J. Nosowski
"Islamskaja etika i jej socjalnyj
smysł", M.T. Stepanianc, [w:]
"Woprosy Filozofii", 2, 1966, pp.
100-109 : [recenzja]
Studia Theologica Varsaviensia 7/2, 285-288
S tu d ia T h eol. V ars. 7 (1969) nr 2
M. T. S t e p a n i a n c : I s l a m s k a j a e t i k a i j e j s o c j a l n y j s m y s ł , W o- p ro sy F ilo z o fii, 2 (1966) 100— 109.
R elig ia M ah om eta, zw a n a isla m em , jej szczeg ó ln e z a g a d n ien ia dok tr y n a ln e, jej ro la h isto ry czn a , sp o łeczn a i p o lity czn a , in te r e su je n ie u sta n n ie b ad aczy, p od ch od zących do n iej z ró żn y ch p u n k tó w w id zen ia , zarów no r elig io zn a w czeg o jak i so cjo lo g iczn eg o . Jedriym z dość często o m a w ia n y ch te m a tó w z teg o zak resu je s t za g a d n ien ie e ty k i isla m u w jej a sp ek cie sp o łeczn y m . B rak op ra co w a n ia teg o tem a tu z p u n k tu w id z e n ia zasad m a r k siz m u -le n in iz m u u sp r a w ie d liw ia w ca łej p e łn i n a p isa n ie a rty k u łu p rzez M. T. S tep a n ia n c o e ty c e islam u .
W y ja śn ia ją c zn a czen ie „ety k a isla m u ” S tep a n ia n c w y ra ża p ogląd , iż term in ten n ie w y o d ręb n ia w is to c ie m o ra ln o ści m a h o m eta ń sk iej od m o ra ln o ści in n y c h r e lig ii, lecz że je s t on o k reślen iem zesp o łu id ei m o ra ln y ch w y z n a w a n y c h i b ro n io n y ch p rzez o k reślo n e g ru p y sp o łe c z ne w y z n a ją c e isla m izm , id ei, b ęd ą cy ch u d zia łem g łó w n ie k la s rząd zą cych w k o n k retn y ch w a ru n k a ch h isto ry czn y ch i p o lity c z n y c h oraz sp o łe c z n o -k u ltu r a ln y c h .
Z d an iem S tep a n ia n c „ r e lig ijn o ść ” n a ro d ó w W schodu n a leży tłu m a czyć n ie ja k ą ś „szczeg ó ln ą d u ch ow ością stru k tu ry p sy c h ic z n e j” u ty ch że narodów , jak to u siłu ją u d o w o d n ić n iek tó rzy b u rżu a zy jn i id eo lo d zy Z a chodu a n ie k ie d y i W schodu, le c z sp o łe czn o -ek o n o m iczn y m zacofan iem ty ch n arod ów , u w a ru n k o w a n y m z k o le i o k r e ślo n y m i p rzy czy n a m i h is to ry czn y m i (u stro jo w y m i, k u ltu ra ln y m i). A u tork a p od k reśla, iż zm iana ty c h w a ru n k ó w w k ieru n k u ro zw o ju k u ltu r a ln o -sp o łe c z n e g o p rz y c z y n ia się do za n ik u r e lig ijn o śc i a je d n o cześn ie do szerzen ia się ateizm u . U tr z y m y w a n ie się p o w szech n ej r e lig ijn o śc i na W sch od zie dłu żej i bar dziej ż y w io ło w o a u tork a tłu m a czy p o sta w ą b u n tu p r zeciw za leżn o ści k o lo n ia ln ej n a ro d ó w W schodu i ch ęcią p r z e c iw sta w ie n ia rod zim ych w a rto ści k u ltu r a ln y c h (a w ię c i relig ijn y ch ) w p ły w o m k u ltu ra ln y m w ła d c ó w k o lo n ia listy c z n y c h , d zięk i czem u r e lig ia sta je się często orę żem w w a lc e p rzeciw k o lo n ia liz m o w i jako sy m b o l n iep o d leg ło ści.
286 R E C E N Z J E [2]
K reślą c obraz h isto ry czn ej e w o lu c ji p o g lą d ó w ety c z n y c h isla m u na tle z m ien n y ch w a r u n k ó w k u ltu ra ln y ch , ek o n o m iczn y ch i p o lity czn y ch w k rajach m u zu łm a ń sk ich , au tork a w sk a z u je na p o w sta w a n ie róż n y ch w a r ia n tó w k o n c e p c y jn y c h o ch a ra k terze k la so w y m , d otyczących n ie ty le za g a d n ień sz c zeg ó ło w y ch w ety c e , ile sa m y ch p o d sta w i zasad, n a k tó ry ch op arł się s y s te m e ty k i m a h o m eta ń sk iej.
P rzy ch a r a k te r y sty c e d o k try n a ln y ch źró d eł isla m u au tork a r e feru je w y p ły w a ją c e z d ok tryn y K oran u d ogm aty o w sz e c h m o c y i w sz e c h w ie d z y B oga i o p r e d e sty n a c ji, c z y li o c a łk o w ite j z a leż n o ści d zia ła n ia lu d zk ieg o od w o li B oga. Z d an iem au to rk i w id o c z n e są w y r a ź n e sp rze czn ości m ięd zy tr e śc ią te k s tó w k oran iczn ych , sta n o w ią c y c h p o d sta w ę dogm atu o w sz e c h m o c y b o sk iej, a treścią te k s tó w , w sp ie r a ją c y c h dog m at o o d p o w ied zia ln o ści m oraln ej czło w ie k a za czy n y n iezg o d n e z n a k azam i bosk im i. S tep a n ia n c r e fe r u je ró w n o cześn ie p rób y rozw iązan ia teg o p ro b lem u p o d e jm o w a n e p rzez śr e d n io w ieczn y ch oraz w s p ó łc z e s n y ch te o r e ty k ó w d o k try n y isla m u , zw ła szcza m u zu łm a ń sk ich in te r p r e ta to ró w K oranu, zarzu cając im k la so w ą ten d e n c y jn o ść w p o sz c z e g ó l n y ch in terp reta cja ch oraz teo k ra ty zm . B ard ziej lib e r a ln e sta n o w isk a i p o gląd y, r e p rezen to w a n e z w ła szcza p rzez w sp ó łc z e sn y c h id eo lo g ó w isla m u , jak S aid A h m a d Chan, k tó ry p o d k reśla ł różn icę m iędzy w szech m o cą a w sz e c h w ie d z ą B oga, p rzyzn ając c z ło w ie k o w i ogran iczon ą sw o b o d ę w y b o ru i d ziałan ia, czy też M oh am m ed a Iq b ala, k tó ry w p ro st p rzy zn a w a ł c z ło w ie k o w i n ie m a l ró w n o rzęd n ą zd oln ość tw ó rczą (w p ro d u k cji d zieł k u ltu ry ), S tep a n ia n c ilu str u je tek sta m i, w sk a zu ją c, iż obaj ci m y ś lic ie le d o strzeg a li w o b a len iu bądź o g ra n iczen iu dogm atu o p rzezn a czen iu p o d sta w ę do p rzeła m a n ia b iern o ści m oraln ej i p o li ty czn ej n a ro d ó w In d ii w o b ec k o lo n iza to ró w , a tak że — do u su n ięcia feu d a lizm u i za co fa n ia ta m te jsz e j lu d n ości.
N a stę p n e za g a d n ien ie, k tó re S tep a n ia n c o m aw ia jako is to tn e dla e ty k i isla m u , d o ty czy d y sk u sji na tem a t dobra i zła, p od ejm ow an ej p rzez ró żn y ch p r z e d sta w ic ie li id e o lo g ii m a h o m eta ń sk iej. A u to rk a re fe r u je ró żn e sta n o w isk a z a jm o w a n e p rzez p o szczeg ó ln e k ie r u n k i in te r p reta cy jn e. Tak w ię c np. śr e d n io w ieczn y m isty k m u zu łm a ń sk i, A bdul K erim D żilli, w y ra ża p ogląd , iż zarów n o dobro jak i- z ło p ochodzą od B oga, p rzy czym zło je s t n iezb ęd n e dla u w y d a tn ie n ia dobra. N a to m ia st M oham m ed Iq b a l w sw e j p oezji filo z o fic z n o -r e lig ijn e j p rzyzn aje w p e w n y m zak resie sz a ta n o w i-I b lis o w i a try b u t d yn am izm u tw órczego, ει upadek p ierw szeg o c z ło w ie k a w raju , g rzech n ie p o słu sz e ń stw a , o k re śla jak o p ie r w sz y ak t w o ln e g o w y b o ru , św ia d c z ą c y o p o d o b ień stw ie c zło w ie k a do B oga. J e d n o c z e śn ie S tep a n ia n c zarzuca te o r e ty k o m is la m u w y k o r z y sty w a n ie d o k try n y n a tem a t dobra i zła dla c e ló w p o li ty czn y ch , o b w in ia ją c zw ła szcza burżu azję m u zu łm a ń sk ą o p o d trzy m y w a n ie w ła sn y c h w p ły w ó w p o lity c z n y c h w oparciu o teo rię p r e d e sty n a
-cji: is tn ie n ie zła m o ra ln eg o w sto su n k a ch sp o łeczn y ch n ie jest w y n ik ie m w a r u n k ó w su b ie k ty w n y c h jed n o stek , ja k to tw ie r d z ili n ie k tó r z y b u r- ż u a zy jn i id eo lo d zy isla m u , lecz , zd an iem au tork i, sp o w o d o w a n e jest czy n n ik a m i o b ie k ty w n y m i, h isto r y c z n y m i i so cja ln y m i. To sta n o w isk o au tork i, jak o p o lem izu ją ce z r e lig ijn ą zasad ą ety czn ą o su b ie k ty w n e j o d p o w ied zia ln o ści je d n o stk i pod w z g lę d e m m o ra ln y m , m ożn a b y z a k w e stio n o w a ć w sk a zu ją c na n ie w ą tp liw y fa k t, stw ie r d z o n y p rzez p s y ch o lo g ię r e lig ii, iż k ażda jed n o stk a lu d zk a p osiad a od m ien n ą stru k tu rę p sy ch iczn ą i w z a leż n o ści od n iej ro zm a icie r e a g u je n a id en ty czn e bodźce i czy n n ik i zew n ętrzn e, a p on ad to, iż każd a jed n o stk a lu d zk a o zd row ej p sy c h ic e posiad a zd oln ość w y b o ru w a rto ści, co jed n a k u jm o w a n e je s t p rzez m a teria lizm d ia le k ty c z n y w n ieco in n y sposób an iżeli przez, p sy c h o lo g ię op artą n a p r z e c iw n y c h za ło że n ia ch filo zo ficzn y ch .
T ak że is la m isty c z n ą d o k try n ę o ż y c iu p o zagrob ow ym i m o ra ln y m „ rea lizo w a n iu k r ó le s tw a b ożego” w ż y c iu ziem sk im S tep a n ia n c in te r p r e tu je jak o k o n cep cję k la s rząd zących w sp o łe c z e ń stw a c h m u z u ł m a ń sk ich , zm ierzającą do o d w ró cen ia u w a g i w a r stw u cisk a n y ch od b olączek ży cia p op rzez u k a z y w a n ie „ ilu z ji” ż y c ia pozagrob ow ego. R e a li zacja k r ó le s tw a bożego w u jęciu n o w o czesn y m , m a, w e d łu g n iek tó ry ch n o w o c z e sn y c h te o r e ty k ó w isla m u , d o k o n y w a ć się drogą sp e c y fic z n ie p o jętej „ św ię te j w o jn y za w ia r ę ” (dżihad), k tóra jed n ak , a b y m ogła pozostać m o r a ln ie sp r a w ie d liw ą , w in n a b y ć w y łą c z n ie w o jn ą obronną.
S tep a n ia n c p rzy jm u je p o sta w ę k ry ty czn ą ta k że w sto su n k u do n a jn o w sz y c h te n d e n c ji w ło n ie isla m u , zm ierza ją cy ch do w p ro w a d zen ia w ż y c ie sp o łeczn e cn o ty sp r a w ie d liw o śc i, g ra ją cej w is la m ie p od ob n ie d om in u jącą r o lę jak m iło ść w c h rześcija ń stw ie. Z d an iem a u to rk i — d o sk o n a ło ść in d y w id u a ln a , p o sta w a m iło sierd zia , n ie w y sta r c z a ją do z w y c ię stw a sp r a w ie d liw o śc i o g ó ln ej, sp o łeczn ej, którą m ożn a u zysk ać dopiero p rzez p rzem ia n y u zd ra w ia ją ce sto su n k i sp o łeczn o -p o lity czn e. N ie p o d w a ża ją c słu sz n o śc i tezy o r o li w a r u n k ó w sp o łe c z n o -p o lity c z n y ch p rzy szerzen iu s ię sp r a w ie d liw o śc i sp o łeczn ej, n a le ż y jed n a k że obronić w a rto ść m iło sie r d z ia in d y w id u a ln e g o i o fia r y oso b istej n a rzecz sp o łe c z e ń stw a , czego au tork a n ie u w zg lęd n ia .
N ie w ą tp liw ą za letą ro zp ra w y M. T. S tep a n ia n c je s t w y czerp u ją ce, a zarazem p r e c y z y jn e i w n ik liw e , m im o szczu p ły ch ra m a rty k u łu , o m ó w ie n ie dość ro zle g łeg o sk ąd in ąd tem a tu , a ta k że c y to w a n ie ch a ra k te r y sty c z n y c h , ilu str a c y jn y c h te k s tó w ź ró d ło w y ch a u to ró w is la - m isty c z n y c h . R ó w n ież na k o rzy ść p ra cy p rzem a w ia a k tu a ln o ść n ie ty lk o sam ego p ro b lem u e ty k i isla m u , lecz ta k ż e n a w ią z y w a n ie do n a jn o w szej d y sk u sji id eo lo g iczn ej toczącej się w ło n ie isla m u , oraz m ięd zy m y ś lic ie la m i m u zu łm a ń sk im i a b ad aczam i isla m izm u n ie b ęd ą cy m i w y z n a w c a m i tej relig ii. N a to m ia st p e w n ą u sterk ą m eto d o lo g icz n ą jest
288 R E C E N Z J E [4]
sk ło n n o ść au tork i do zb y t cz ę sty c h d y g resji się g a ją c y c h p o d sta w r e lig ii w ogóln ości, co zaciera g łó w n y w ą te k tem a tu , ja k im je s t ety k a islam u .
A r ty k u ł M. T. S tep a n ia n c sta n o w i b ezsp o rn ie za ch ęca ją cy bod ziec w k ieru n k u o b szern iejszeg o , m on o g ra ficzn eg o op racow an ia p o szcze g ó ln y c h za g a d n ień tu poru szon ych , czego n a le ż a ło b y o czek iw a ć od z a in te r e so w a n y c h tą d zied zin ą isla m istó w .
J. N o s o w s k i
B p W in cen ty U r b a n , O s t a t n i e t a p d z i e j ó w K o ś c io ł a w P o ls c e p r z e d
n o w y m t y s i ą c l e c i e m (1815— 1965), W y d a w n ictw o H osian u m , R zym 1966,
s. 555.
Od p rzeszło 10 la t w le c z e się w y d a n ie trzytorn ow ego p od ręczn ik a K o ścio ła w P o lsce. D otąd n ie je s t g o tó w n a w e t tom p ie r w sz y do druku. R óżne sk ła d a ją się n a to p rz y c z y n y od red a k cji n ieza leżn e. P rzed la t y p is a ł zn a n y ks. rek tor Jan F ija łek , że na p o lsk ich w y d a n ia c h h isto rii K o ścio ła cią ży „ d ziw n e fa tu m ”. M oże ta k jest isto tn ie . J est to z p e w n ością u b o lew a n ia god n e, le c z m a też sw o je stro n y n iezłe. W iadom o b o w iem , jak sto su n k o w o szczu p łe są m o n o g ra ficzn e o p ra co w a n ia w tej d zied zin ie, w ię c b io g r a fie p o lsk ich b isk u p ó w , m o n o g ra fie d iecezji, k a p itu ł, zak on ów , k la szto ró w . A w ła śn ie o w e m o n o g ra fie i to oparte o ile m o ż liw e na stu d ia ch a r c h iw a ln y c h są n iezb ęd n e dla ogóln ej sy n tezy . W o k resie p o w o je n n y m p o w sta ł w ła śn ie szereg ta k ich m o n o g ra fii, lecz n ie w sz y s tk ie d oczek ały się druku. N a p rzyk ład : D iecezja W igry, cz. I; Z b ąsk i bp w a rm iń sk i; K oźm ian bp k u ja w sk o k a lisk i; W izytk i w W arszaw ie; In n o c e n ty W in n ick i w ła d y k a p rzem y sk i (2 tom y); G em - b ick i bp k rak ow sk i; D em b o w sk i bp w ło c ła w s k i i pom orski; N o w o są d eck a k o leg ia ta , cz. 1; K o leg ia ta L ip sk ich w Choczu; B ern a rd y n i w Ł ow iczu ; S e d ln ic k i bp w ro cła w sk i; A bp P e łk a (2 tom y); A bp D rze w ick i; J. R y b iń sk i bp w ło c ła w s k i i pom orsk i. N a k o n ieczn o ść op raco w ań zw ła szcza b io g r a fii b isk u p ó w zw ra ca ł z n a cisk iem u w a g ę już m istrz W ła d y sła w A braham . D odam — w b r e w o p in ii p ew n eg o z n a nego n aszego h isto ry k a : — w sz y stk ic h b isk u p ó w , p rzy n a jm n iej ord y - nariu szów , a n ie ty lk o ty ch , k tó ry ch dotąd u w a ża n o za w y b itn y ch . D alsze b ad an ia m ogą b o w ie m w y k a za ć w y b itn o ść n iek tó ry ch , k tó ry ch dotąd n ie u w ażan o g o d n y ch osobnej b io g ra fii. B io g r a fie zaś b isk u p ów ob ejm u ją z n a tu ry rzeczy ró w n ie ż d zieje ich d iecezji. P o w ita ć też n a le ży ch oćb y drobną a ty lk o u b oczn ie d o ty k a ją cą ty c h te m a tó w pracę, je ś li p rzy n o si is to tn ie n o w y dorobek, k tó ry ta k że d la p o w sta ją ceg o p od ręczn ik a h isto rii K o ścio ła w P o lsc e p rzy n ieść m oże p o g łę b ie n ie i uzu p e łn ie n ie . A ta k ich prac uk azało się r z e c z y w iśc ie sporo.
