Karpińska, Małgorzata
"O prawie do bytu małych i młodych
narodów. Kwestia narodowa i procesy
narodotwórcze we wschodniej Europie
Środkowej w dobie kapitalizmu (od
schyłku XVIII do początków XIX w.)",
Józef Chlebowczyk, Warszawa-Kraków
1983 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 76/4, 930-931
1985
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
930 Z A P IS K I
stało dzieło zaw ierające znaczną liczbę szczegółowych inform acji odnośnie stosun ków społecznych i politycznych Radomia, jego u stro ju adm inistracyjnego, rozwoju demograficznego, życia gospodarczego, w arunków zdrow otnych ludności i opieki społecznej, wreszcie ośw iaty i k ultury. Zagadnienia te przedstaw iono w pięciu prze krojach chronologicznych: 1795—1864, 1865—1918, okres II Rzeczypospolitej, II w oj na światowa, Radom w Polsce Ludowej do 1975 r.
Należy w yrazić żal, że liczny, aż trzydziestoosobowy zespół autorski j>uż z r a cji swych rozm iarów u tru d n ił jeśli nie uniem ożliwił ujęcie syntetyczne. Szczegól nie partie dotyczące ostatnich dziesięcioleci, podobnie ja k w innych wydaw nictw ach tego typu, m ają ch ara k ter na poły kronikarski. Bardziej jednolite oblicze posiada jedynie ustęp dotyczący okresu wojny i okupacji hitlerow skiej, pióra Jan a F r a - n e c k i e g o ; skądinąd autor położył w nim nacisk na zagadnienia polityczne (te r ro r okupanta, polski ru ch oporu, okoliczności wyzwolenia miasta).
Praca czyni zatem w rażenie skrótowego kom pendium informacyjnego, operują cego n arra cją typow ą dla m onografii naukowych. N iektóre podrozdziały (np. om a w iające życie muzyczne, teatr czy kolekcjonerstw o w latach 1795—1864) liczą za ledwie od kilkunastu do ‘kilkudziesięciu w ierszy druku. Bardzo mało m iejsca poś więcono też dziejom m iasta w dobie pow stania styczniowego, mimo udziału w w y daw nictw ie w ytraw nego znawcy tej problem atyki w osobie Witolda D ą b k o w - s k i e g o . W sumie lektura książki budzi refleksję, że lepszym w yjściem byłoby opracowanie inform atora historycznego, ujętego np. w porządku alfabetycznym a zawierającego hasła rzeczowe, topograficzne i biograficzne. Rzecz inna, że na obli czu książki zaciążyły prawdopodobnie ograniczenia wydawnicze. Należy przy tym docenić wysiłek heurystyczny autorów, którzy przeprow adzili żmudne kw erendy archiw alne i prasowe. Z pewnością posłuży on dalszym badaczom, zaś zebrany m a teriał będzie w ykorzystyw any m.in. w celach porównawczych.
A.S.
Józef C h l e b ó w c z y к, O prawie do b y tu m ałych i m łodych na
rodów. K w estia narodowa i procesy narodowotwórcze we wschodniej Europie Środkow ej w dobie kapitalizm u (od schyłku XVI I I do począt ków X IX w.), wyd. 2, Śląski In sty tu t Naukowy, Państw ow e W ydawnic
tw o Naukowe, W arszaw a-K raków 1983, s. 476.
Jest to drugie, poprawione, rozszerzone i o zmienionym tytule wydanie „Pro cesów narcdowotwórczych we wschodniej Europie Środkowej w dobie kapitalizm u (od schyłku X VIII do początków XIX wi.)”, które ukazały się w 1975 r. Książka wy w ołała duże zainteresow anie historyków. Zakres chronologiczny i geograficzny nie uległ zmianie. Również pojęcia i ogólne wnioski pozostały te same. Osłabiono jedy nie kategoryczność tw ierdzenia o istnieniu dwóch podstawowych modelów procesów narodowotwórczych, autor dostrzega tu wiele kom plikacji i odchyleń. Dyskusja ja k ą wywołało opublikowanie książki (np. recenzje K. G r o n i o w s k i e g o i M. K o ź m i ń s k i e g o , KH r. LXXXIV, 1977, z. 2) i przekonanie autora o uniw ersal ności stworzonego przezeń modelu procesów narodowotwórczych społeczności etnicz nych i narodowych spowodowały uzupełnienie pracy o pięć aneksów (około 20% tek stu). O m aw iają ^one w ystępow anie poszczególnych elem entów modelu w rozwoju nie których narodów Europy Zachodniej. (I. Procesy transform acji n a Zachodziie n aro dów politycznych w narody nowoczesne, II. O niektórych aspektach włoskiego i nie mieckiego procesu narodowotwórczego, III. Zew nętrzne uw arunkow ania procesów narodowotwórczych, IV. W kwestii narodowotwórczej roli języka w Europie Za chodniej, V. O niektórych narodowotwórczych aspektach rozwoju rynku). Przykłady
Z A P IS K I
931
te m ają obalić tezę, iż procesy pow staw ania narodów Europy Środkowo-W schodniej stanowiły anom alię, co podważałoby jakoby ich praw o do sam ostanowienia. Poważ ne wątpliwości budzi ta ostatnia teza, z 'którą autor w ydaje się solidaryzować (o ile nie m am y tu doczynienia z brakiem precyzji nie zawsze kom unikatyw nego w y kładu). Książka jest znakom itym przykładem ja k życie społeczne nie daje się zam knąć w sztyw ne modelowe ram y, rzeczywistość rozsadza ją i czasami trudno po
w iedzieć gdzie kończy się kom plikacja modelu procesu narodowotwórczego, a gdzie
pow staje nowy. Odmienność rozw oju nie może więc podważać praw narodu. P ra ca wzbudzi z pewnoścdą duże zainteresowanie. N akład książki (1100 egz.) je st sta nowczo zbyt mały.
M.K.
Zdzisław L i b e r a , Poezja polska 1800-1830, „Czytelnik”, W arszawa 1984, s. 421.
Tom jest kontynuacją w ydaw nictw a „Poezja polska X V III w ieku” (1976). Okres zam knięty um ownie latam i 1800—1830 współcześni historycy litera tu ry określają m ianem klasycyzm u postanisławowskiego. A utor w yboru próbuje znaleźć uzasadnie nie dla dat granicznych książki w dziejach narodu. Nieco sztuczne w ydaje się w ią zanie pow stania Tow arzystw a Przyjaciół Nauk z przełomem w rozwoju lite ra tu ry polskiej. Znacznie lepiej „broni się” druga data, bardziej znacząca także dla rozw oju literatury, niż przyjm ow any dotąd za początek rom antyzm u rok 1822.
Prezentow any okres pod względem n u rtó w literackich nie jest jednolity. A utor w yboru starał się więc ułożyć antologię tak, aby oddać złożoność życia literackiego ówczesnego narodu polskiego. D rukuje się więc poezje 37 autorów, a różnorodność odzwierciedla zestaw ienie A. Mickiewicza i K. Kożmiana, St. Jachowicza i J. Sło- wacikiego, A. Felińskiego i J. P. Woronicza itd. Podobnie zróżnicowany jest ch arak ter poetycki około 135 utw orów (z tego sześć to fragm enty). Obok utw orów g atu n ków wysokich znajdują się tu drobne wiersze, dumki, ballady, itd.
Z. Libera poprzedził teksty rozpraw ą om aw iającą klim at intelektualny i poezję lat 1800—1830. Przedstaw iono w niej genezę, cechy charakterystyczne i autorów do m inujących nurtów poetyckich oraz ich twórczość. Całość uzupełniają podstawow e dane biograficzne o poetach, inform acje o źródłach tekstów, w ybrana bibliografia i indeksy autorów i utworów.
M.K.
P é ter H a n á k , Ungarn in der Donaumonarchie. Probleme der bür
gerlichen U m gestaltung eines Vielvölkerstaates, „Schriftenreihe des
österreichischen Ost- und S üd eu ro p a-In stitu ts” Bd. X, Verlag fü r Ges chichte und Politik — R. Oldenbourg Verlag — A kadém iai Kiadó, W ien--M ünchen-B udapest 1984, s. 468.
Książka zaw iera kilkanaście szkiców wybitnego historyka węgierskiego starsze go pokolenia; m iędzynarodowa w spółpraca przy jej w ydaniu dobrze koresponduje z tem atyką dotyczącą m iejsca i roli wielonarodowościowych Węgier w wielonarodo wościowej m onarchii H absburgów między 1848 a 1918 rokiem. Publikow ane a rty kuły i fragm enty książek ułożono tak, by zachować w m iarę możliwości kolejność chronologiczną opisywanych procesów i wydarzeń. Teksty prezentow ane przez P. H a n á k a pow staw ały od drugiej połowy la t pięćdziesiątych po schyłek ostatniego dziesięciolecia. Dosyć w yraźnie widać poszerzanie się w m iarę upływ u czasu m
