstw ow ane, jasne, szaroniebieskaw e margle, rozsypujące się przy w ietrzeniu w ostrokraw ędzisty gruz. M argle te są łatw o dostępne dla obserw acji rów nież w kilku in
nych p u n k tach kamieniołom u. Miąższość ich T wynosi około 9,5 m. W m arglach w ystępują liczne ośrodki małżów (np. Pleurom ya), sko
ru p k i o s t r e i d ó w (E xogyra bruntrutana T h u r m ) , rynchonelle i tereb ratu le, jeżow ce (H emicidaris i Pseudodiadem a). Z w arstw tych pochodzą am onity rodzaju Pictonia i Rasenia (fig. 7).
— —i- . -i aolitu
° wapi en oohiowy
ooliiu
■ '•X-.il« ■>!«. 'J » 1 _0 a | O a I
waP'en 0°lił°wy
R h yn ch on ella pin gu is
leiilena humeralis,-
O O 1 O o | O O 1 o ') • • y. f
. i ■ . i . oiToi wapien oolitowij o 4 o
o a o
4 9 « « Oollłll
F ig. 6. K i m e r y d d o ln y w k a m ie n io ło m ie C z a rn o g ło w y (II p u n k t o b s e rw a c ji zazn a c z o
n y n a fig. 4V
C z w a r t y p u n k t o b s e r w a c y j n y (wschodnia część kam ie
niołom u i wkop pod ścianą południową). Podczas najm łodszego k i m e - r y d u dolnego osadziły się jasne w apienie stanow iące w kam ieniołom ie głów ne poziomy eksploatacyjne. W pionow ych ścianach w apienie są po
zornie jednorodne. P rzedstaw iają jed n ak zespół w arstw o dużym zróżni
cowaniu litologicznym i różnych typach fauny. W dolnych w arstw ach w y stępuje N autilus giganteus d ’0 r b., obok w ielkiej ilości brachiopodów, małżów, w ielkich ślim aków (Nerinea, Natica) itd.
W wyżej położonych w arstw ach M. S c h m i d t (1905) podaje w ystę
pow anie koralowców. Dziś stosunkowo rzadkie, zapew ne skupione b y ły lokalnie jako rafa, k tó ra została już w yeksploatow ana. Z nalazłam jednak cytow aną przez S c h m i d t a Cladop]iyllia cf. ramea K o b y oraz k o rale pojedyncze.
Na ścianie wschodniej, m niej więcej w połowie miąższości serii w a piennej, wynoszącej tu około 9 m, zaznacza się w arstw a w apieni druzgo- tow ych z pirytem , nad n ią jasne w apienie m argliste, przepełnione n eri- neami. Wyżej znajdow ałam kolce jeżow ca Pseudodiadem a m am illanum R o e m . Pojedyncze kręgi i zęby gadów oraz kaw ałki drew n a w y stępują w rozproszeniu w całej serii w apiennej. Am onitów nie znalazłam (fig. 8).
P i ą t y p u n k t o b s e r w a c y j n y (na wschodniej ścianie k a
m ieniołomu, na zrzuconym skrzydle uskoku podłużnego). Najm łodsze w arstw y k i m e r y d u dolnego w ykształcone jako jasne w apienie tw orzą
„tw ard e dno“ — h ard ground — z licznym i śladam i pełzania, grzebania i w iercenia w postaci stożkow atych w głębień. W ystępują tu taj kolonie koralow ców Astrocoenia, Cryptocoenia i Isastrea, w kształcie n iereg u lar
nych tarcz lub stożków odw róconych o średnicy p a ru cm i zatartej czę
ściowo przez przekrystalizow anie budow ie w ew nętrznej kolonii.
Fig. 7. K i m e r y d d o l
n y — p a r tie śro d k o w e — w k a m ie n io ło m ie C z a rn o - g ło w y (III p u n k t o b s e rw a
c ji zazn aczo n y n a fig. 4).
F ig. 8. K i m e r y d d o ln y — p a r t i e n a jm ło d sz e — w k a m ie n io ło m ie C z a r- nog ło w y (IV p u n k t o b s e rw a c ji z a
z n a czo n y n a fig. 4).
S z ó s t y p u n k t o b s e r w a c y j n y (lokalizacja ja k wyżej — ze w zględu na naw odnienie w arstw stropow ych leżących n a „tw ard y m d n ie“ — p rzed ścianą południową, k tó ra jest tu przedm iotem obserwacji).
„T w arde dno“ pokryte jest przez now y zespół osadów, k tó ry w yróżnia się także sw oistą fauną. Pom iędzy ra fy koralow e i w e w głębienia w zw ar
tych w apieniach „tw ardego d n a “, w ciśnięty je st luźny ciem ny piaskowiec z dużą domieszką glaukonitu; zaw iera on skam ieniałości pektenów , o czę
ściowo zachowanych skorupach i liczne, lecz źle zachowane am onity.
Wyżej leży seria drobnych przew arstw ień osadów piaszczystych i ilastych, z w ielkim i pektenam i w części dolnej. Liczna je s t Exogyra virgula w części górnej.
Z jednej z dolnych w arstew ek ilastych w ydobyłam Aulacostephanus yo (A m m onites yo d ’O r b i g n y ) w dwóch egzem plarzach, jeden z do
brze zachowaną, charakterystyczną linią przegrodową.
W edług podziału H. S a l f e l d a (1914) ju ry NW — europejskiej — je st to form a przew odnia dla k i m e r y d u środkowego. Znalezienie tego am onita zm ienia ostatni publikow any profil straty g raficzn y Czarnogłów, podany przez K. R i c h t e r a (1931).
Fig. 9. K i m e r y d śro d k o w y i g ó rn y w k a m ie n io ło m ie C z a r- n og ło w y (VI p u n k t o b s e rw a c ji zam ieszczo ny n a fig. 4).
w apien sz a ro -p o p ie la ty .
^ Aulacostephanus subundorae.provirgaiiti/.
r f A jlacostephanus pseudomutabihs muszlowtec ilgsfci/
-P yyurusJ u r e n s is
E xogyra v ir q u la . luźne itowce ip ia sk o w c e
Aulacostephanus Yo.
pekteny.ramienionogi . piaskow iec luźny , g ! a u k o n i i o w y
? -tr a fu k o ra lo w e
- A s tro c o e n ta J s a s tr e a
— t w a r d e d n o
Stropow e p artie ju ry Czarnogłów należą do k i m e r y d u górnego.
W opisyw anym profilu wchodzi w jego skład: 0,5 w arstw a m uszlowca zlepionego iłem, a nad n ią w apienie jasne, szaro-popielate-, z drobnym i żyłkam i k alcy tu (1 m). Z w arstw tych pochodzi Aulacostephanus sub- undorae P a v l o v , A. pseudom utabilis d e L o r . , oraz jeżowiec P ygurus jurensis M a r c o u (fig. 9).
W p ł y w y r u c h ó w t e k t o n i c z n y c h j u r a j s k i c h ( k i m e - r y j s k i c h m ł o d s z y c h ) n a w y k s z t a ł c e n i e f a c j a l n e
o s a d ó w w C z a r n o g ł o w a c h
Cały zespół osadowy w Czarnogłowach w ykazuje w aru n k i sedym enta
cyjne m orza ciepłego o oscylującej linii brzegów i o zm ieniających się głębokościach. A naliza osadów pozw ala n a w ydzielenie kilku kolejnych faz.
F a z a p i e r w s z a — w aru n k i litoralne. Brzeg lądu leżał blisko Czarnogłów w o k s f o r d z i e i w początku k i m e r y d u . W skazuje
na to znaczny udział piasku w osadach, jego dość grube, nieobtoczone ziarno widoczne w szlifach, oolity pow stające n a ziarnach piasku oraz muszlowcowy ch a ra k te r w apieni oksfordzkich.
P rzekątne w arstw ow anie oolitowych zespołów najniższego k i m e - r y d u w skazuje na ich zsypyw anie od północy po pochyłości dna w p a rtii brzeżnej.
F a z a d r u g a — pogłębienie m orza o ch arakterze zapadliskowym . Zm iana w arunków sedym entacji przebiegła dość gw ałtow nie. W spągo
wych częściach serii m arglistej, k tó ra pokryw a oolity (odsłoniętych przez roboty jesienne w 1954 r.), zaznacza się w arstw a zlepieńcowa. Tw orzą ją b ry ły i otoczaki kruchych, szarych oolitów, niszczonych przez silną erozję, a sklejonych lepiszczem m arglistym . M argle rozw ijają się wyżej w całą serię.
F a z a t r z e c i a — w aru n k i m orza otw artego i stopniow e podnosze
nie się dna. W osadach młodszego k i m e r y d u dolnego zanika dom ieszka piaszczysta w osadach, a tw orzą się skały w apienne. Poziomy koralow e w tej serii w skazują na m orze o tw a rte z połączendami ku południow i lub zachodowi.
F a z a c z w a r t a — „tw ardego d n a“ — zaznacza się jako ch arak te
rystyczna pow ierzchnia osadów w apiennych.
F a z a p i ą t a — ruch zapadliskowy. Serie osadowe k i m e r y d u środkowego o szybkiej zm ienności w arstw ow ania w skazują na zm iany głębokości dna. • C harakterystycznym osadem jest tu w arstw a glaukoni- tow o-piaśzczysta rozpoczynająca now ą serię osadową złożoną na „ tw a r
dym dnie". Zarów no n am y ty m ateriał skalny zaw ierający uszkodzone sko
ru p y amonitów, jak i jego położenie w skazują n a w aru n k i intensyw nego p rąd u dennego.
Spąg poziomu glaukonitow ego zaznacza się na południow ej ścianie kam ieniołom u przez liczne rdzaw e plam y w ycieków limomitowych.
W ycieki takie m ogłyby sugerow ać utlenienie i uw odnienie siarczków żelaza z osadów środowiska beztlenowego. Przeczy tem u jed n ak obfitość glaukonitu ja k i obecność fauny dennej a także duże rozm iary jej p rzed staw icieli (pekteny).
W ycieki lim onitow e z tego poziom u w iązać należy z subaeralnym i przem ianam i glaukonitu zachodzącym i w ścianie odkrytej w w arstw ie chłonącej w ódy pow ierzchniow e przenikające fugam i nadkładu. W ody te m ają możność chemicznego działania w śród słabo upadających k u po
łudniow i — a więc od odkryw ki — m as skalnych.
Zespół litologiczny leżący powyżej w arstw y glaukonitow ej w skazuje na o strą zm ianę w arunków środowiska.
Po czasach płycizny „tw ardego dna" i po silnym prądzie dennym , któ ry nam yw ał lub był powodem tw orzenia się glaukonitu, ponow nie n a stają w arunki głębszego obszaru morskiego z serią osadową zm ieniających się drobnych w arstew ek ilastych i piaszczystych, w skazujących na n ie
pokój linii brzegow ych lub n a ruchy dna. C harakterystycznym elem entem fauny jest tu E xogyra virgula. Poniżej poziomu jej m aksym alnego w y stę
powania, a powyżej poziom u glaukonitow ego w jednej z w arstew ek ila
stych znalazłam po raz pierw szy dla obszaru pom orskiego form ę p rze
w odnią dla k i m e r y d u środkowego facji północno-zachodnio-europej- skiej.
J e s t to Aulacostephanus yo d ’O r b . w dw óch okazach, z któ ry ch jeden posiada dobrze zachow aną linię lobową, nie pozostaw iając wątpliwości"
p rz y identyfikacji z genotypem d’0 r b i g n y ’e g o.
Skam ieniałość ta w skazuje na o tw arcie połączeń m orskich z zachodem (północne Niemcy, północna F rancja, Anglia).
W k i m e r y d z i e górnym proces zapadania się trw a dalej i obej
m ować zaczyna obszary wschodnie, skąd pojaw ia się fau n a am onitow a (A ulacostephanus subundorae, prow irgatity), w ystępująca obok form za
chodnich Aulacostephanus pseudom utabilis d e L o r . , A m m . eudoxus d’0 r b.
P ierw szy ruch zapadliskow y zapisany w profilu ju ry Czam ogłów p rzypada na początek k i m e r y d u dolnego, drugi n a k i m e r y d środ
kowy.
SW IĘ T O S Z E W O
( K i m e r y d górny. P o r t l a n d ) .
K am ieniołom Świętosizewo leży na południe od rzeki Wołczenicy, w odległości około 250 m od kam ieniołom u Czarnogłowy.
Czynny był w pierw szych latach ^powojennych, dostępny d la badań w r. 1950. Potem zalany był wodą; w roku bieżącym został odwodniony.
W apień eksploatow ano tu od połowy X V III wieku.
K i m e r y d górny w y stęp u je w pobliżu rzeki przy daw nej drodze do kam ieniołom u. C iem no-szaro-niebieskaw e m argle zaw ierają bogatą fa u n ę małżów, robaków i ram ienionogów. Z nalazłam tu rów nież jeżow ca P yg u ru s jurensis.
• Zespół w arstw p o r t l a n d u położony je st dalej k u południowi.
E ksploatow ane były jego skały w apienne.
O dsłonięta seria skalna je s t następująca: w spągu w arstw a w apienno- zlepieńcow a o obfitym lepiszczu piaszczysto-w apiennym , b arw y jasnosza
rej. F rag m en ty skalne i otoczaki są zróżnicow ane zarów no co do typu, ja k co do wielkości. N ajw iększe zaobserw ow ane b ry ły w apienne m iały śred
nicę 20 cm. W innym m ateriale okruchow ym zw racają uw agę drobne oto
czaki zielonawej tw ardej skały oraz ułam ki szarych i czarnych krzem ieni.
N a g r a n i c ę p o m i ę d z y k i m e r y d e m g ó r n y m i p o r t - l a n d e m p r z y p a d a o k r e s t r z e c i c h r u c h ó w , z a z n a c z o
n y c h w p r o f i l u l i t o l o g i c z n y m . W yższe p a rtie osadów p o rt- lan d u w skazują na ustalające się w aru n k i otw artego m orza i dom inujące w p ływ y obszaru wschodniego.
Zlepieńce p rzy k ry te są przez w apienie żółtawo-szare, w yraźnie w a r
stw ow ane, rozdzielone w kładkam i piaszczystym i lu b ilastym i. Skam ie
niałości — praw ie w yłącznie m ałże — w y stęp u ją m asowo i u k ład ają się n a pow ierzchniach w arstw w form ie odcisków lub ośrodek. Jed y n ie grube, zbudow ane z sub stan cji organicznych pow ierzchniow e p a rtie skorup m ał
żów, zachow ują się w stanie niezm ienionym .
C harakterystycznym i form am i są: Trigonia hauchecornei S c h m i d t . , w ielkie perny, m ałe korbule i aw ikule. Miąższość tej serii około 3 m.
W innych p artiach w apienie sta ją się tw ardsze, rów nocześnie zm niej-
Rocznik Pol. Tow. Geol. XXV, z. 4 23
sza się w nich zaw artość piasku, a poczynają się pojaw iać drobne oolity (widoczne w szlifach).
Licznie w y stępuje w tej serii Aucella pallasi K e y s. z dobrze zacho
w aną skorupą oraz V irgatites scythicus V i s c h., V. quenstedti R o u i 1.
o całkowicie rozpuszczonych skorupach i przegrodach. A m onity te w ystę
p u ją w yłącznie jako fragm enty ośrodek lub bardzo k ru ch e odciski.
Stropow e p artie w części w schodniej kam ieniołom u zaw ierały kon- krecje czarnych krzem ieni, ułożone zgodnie z w arstw ow aniem ; w części południowo-w schodniej ław ice w apienne pokryw ały lokalne n askorupie-
nia serpul.
£ IV wapienie, i k r z e m ie n ia m i/E j Wapienie S e rp u la
w a p i e n i e
A m so ca r d ia p a rv ula / W/
V ir g a t it e s , Triqoma hauehz co rnei
w a p i& m e t w a r d ę . z d o m i e s z k ą o o h -b u
Aucella p allasi
w a p ie n ie p ia s L C z < j$ t e t w kta< JI< i p i a s k u / t f u
Corbula P em a F i&- 10- K i m e r y d i P o r tla n d w k a m ie n io ło m ie Ś w iętoszew o .
rćiy.ffićg8 llepie-niec wapienno-piaszczijshj
Z
m a r g l e
Ezogyra, Rhynchonella.
-Pygurus j u r e t is is
0 1 2 1 4 rn
W zachodnim w ykopie kam ieniołom u w arstw ę najw yższą tw orzyły tw arde brekcjow ate wapienie, w których masowo w y stęp u ją drobne mafże oznaczone przez M. S c h m i d t a (1905) jako Anisocardia parvula R o e m.
Miąższość p artii tw ardych w apieni około 3 m (fig. 10).
W arstw y p o rtlan d u ze Sw iętoszewa m ają bieg 285° (105°), zapad
6° ku SSW.
W zachodnim w ykopie kam ieniołom u w arstw y portlandzkie u ryw ały się na linii uskoku o k ieru n k u NNE, przechodzącym tu z Czarnogłów.
Uskok ten podnosi skrzydło zachodnie, w k tórym ukazują się w arstw y k i m e r y d u górnego z liczną E xogyra virgula.
K Ł Ę B Y
Opuszczony kam ieniołom w K łębach położony je s t o 6,5 km na pół
nocny wschód od Czarnogłów, n a południe od m iasteczka Golczewo. Po
zostały zeń ściany starych zrobów w zboczu niew ielkiego w zgórza i doły w ypełnione wodą.
W r. 190.5 podczas prac S c h m i d t a nad ju rą pom orską, otoczenie kam ieniołom u zbadane zostało w ierceniam i, a geologiczne w aru n k i w y
stępow ania ju ry opracow ał K e i 1 h a c k: ju ra tw orzyć tu m a p ły tk ą syn- klinę o osi 294°. Leży „in situ “.
W iek ju ry z K łębów określił pierw szy S c h m i d t jako o k s f o r d górny na podstaw ie znalezionego w w arstw ach spągowych Cardioceras alternans v. B u c h . Za form ę przew odnią S c h m i d t uw aża rów nież Ostrea deltoidea charakterystyczną dla oksfordu górnego całych Niemiec północno-zachodnich. B. D o h m (1925) uzupełnia pogląd S c h m i d t a stw ierdzeniem w ystępow ania w K łębach am onita V ineta D o h m., prze
wodniego d la oksfordu pomorskiego.
Nie zarośnięte górne części ścian dawnego kam ieniołom u pokryw a zw ietrzelina w apienna brudnożółta, dość
jasna, piaszczysto-gruzowata, z w yraźnym i oolitami, z fauną brachiopodów i ostrei- dów.
Niżej leży w apień tw ardy, zooge- niczny, przekrystalizow any w niektórych partiach, pokruszony, o barw ie popielatej z odcieniem rdzaw ym . W ystępuje w nim bogata, lecz źle zachowana fauna. Częste są duże małże np. Trigonia oraz Ostrea deltoidea.
W spągu profilu nad sam ym pozio- 0 ’ 2 » ♦ -
m em wody w ystępują szaropopielate tw ar- .. ,
, . . i . , • ^ ^ i .. . Fig. 11. O k s f o r d górny
d e w a p ie n ie , w y d z ie la j ą c e p r z y r o z b ija n iu w kam ieniołom ie Kłęby.
ch arak tery sty czn y zapach p irytu. W apienie
są drobnoziarniste i zaw ierają liczne odciski ślim aków rodz. Rissoina, La
cuna i innych. W faunie małżów najliczniejsze są pekteny z zachow anym i frag m en tam i skorup (fig. 1 1).
Cechy litologiczne i zespoły fauny w apieni w K łębach zbliżone są do w arstw oksfordzkich z Czamogłów.
W Y K A Z L IT E R A T U R Y
1. B r i n k m a n n R. (1924), D e r D o g g er u n d O x fo rd des S ü d b a ltik u m s . Ja h rb . d. Pr.
Geol. L a n d e s a n s t f. 1923 Bd. X L IV .
2. B r o c k a m p B . (1941), Z u m B a u des tie fe re n U n te rg ru n d e s in N o rd o s t-D e u ts c h - la n d . J a h r b u c h d er R e ic h s te lle f ü r B o d e n fo rs c h u n g Bd. 61, B e rlin .
3. B u b n o f f S. vo n (1936), E in m a g n e tis c h e s P ro fil d u rc h V o rp o m m e rn , G eol.
R d sc h . 27.
4. B u b n o f f S. v o n (1935), G eologie v on E u ro p a , B. 2.
5. B ü 1 o w K. v o n (1926), D e r B a u des v o r te r tiä r e n U n te rg ru n d e s in P o m m e rn . Z. p r a k t. Geolog., 34.
6. D e e c k e W. (1907), G eologie v o n P o m m e rn .
7. D o h m B. (1925), Ü b e r d e n o b e re n J u r a v o n Z a rn g la ff in P o m m e rn u n d se in e A m o n ite n fa u n a , G re ifsw a ld .
8. F i e b e l k o r n M. (1893), D ie n o rd d e u ts c h e n G esch ieb e d e r o b e re n J u r a - F o r m a tio n . Z e its c h rift d. D. G. Ges. 45.
9. d ’O r b i g n y (1842), P a le o n to lo g ie fra n ę a is e . T e r ra in s ju ra s s iq u e s . T. I., P a ris . 10. S a l f e l d H. (1914), D ie G lie d e ru n g d es o b e re n J u r a in N o rd w e s te u ro p a . N. J a h rb .
f. M in. usw . B e ila g e b a n d ., 37.
11. S a l f e l d H. (1916— 1919), M o n o g ra p h ie d e r G a ttu n g R in g s ta e d ia . P a laeo nto gr.
Bd. 62.
wapień piaszczysto -oohiowy ramtenionoqi,osłreidy
__ t
— napi&n muszlowcowy
i -i
Ostrea d&ttoichłajricjonia
wapien t w a r d y drobnoziarnisty,
pektenijjlimaki
23*
12. R i c h t e r K . (1931), P a le o g e o g ra p h is c h e D e u tu n g v o n M a lm g e sc h ieb e n . Z e i t s c h r ift f ü r G e sc h ie b e fo rsc h u n g . B e rlin .
13. R i c h t e r K . (1933), G e fü g e u. Z u z a m m e n se tz u n g d e r n o r d d e u ts c h e n J u n g m o r e - n e n g e b ie te . A b . G eolog, u . P a leo n t. In s t. U n iw . G re ifsw a ld .
14. S c h m i d t M. (1905, U b e r o b e re n J u r a in P o m m e rn , B e iträ g e z u r S tra tig ra p h ie u. P a lä o r|t. A b h . d. K g l. P re u ss G eolog. L a n d e s a n s t. u. B e r g a k a d e m ie N. F. H . 41.
15. S c h n e i d T. (1939), Ü b e r R a s s e n iid e n R in g s ta e d iid e n u . P ic to n id e n des n ö r d li
c h e n F r a n k e n ju r a . P a laeo n tog r. B d. 89.
16. W e g e i e L. (1929), S tr a tig r a p h is c h e u. fa u n is tis c h e U n te rs u c h u n g e n in O b e ro x fo rd u. U n te rk im m e rid g e M itte lfra n k e n s . P a la eo n to g ra p h ica . B d. 71.
DRUGI DZIEŃ — WYCIECZKA NA DRUMLINY
n a p is a ł B. K R Y G O W S K I
Na zapleczu głów nej pom orskiej m oreny czołowej w rejo n ie S ta r
gard — Nowogard (fig. 12) w y stęp u je ogrom na ilość w ydłużonych, ow al
nych, najczęściej bardzo połogich w ałów uw ażanych za drum liny. J e s t to zapew ne najw iększe pole drum linow e w Polsce. Pow ierzchnia jego liczy około 4000— 5000 km 2, a ilość drum linów obliczona je st n a około 3000 sztuk.
T rasa wiodąca z Golczewa przez N ow ogard do S targ ard u i następnie do Szczecina prow adzi w łaśnie przez to pole drum linow e. N ajw iększe i może najtypow sze d ru m lin y w y stęp u ją n a NW od S targardu. D rum liny p rzy jm u ją tu ta j k ierunek NW — SE, tj. k ierunek ru ch u lobu odrzańskiego.
R ozm iary pagórków są następujące:
a) długość od 350—4200 m,
b) szerokość od 75— 600 m; stosunek szerokości do długości od 1 : 8 do 1 : 2,5,
c) wysokość 5— 15 m (wyjątkowo więcej, do 30 m).
D rum liny — jak inform uje m iędzy innym i odsłonięcie n r 3 w d ru m - linie pod S targ ard em — są najczęściej zbudow ane z typow ej gliny m ore
nowej, a w ystępujące w nim podłużne głazy są przew ażnie ułożone swą długą osią zgodnie z osią m orfologiczną drum linów , ty m sam ym zgodnie z ruchem lądolodu. (W ynik uzyskany na podstaw ie 40 pom iarów w ykona
nych przez Z akład G eografii Fizycznej II U. P. w 1954 r.).
Często nad gliną pojaw ia się jądro fluw ioglacjalne, b rak jed n ak w y raźniejszych zaburzeń nie w skazuje n a to, żeby nacisk lądolodu odegrał przy pow staw aniu drum linów w iększą rolę. D alej b ra k zagłębieniom m ię
dzy drum linow ym cech pochodzenia w odno-erozyjnego w skazuje, iż d ru m liny i oddzielające je row y są w ynikiem akum ulacyjnej i erozyjnej dzia
łalności lądolodu, przy czym pew nego rodzaju ry tm w m echanice akum u- low ania i erodow ania został odzw ierciedlony w rytm icznym układzie roz
płaszczonych i nietypow ych drum linów .
Ze S targ ard u w racam y szosą E—W biegnącą przez piaszczystą rów ninę basenu szczecińskiego, opadającą ku zalew owi trzem a terasam i. Na terasach wyższych piaski uległy zw ydm ieniu. W odległości około 8 km od S targ ard u rozpościera się na S od szosy jezioro M iedwie (pow. 30,7 km 2,
F ig. 12. P o le d ru m lin o w e r e jo n u S ta r g a r d —N o w o g a rd w g K e i 1- h a c k a. I — S ta r g a r d ; I I — G o len ió w ; I I I — N o w o g a rd ; IV — jez.
M iedw ie. 1 — u tw o ry te ra s o w e b a s e n u szczeciń sk ieg o ; 2 — m o re n a d e n n a ; 3 — p a g ó rk i, w a ły d ru m lin o w e ; 4 — je z io ra .
m aksym alna głębokość 42 m), kry p to d ep resja i równocześnie najw iększe jezioro Pom orza Zachodniego. Leży ono w najniższym m iejscu kotliny pyrzyckiej, odgałęzienia basenu szczecińskiego w kieru n k u SE. Blisko
1 0 0 m miąższości liczący w niej plejstocen wskazuje, iż je st to stare, prze
trw ałe zagłębienie, praw dopodobnie bodaj w części tektonicznego pocho
dzenia.
TRZECI DZIEŃ .
WYCIECZKA NA TRASIE SZCZECIN — ŚWIEBODZIN
n a p is a ł B. K R Y G O W S K I
Na ukształtow anie najbliższej okolicy Szczecina składają się następ u jące elem enty morfologiczne (fig. 13): ,1) dno doliny O dry i Zalew u Szcze
cińskiego, 2) rów nina m oreny dennej zalegająca 20—60 m nad poziom m orza oraz 3) m orena czołowa w ystępująca w praw dzie w trzech odręb
nych wyniosłościach, jednakże tw orząca w całości w yraźny łuk osłaniający Szczecin od W i S, gdzie został rozcięty przez szeroką dolinę Odry. P ierw sza z nich to ow alna wyniosłość w arszew ska (na fig. 13 znak I) leżąca n a N od Szczecina. W ierzchowina jej je st lekko sfalow ana, poorana w strefie kraw ędziow ej głębokim i dolinkami, obecnie najczęściej suchym i. K ulm i
n acje w ierzchow iny w ahają się w granicach od 90 do 120 m, a tylko w je d nym punkcie w idzim y 131 m. D ruga wyniosłość (II) to pasmo stobniań- skie (Stobno), nieco niższe, zakreślające lekki łuk ku dolinie Odry. Oby
dw a w zniesienia leżą na lew obrzeżu Odry. Z praw ej stro n y rzeki w idzim y ostatnią wyniosłość w postaci w ydłużonego garbu. J e s t to Puszcza B u
kow a (III).
W ycieczka k ieru je się ze Szczecina ku' N na wyniosłość w arszew ską.
Odsłonięcie n r 4 w cegielni Niebuszewo ukazuje iŁy septariow e (środkowy oligocen) wychodzące n a sam ą 'pow ierzchnię. W szczegółach odsłonięcie to przedstaw ia się następująco: z lewej strony p rofilu (fig. 14) w ystępuje typow y ił septariow y, bardzo tłusty, dołem ciem nobrązow y lub szary, górą jaśniejszy i z naciekam i ałunowym i. T rafiają się w nich duże kon- krecje w apienne w postaci buł nazyw anych septariam i. Iły są zaburzone, silnie sprasow ane i strzaskane (w ynik nacisku lądolodu). Widoczne to szczególnie z praw ej strony profilu, gdzie żółte piaski szczecińskie oraz żw ir fluw ioglacjalny są postawione. Na pow ierzchni rozsypane są żwiry, pojedyncze głazy i bloki — jeden ze śladów bytności lądolodu na iłach.
Lądolód nie akum ulow ał tu taj, lecz raczej egzarował, a pow ierzchnia, którą pozostaw ił,1 jest typow ą pow ierzchnią ścięcia.
Stw ierdzenie pod iłam i septariow ym i piasków plejstoceńskich w ska
zuje niezbicie, iż oligocen zawieszony został w piaskach plejstoceńskich w postaci ogrom nej kry, liczącej, ja k z w ierceń w ynika, do 36 m m iąż
szości, a o pow ierzchni przekraczającej 1 km 2. K ier takich obserw ujem y n a wyniosłości W arszewskiej kilka, a drobnych całe mnóstwo.
Te pokaźne k ry oligoceńskie, cenny d la przem ysłu ceram icznego ił septarow y, są najistotniejszą cechą w budow ie w yniosłości w arszew skiej.
F ak t w ystępow ania ich w utw orach ostatniego zlodowacenia mówi o w ieku oderw ania ich od podłoża m acierzystego i w łączenia w plejstocen.
5 km
) )
5 6 7 6 9
-
F ig . 13.' Szkic g eo m o rfo lo g iczny ok o licy S zczecina w g B r i n k e n a . 1 — m o re n a czo ło w a; 2 — m o re n a d e n n a ; 3 — z a n d ry ; 4 — w y d m y ; 5 — k ra w ę d z ie ; 6 — je z io ra ; 7 —; te r a s a d e n n a ;. 8 ‘— te r a s a ś ro d k o w a (d ru g a licząc od d e n n e j); 9 — te r a s y w y so k ie . I — w y so czy zn a w a rs z e w sk a ; II — p a se m k o s to b n ia ń s k ie ; I I I — w a ł P u sz c zy
B u k o w e j.
II
W Niebuszewie w ycieczka p rzebija się przez Szczecin i następnie przez mosty na O drze i Regalicy na dirugi brzeg y k ieru n k u Dąbia. Szosa m knie po w ale nasypanym na moczarze terasy dennej w ykazującej n a j
częściej następującą budowę:
1— 7 m to rf niski,
0,5— 1,5 m szary piasek, nam uł próchmiczny,
holocen — m ja s^ y piasek z soczewkam i sapropelu (z nasionam i i owocam i N ym phaea alba L., Trapa natans L., A ln u s glutinosa L., Corylus avellana itd.) w zględnie (dołem) żw irku;
*■
plejstocen — żwir, głazy północne (także otoczaki kredy).
W zdłuż stru g w odnych (Odry, Regalicy) w y stępują pasy m ad nałożo
nych n a torf, tw orzących urodzajną glebę.
Holocen sięga zatem w dolinie O dry do głębokości 30 m. Proces za
m ulenia dawnego dolinnego zagłębienia je s t więc już znaczny.
Nie dojeżdżając do D ąbia zbaczam y z głównej szosy n a Z droje Szcze
cińskie i Podjuchy, posuw ając się pod NW zbocze czołow o-m orenowego w ału zw anego Puszczą Bukową.
Wał ten (fig. 13) o długości 14 km, a szerokości 5 km rep rezen tu jąc niezm iernie m orfologicznie zróżnicow aną pow ierzchnię je st teren em w y
cieczkowym Szczecina. K ulm inacja jego osiąga 147 m, tyleż sam o w yso
kość względna, liczona od praw ie w poziomie m orza zalegającego dna doliny. Nic zatem dziwnego, że od stro n y Szczecina czy D ąbia w ał zary^
sow uje się im ponująco. T akże ponad m oreną denną, rozpościerającą się n a S od w ału, wznosi się 40— 50 m, co rów nież w w aru n k ach niżow ych je st pokaźną w artością.
Fig. 14. O d sło n ięcie n r 4 w N ie b u sz e - w ie (p u n k t z a zn a c z o n y n a fig. 1).
1 — b lo k i, g łazy, ż w ir lu ź n ie ro z s y p a n e n a p o w ie rz c h n i ila s te j; 2 — ił se p ta rio w y , sz a ro b rą z o w y , s iln ie z w ie trz a ły ; 3 — ił jw . c ie m n o b rą z o w y, b a rd z o tłu s ty , w a p n is ty . W ile t r a f ia ją się k o n k re c je w a p ie n n e w p o s ta c i b u ł, tzw . s e p ta ria . W idocz
n e z a b u rz e n ia g la c ite k to n ic z n e g o c h a r a k te r u ; 4 — p ia s k i szczeciń sk ie, p o s ta w io n e ; 5 — p ia s k i lo d ow cow e;
6 — iły s e p ta rio w e , o b y d w ie w a r stw y p o sta w io n e . D z isie jsz a p o w ie rz c h n ia r e p r e z e n tu je ty p o w ą p o w ie rz
c h n ię ścięcia.
Pooranie w ału m nóstw em często głębokich dolin przyczyniło się do szczególnego ożyw ienia jego morfologii. Ten proces stosunkow o silnego rozcięcia byw a odnoszony do okresu znajdow ania się na w ale pojedynczych b ry ł m artw ego lodu, któ re w czasie reg resji lądolodu topiąc się dostarczały wody, k tó ra w ycięła liczne dolinki, dzisiaj, co godne podkreślenia, prze
w ażnie suche.
O dsłonięcie w Podjuchach (nr 5 na fig. 1) ukazuje budow ę w ału. Idąc od stropu w dół w idzim y f a m (fig. 15) serię w arstw ow ych piasków (1, 2) spoczyw ających n a górnej, to je s t brązow ej glinie m orenow ej (3). Łącznie seria ta liczy kilkanaście m etrów miąższości.. Spoczyw a ona znow u n a piaskach (3a) podesłanych w arstw ą rów nież brązow ej gliny (3b) o m iąż
szości około 4— 5 m. Cała seria w y k azu je upad około 15° k u N. Z daje się, iż obydwie gliny rep rezen tu ją ten sam poziom, w naszym p rzypadku p ra w -
dopodohnie je d n a łuska gliny została rzucona n a sk u tek nacisku lądolodu n a drugą. Niżej położona seria piasków w arstw ow ych (4) rep rezen tu je praw dopodobnie fluw ioglacjał gliny górnej i być może — w części dol
n e j — interglacjał. Seria ta spoczyw a n a fragm entach zielonkawej, zw ię
złej, silnje ilastej gliny m orenow ej (6), przynależącej do starszego zlodo
w acenia (środkowo-polskiego). K olejno pod n ią n otujem y znow u w arstw o
w an e piaski, fluw ioglacjał (7), spoczyw ające w prost n a nierów nej po
w ierzchni kredow ej (8), na której widoczne są piaskowce kw arcytow e — resid u u m po zniszczonym miocenie. K reda reprezentow ana je s t przez
F ig. 15. O d sło n ięcie n r 5 w P o d ju c h a c h (p u n k t z a zn aczo n y n a fig. 1). W ś c ia n ie o łą c z n e j w y so k o ści o k o ło 40 m w id o c z n a je s t s e ria p le js to c e ń s k ic h u tw o ró w , sp o c zy w a j ą c a n a g ó rn o -s e n o ń s k im m a rg lu .
W s e rii p le js to c e ń s k ie j w y s tę p u ją n a s tę p u ją c e u tw o ry : 1 — p ia s k i w a rs tw o w a n e ż ó łte ; 2 — p ia s k i w a rs tw o w a n e ja s n e ;' 3 i 3b — b rą z o w a g lin a m o re n o w a ; 4 i 5 — p i a s k i flu w io g la c ja ln e i b y ć m o że w części d o ln ej in te r g la c ja ln e ; 6 — z ie lo n k a w a g lin a m o re n o w a (V a rso v ie n I?); 7 — p ia s k i flu w io g la c ja ln e g lin y d o ln e j; 8 — m a rg ie l
g ó m o -s e n o ń s k i; 8a — k w a r c y ty m io ceń sk ie.
szarobiały bezkrzem ienisty m arg iel (górny senon, p iętro m ukronatow e), zm iażdżony przez lądolód do tego stopnia, iż zatracił w arstw ow anie, a sko
ru p y B elem nitella m ucronata uległy rozkruszeniu.
Pow ierzchnia kredow a, podobnie ja k i n a niej spoczyw ająca seria plejstoceńska, zapada k u N. Przechylenie całości w ty m k ie ru n k u byłoby zatem w spólne i równowieczne, co je s t zrozum iałe wobec faktu, że opisana w yżej k red a przedstaw ia k rę o grubości 34 m, w spółbudującą w ał Puszczy B ukow ej, podobnie ja k k ry trzeciorzędow e czy plejstoceńskie, k tó ry ch w ty m w ale mnóstwo.
B udow a łuskow a ty p u glacitektonicznego je s t w ięc nieodłączną cechą w ału. S tąd n a w ierzchow inie obok pagórków gliniastych spotyka się pa
górki zbudow ane z drobnych „w odnych“ piasków; są to w ychodnie łu sek - porw aków .
